Concluderend kan men stellen dat het Nederlandse restitutiebeleid in grote lijnen een goede implementatie is van de Washington Principles. Naast het herkomstonderzoek naar geroofde cultuurgoederen is er een duidelijke, toegankelijke procedure voor het indienen en behandelen van een verzoek tot restitutie waarvoor men niet naar de rechter hoeft. Juridisch technische regels, zoals verjaring, worden op die wijze omzeild.
De Restitutiecommissie als adviescommissie is een goede vorm van ADR, waarbij de behandeling en beoordeling in de handen ligt van experts op het gebied van kunst, recht en geschiedenis. Het onderzoek is onafhankelijk en grondig, zodat partijen bij de procedure vertrouwen kunnen hebben in het verloop van de procedure.
Wat betreft de belangenafweging en de discussie over het beoordelingskader kan ik mij vinden in de kritiek op de zwaarte die aan de belangen van een huidig bezitter worden toegekend. Door het belang van een huidig bezitter mee te nemen kan het vereiste van nadrukkelijk tegenbewijs worden omzeild en krijgt een verzoeker weliswaar het voordeel van de twijfel, maar wordt deze positie sterk afgezwakt. Uiteindelijk draagt de verzoeker een bewijslast om een emotioneel belang aan te tonen, iets waar de Restitutiecommissie veel gewicht aan toekent. Het aspect van de omgekeerde bewijslast komt hiermee op de achtergrond te staan.
Zoals het restitutiebeleid na de Tweede Wereldoorlog als ‘kil en bureaucratisch’75
werd gekenmerkt kan naar mijn idee het Nederlandse restitutiebeleid met de belangenafweging worden omschreven als streng doch op momenten onrechtvaardig. Het proces gericht op het herstel van onrecht in het verleden lijkt steeds onrechtvaardiger, doordat het afwegingskader van de Restitutiecommissie met de belangenafweging steeds meer ruimte laat voor willekeur.
Een kant-en-klare oplossing is er natuurlijk niet. Dit is kenmerkend voor een moreel-beleidsmatige benadering, waarbij men zich voornamelijk binnen grijze gebieden bevindt. Wat niet helpt is dat de Restitutiecommissie met de belangenafweging op momenten te veel onduidelijkheid creëert. Op het ene moment zou er wel ruimte zijn voor restitutie, maar op een ander moment niet, wanneer een huidig bezitter op haar strepen gaat staan.
Er is een enkel punt waarop het restitutiebeleid wel zwart-wit is, of waarover men zwart- wit blijft denken. Dat is namelijk de vraag of er directe restitutie plaats moet vinden of niet. Terwijl er, wat blijkt uit het Nederlandse restitutiebeleid, mogelijkheden zijn tot andere oplossingen. Flexibel zijn met oplossingen wat betreft restitutie wordt juist in de Washington Principles uitgesproken en vormt ook de reden waarom ADR-mechanismen worden aanbevolen.
In de periode voor 2012 heeft de Restitutiecommissie adviezen gegeven waarin zij restitutie tegen betaling van de oorspronkelijke koopprijs adviseerde. Wanneer de verzoekers na de restitutie het cultuurgoed wilde verkopen, moesten zij dit eerst aanbieden aan het museum waarvan zij het terugkregen.76
Mijn vraag is dan, waarom heeft deze situatie zich niet verder voorgedaan? De betrokken partijen moeten hierom verzoeken of in ieder geval uitspreken dat zij bereid zijn om aan een dergelijke oplossing mee te werken. Bij verschillende adviezen zal dit zijn nagelaten of als onvoordelig zijn beschouwd.
Aan de andere kant speelt de Restitutiecommissie ook een rol bij het ontbreken van dergelijke oplossingen. Naar mijn idee kan de Restitutiecommissie hier meer op sturen. Door teruggave tegen betaling van een door deskundige bepaalde koopprijs zou je ook het financiële belang weg kunnen nemen. Daarnaast zouden huidige bezitters via een bruikleenovereenkomst het cultuurgoed kunnen behouden in de collectie. Deze oplossingen zouden een sterker gevoel van rechtvaardigheid kunnen bieden dan de directe afwijzing van een verzoek.
Kortom, de Washington Principles vragen om een ‘fair and just solution’, waarbij de mogelijkheid tot herstel van onrecht aangedaan in het verleden op de voorgrond zou moeten staan. Het Nederlandse restitutiebeleid is tegenwoordig streng in verband met de belangenafweging en de verschillende feiten en omstandigheden die daarin worden meegenomen. Men zou kunnen stellen dat een dergelijk restitutiebeleid op papier streng doch rechtvaardig is. In de praktijk is het beleid op momenten echter streng en onrechtvaardig en daarmee niet in overeenstemming met de Washington Principles.
Literatuurlijst
ADVIEZEN RESTITUTIECOMMISSIE
Restitutiecommissie 19 december 2005, zaaknummer RC 1.15. 'Advies inzake het verzoek tot teruggave van de Amsterdamse Negotiatie Compagnie NV in liquidatie van 267 kunstwerken uit de rijkscollectie’.
