Casus Oude Westen

§6.1 Kenmerken van het Oude Westen

Het Oude Westen is een wijk in het centrum van Rotterdam. De helft van de woningen in deze wijk is voor 1945 gebouwd en de woningvoorraad bestaat grotendeels uit appartementen. Er zijn veelal kleine, goedkope huurwoningen in het Oude Westen. Ruim zeventig procent daarvan is bezit van woningcorporaties (Gemeente Rotterdam, 2016).

Afbeelding 4: Oude Westen, Bron: Gemeente Rotterdam

De wijk telt ongeveer 9500 inwoners, waarvan 40 procent ouder is dan 45 jaar. Van de inwoners van het Oude Westen is 71 procent allochtoon, waarvan 59,5 procent niet- westers. De wijk kent vele nationaliteiten en wordt gezien als divers en multicultureel. Er wonen veelal alleenstaanden, gezinnen met kinderen en studenten (Gemeente Rotterdam, 2016).

In het Oude Westen is er onder de bewoners veel variatie in opleidingsniveau, inkomensniveau en de positie op de arbeidsmarkt. Niettemin is de wijk op de sociale Index zwak. De Nederlandse taal wordt onvoldoende beheerst, er is een hoge mate van voortijdig schoolverlaten, een gebrek aan startkwalificaties en lage inkomens. Binnen de sociale index wordt er op bepaalde punten ook een voldoende gescoord. Dit is het geval voor participatie aan sociale en culturele activiteiten, bewonersinitiatieven, het leveren van een bijdrage aan de

70 leefbaarheid van de wijk en het aantal inwoners dat tien jaar of langer in de wijk woont. Er is dan ook binding met de wijk en een gevoel van onderlinge verbondenheid tussen bewoners. (Gemeente Rotterdam, 2010: 13).

Ondanks het gevoel van binding met de wijk dat de bewoners hebben, heerst er volgens de cijfers op de Veiligheidsindex een gevoel van onveiligheid. Vooral als het gaat om vormen van criminaliteit en overlast die de wijk kent. Een van die vormen van overlast die daar al vele jaren voor zorgt, is drugsoverlast.

§6.2 Drugsoverlast in het Oude Westen

Het Oude Westen, zoals ook te zien in afbeelding 4, is een relatief klein gebied in het centrum van Rotterdam. De twee hoofdstraten zijn de lange winkelstraten West-Kruiskade en de Nieuwe Binnenweg. Al vanaf de jaren ’70 was er in het Oude Westen, vooral in de omgeving van deze twee straten, sprake van toenemende overlast door drugs en criminaliteit. Dit

probleem was vanaf de jaren ’90 erg groot en een van de buurten in het Oude Westen kwam in 2001 in de veiligheidsindex naar voren als een van de onveiligste plaatsen in Nederland (Woonstad, 2012: 13).

De situatie op het gebied van drugsoverlast werd daarna steeds zorgwekkender en diende te worden aangepakt. De ontwikkeling van de veiligheid in het Oude Westen tot 2009 aan de hand van de Veiligheidsindex, is zichtbaar in afbeelding 5.

71 De West Kruiskade en specifieke plekken op de West Kruiskade (het Tiendplein en het Kruisplein) hadden in 2009 nog een grote aantrekkingskracht op de drugsscene, onder andere door de fysieke elementen van deze plekken. Op het Tiendplein staat een

elektriciteitshuis, wat voor drugsdealers en afnemers een gunstige plek was om zich achter te verschuilen. Het plein straalde een sfeer van onveiligheid uit. Ook de woningen en de