Restitutiecommissie 7 april 2008, zaaknummer RC 3.45. 'Bindend advies inzake het geschil over teruggave van het schilderij Gebed voor de maaltijd van Jan Toorop uit het bezit van E. Flersheim, thans in bezit van de Zeeuwse Museumstichting’.
Restitutiecommissie 3 maart 2008, zaaknummer RC 3.48. 'Bindend advies inzake het geschil over teruggave van het schilderij Thames bij London van Jan Toorop uit het bezit van E. Flersheim, thans in bezit van de Gemeente Rotterdam’.
Restitutiecommissie 25 april 2013, zaaknummer RC 3.126. 'Bindend advies inzake het geschil over teruggave van het schilderij Riviergezicht met aanlegplaats van Maarten Fransz. van der Hulst uit het bezit van Richard Semmel, thans in bezit van Stichting Kunstbezit en Oudheden Groninger Museum’.
Restitutiecommissie 25 april 2013, zaaknummer RC 3.128. 'Bindend advies inzake het geschil over teruggave van het schilderij getiteld Christus en de Samaritaanse vrouw bij de bron van Bernardo Strozzi uit het bezit van Richard Semmel, thans in bezit van Museum de Fundatie’.
Restitutiecommissie 25 april 2013, zaaknummer RC 3.131. 'Bindend advies inzake het geschil over teruggave van het schilderij getiteld Madonna met wilde rozen van Jan van Scorel uit het bezit van Richard Semmel, thans in bezit van de Gemeente Utrecht’. Restitutiecommissie 30 maart 2015, zaaknummer RC 3.144. 'Bindend advies inzake het geschil over teruggave van het schilderij Portret van Joan Huydecoper, anoniem, naar Bartholomeus van der Helst, met gestelde herkomst AA, thans in bezit van de gemeente Amsterdam’.
Restitutiecommissie 13 april 2015, zaaknummer RC 3.140. 'Bindend advies inzake het geschil over teruggave van de schilderijen Portret van Pieter Bouwens en Portret van Anna Maria van Nutt, door Ferdinand Bol, thans in bezit van de Gemeente Roosendaal’. Restitutiecommissie 18 mei 2015, zaaknummer RC 1.146. 'Advies inzake Witmond: IJstjotter Sperwer’.
Restitutiecommissie 20 juli 2015, zaaknummer RC 3.135. 'Bindend advies inzake het geschil over teruggave van het schilderij Raadsel van Nijmegen, door Christiaen Coeuershof, thans in bezit van de Gemeente Nijmegen’.
Restitutiecommissie 4 september 2017, zaaknummer RC 1.166. 'Advies inzake Berolzheimer’.
Restitutiecommissie 13 november 2017, zaaknummer RC 1.167. 'Advies inzake een pasteltekening door Philippus Endlich’.
Restitutiecommissie 22 oktober 2018, zaaknummer RC 3.141. 'Bindend advies inzake het geschil over de teruggave van het schilderij 'Bild mit Häusern', door Wassily Kandinsky, thans in het bezit van de gemeente Amsterdam’.
ARTIKELEN, BOEKEN EN VERSLAGEN
Barkhuysen & Claessens, NJB 2015, afl. 39, p. 2730-2738
T. Barkhuysen & M. Claessens, ‘Naar een zorgvuldige omgang met particulier en openbaar kunstbezit via de nieuwe Erfgoedwet?’, NJB 2015, afl. 39, p. 2730-2738. Campfens 2014
E. Campfens, ‘Alternative dispute resolution in restitution claims and the binding expert opinion procedure of the Dutch Restitution Committee,’ in: V. Vadi & H.E.G.S. Schneider (reds.), Art, cultural heritage and the market, Heidelberg: Springer-Verlag 2014, p. 61-69.
Campfens 2015
E. Campfens, ‘Sources of inspirations: old and new rules for looted art’, in: E. Campfens (red.), Fair and just solutions? Alternatives to litigation in Nazi-looted art disputes. Status
quo and new developments, Den Haag: Eleven International Publishing 2015, p. 13-39.
Chechi & Renold 2015
A. Cechi & M. Renold, ‘Just and fair solutions: an analysis of international practice and trends’, in: E. Campfens (red.), Fair and just solutions? Alternatives to litigation in Nazi-
looted art disputes. Status quo and new developments, Den Haag: Eleven International
Publishing 2015, p. 187-209. D’Ansembourg 1999
J. d’Ansembourg, in: Proceedings of the Washington Conference On Holocaust-Era
Assets gehouden te Washington, DC, 30 november-3 december, 1998. Concluding statements, U.S. Department of State, 1999: p. 115-118.
Klomp, AA 2017, afl. 6, p. 556-560
R. Klomp, ‘Restitutie van oorlogskunst: houdt het dan nooit op?’, AA 2017, afl. 6, p. 556- 560.
Marck & Muller 2015
A. Marck & E. Muller, 'National panels advising on Nazi-looted art in Austria, Franse, the United Kingdom, the Netherlands and Germany: A brief overview', in: E. Campfens (red.), Fair and just solutions? Alternatives to litigation in Nazi-looted art disputes. Status
quo and new developments, Den Haag: Eleven International Publishing 2015, p. 41-90.