portieken waren plekken waar drugsdealers en drugsgebruikers zich konden ophouden. De drugsoverlast bestond dan ook vooral uit het dealen en gebruiken van drugs op de West Kruiskade. Wat nog sterker de overlast veroorzaakte, waren de horecagelegenheden. Er waren vijf horecagelegenheden die een grote rol speelden in drugsoverlast en drugscriminaliteit en dit ook faciliteerden. De drugsoverlast deed zich vooral ’s avonds en ’s nachts voor en in de warmere maanden zelfs overdag. Bewoners klaagden over de overlast en hinder die zij ondervonden en hierdoor was er sprake van een gevoel van onveiligheid, wat ook werd versterkt door de fysieke uitstraling van de wijk met bijvoorbeeld veel dichte rolluiken voor winkelpanden. Het onveilige gevoel dat de bewoners hadden, kwam tot uiting in de jaarlijkse Veiligheidsindex, waarin onder andere veiligheidsgevoelens van bewoners worden gemeten. Het was een duidelijk signaal naar het gemeentebestuur dat hier versterkte aandacht voor nodig was (Gemeente Rotterdam, 2010: 5).

§6.3 De aanpak van drugsoverlast en de inzet van de stadsmarinier in het Oude Westen

Voor het Oude Westen gaf de Veiligheidsindex in 2009 het cijfer 4,1 aan (zie afbeelding 5). Dit was gestegen ten opzichte van het cijfer in 2008, maar niet voldoende. Daarmee werd het Oude Westen aangewezen als een van de vier focuswijken van Rotterdam in het

Vijfjarenactieprogramma 2010-2014 “Vertrouwen in veiligheid, meedoen in de stad”. In dot programma wordt de ambitie gesteld om in 2014 geen probleemwijken of onveilige wijken meer te hebben in Rotterdam. Om dit te bereiken, krijgt de veiligheidsaanpak in het Oude Westen vorm in een gebiedsgerichte aanpak (Gemeente Rotterdam, 2010: 2).

De deelgemeenten voeren in de gebiedsgerichte aanpak de regie op de integrale aanpak, waarbij de integrale wijkactieprogramma’s van belang zijn. Er wordt vanuit verschillende invalshoeken samengewerkt (Gemeente Rotterdam, 2010: 6).

Door het lage cijfer op de Veiligheidsindex en de complexe opgave om de veiligheid te verbeteren, is in het Oude Westen een stadsmarinier ingezet. In het programma wordt het

72 belang van een actieve bijdrage van burgers en de veiligheidsbeleving van burgers benadrukt. Ook de rol van de stadsmarinier daarin komt naar voren in het Vijfjarenactieprogramma. De stadsmarinier wordt geacht direct te communiceren over veiligheidskwesties met bewoners en ondernemers in de wijk. Het verbeteren van het veiligheidsgevoel staat daarbij voorop

(Gemeente Rotterdam, 2010: 46).

De stadsmarinier in het Oude Westen is tot op heden actief. In 2012 was het Oude Westen echter geen focuswijk meer en werd de wijk toegevoegd aan het gebied van de stadsmarinier die werkzaam was in Rotterdam Centrum en de stadsdriehoek onder zijn hoede had. Dit was in de periode van de herpositionering van de stadsmariniers. Tot halverwege 2012 was er dus een stadsmarinier die zich enkel op het Oude Westen richtte. De stadsmarinier is ingezet in de aanpak van onder andere drugsoverlast, een ernstig probleem in de wijk. Wat de spil is in deze aanpak vanaf 2009 tot op heden, is het projectbureau Alliantie West-Kruiskade. De stadsmarinier heeft bij de oprichting van het projectbureau een grote rol gespeeld, alsmede in de aanpak die de Alliantie West- Kruiskade in samenwerking met andere partijen op zich neemt. Het projectbureau is opgericht naar aanleiding van drugsoverlast in het gebied rond de West-Kruiskade en de lage economische ontwikkeling in het gebied. De Alliantie West- Kruiskade is een samenwerkingsverband tussen gemeente Rotterdam, de voormalige Deelgemeente Rotterdam Centrum, woningcorporatie Woonstad Rotterdam en de winkeliersvereniging West Kruiskade (Platform 31, 2015: 11).