Mikva 1999
A. J. Mikva, in: Proceedings of the Washington Conference On Holocaust-Era Assets
gehouden te Washington, DC, 30 november-3 december, 1998. Concluding statements, U.S. Department of State, 1999: p. 133-142.
Muller & Schretlen 2002
E. Muller & H. Schretlen, Betwist bezit. De Stichting Nederlands Kunstbezit en de
teruggave van roofkunst na 1945, Zwolle: Uitgeverij Wbooks 2002.
Oost 2012
T.I. Oost, In an effort to do justice? Restitution policies and the Washington Principles, Amsterdam: Universiteit van Amsterdam 2012.
Oost 2018
T.I. Oost, ‘Restitution policies on Nazi-looted art in the Netherlands and the United Kingdom: a change form a legal to a moral paradigm’, International Journal of Cultural
Property 2018, afl. 25, p. 139-178.
Veraart 2006
W.J. Veraart, 'Moraal zonder recht is sentiment. Er zijn schrijnender gevallen dan Goudstikker', interview door W. Takken, 2006.
Weller 2015
M. Weller, ‘Key elements of just and fair solutions: the case for a restatement of restitution principles’, in: E. Campfens (red.), Fair and just solutions? Alternatives to
litigation in Nazi-looted art disputes. Status quo and new developments, Den Haag:
Eleven International Publishing 2015, p. 201-209. World Jewish Restitution Organization 2009
World Jewish Restitution Organization, ‘Holocaust-Era Looted Art. A World-Wide Preliminary Overview’, Praag: 2009. <https://wjro.org.il/ cms/assets/uploads/2015/12/ClaimsOnArt.pdf>.
World Jewish Restitution Organization 2014
World Jewish Restitution Organization, ‘Holocaust-Era Looted Art. A Current World- Wide Overview’, St. Petersburg: 2014. <http://art.claimscon.org/wp- content/uploads/2014/11/Worldwide-Overview.pdf>.
NIEUWSARTIKELEN
De Lange, Trouw 27 december 2018
H. de Lange, ‘Stedelijk Museum voor de rechter om schilderij Kandinsky’, Trouw 27 december 2018.
Hammerstein, NRC 10 december 2018
A. Hammerstein, ‘Bij roofkunst staat belang slachtoffer altijd voorop’, NRC 10 december 2018.
Boffey, The Guardian 5 december 2018
D. Boffey, ‘Dutch art panel’s ruling against Jewish family criticised as ‘step back’’, The
Guardian 5 december 2018.
Trouw 7 december 2018
'Schande dat deze roofkunst in het museum mag blijven hangen’, Trouw 7 december 2018.
VERDRAGEN, WETTEN, REGELINGEN EN REGERINGSHANDELINGEN Besluit van de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van 4 juli 2012, WJZ/420484 (10207), Staatscourant 2012, 14780.
Besluit adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog van 16 november 2001, WJZ/2001/45374 (8123).
Besluit adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog van 2 oktober 2018, WJZ/2001/45374 (8123).
Brief van de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap aan de Tweede Kamer inzake Tegoeden Tweede Wereldoorlog van 22 juni 2012, Kamerstukken 2011- 2012, 25 389, nr. 41.
Brief van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap aan de Tweede Kamer inzake Restitutiebeleid Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog van 4 oktober 2016. Herkomst Gezocht: Aanbevelingen Commissie Ekkart, april 2001.
Inter-Geallieerde verklaring tot het tegengaan van onteigeningsmaatregelen in gebieden onder vijandelijke bezetting of controle, 1943.
Reglement inzake adviesprocedure in het kader van artikel 2, tweede lid, en artikel 4, tweede lid, Besluit adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog.
Resolutie 1205 (1999), 'Looted Jewish cultural property', Parlementaire Assemblee van de Raad van Europa.
Terezin Declaration, opgesteld in samenhang met het Prague Holocaust Era Assets Conference, Praag, 30 juni 2009. <https://2009-2017.state.gov/p/eur/rls/or/126162.htm>. Uitvoeringswet UNESCO-verdrag 1970 inzake onrechtmatige invoer, uitvoer of eigendomsoverdracht van cultuurgoederen, 2013.
Verdrag inzake de bescherming van culturele goederen in geval van een gewapend conflict, 1954.
Verdrag van Unidroit inzake gestolen of onrechtmatig uitgevoerde cultuurgoederen, 1995.
Washington Conference Principles on Nazi-Confiscated Art, opgesteld in samenhang met The Washington Conference on Holocaust Era Assets, Washington, DC, 3 december 1998. <https://www.ngv.vic.gov.au/wp-content/uploads/ 2014/05/Washington- Conference-Principles-on-Nazi-confiscated-Art-and-the- Terezin-Declaration.pdf>.
AFBEELDINGEN