Het projectbureau heeft als doel een verbeterde veiligheidsbeleving van bewoners, ondernemers en bezoekers te bereiken, de lokale economie revitaliseren en de West-

Kruiskade te laten bijdragen aan het versterken van het imago van het Oude Westen en een waardestijging van vastgoed realiseren (Alliantie West-Kruiskade, 2010: 4). Om de veiligheid te verbeteren, worden de instrumenten handhaving & toezicht en strategische aankopen ingezet. De leiding van de Alliantie West-Kruiskade werd bij een procesregisseur gelegd, die was vrij gemaakt door woningcorporatie Woonstad. De Alliantie West Kruiskade heeft door haar dagelijkse aanwezigheid een belangrijke informatiepositie ten aanzien van andere partners in de veiligheidsaanpak, zoals de politie, justitie en stadstoezicht. Het is bovendien van belang dat het projectbureau zorgt voor zichtbaarheid in de wijk voor bewoners en ondernemers. Drugsoverlast wordt aangepakt door handhaving en toezicht en door

73 dossieropbouw, wat het mogelijk maakt overlastgevende horeca-en winkelpanden te sluiten of de gemeente panden te laten aankopen (Platform 31, 2015: 11).

Een ander project in de aanpak van drugsoverlast is het project Drugs in Kleur. Dit project is niet door de vorige of de huidige stadsmarinier geïnitieerd, maar zij zijn af en toe aanwezig bij de bijeenkomsten van het project. Ook al is dit project voor 2009 gestart, het wordt in bijna alle interviews genoemd als zijnde een nuttig project voor de aanpak van drugsoverlast in het Oude Westen. Drugs in Kleur loopt al sinds 2004 in het Oude Westen, waarbij de huidige stadsmarinier een rol heeft gespeeld in de opzet, toen hij nog werkzaam was bij de politie. Ook de stadsmarinier die indertijd werkzaam was in het Oude Westen, heeft daar een rol in gespeeld. Drugs in Kleur is een methode om gegevens te verzamelen over drugsoverlast. Het project is opgezet naar aanleiding van het ontbreken van een methode om de mate van drugsoverlast te meten. De politie en bewoners van het Oude Westen hadden een andere perceptie op drugsoverlast, waardoor bewoners weinig vertrouwen hadden in de politie. Het bleek nodig om een methode te creëren waardoor bewoners en de politie op dezelfde wijze naar drugsoverlast konden kijken. In schouwgroepen lopen bewoners samen met andere professionals en een agent door de wijk om drugsoverlast in beeld te brengen en te kijken of zij overlastplekken tegen komen. Dit project wordt als waardevol gezien, omdat het heeft gezorgd voor meer vertrouwen tussen de bewoners van het Oude Westen en de politie. Bovendien zijn bewoners actief betrokken bij de aanpak van drugsoverlast. De bevindingen van de schouwrondes worden namelijk in de aanpak van drugsoverlast door verschillende partijen als de politie en stadstoezicht (CCV, 2015).

§6.4 Krachtenveld

Deze paragraaf geeft een beeld van het krachtenveld waarbinnen de stadsmarinier opereert door een overzicht te geven van de betrokkenheid, het belang, de afhankelijkheid en de middelen per actor.

74

Afbeelding 6: Krachtenveld Oude Westen

Actor Betrokkenheid Belang Afhankelijkheid Middelen

Stadsmarinier Coördineren, verbinden, adviseren, signaleren, interveniëren aanjagen, ondersteunen, repressief, preventief Verbeteren van de veiligheid op korte en lange termijn, Targets behalen Afhankelijk van het gemeentebestuur, bewoners, ondernemers, politie en AWK Budget Kennis Expertise Bevoegdheden Netwerkcontacten Accounthouder stadsontwikkeling (dS+V) Gemeente Rotterdam Planmatig Toezichthoudend Kwaliteit van bouwen en woonruimte Gezonde woningmarkt Fysieke verbetering Afhankelijk van gemeente, deelgemeente, woningcorporatie, ondernemers en bewoners Kennismacht, Financiële macht, Positie- /functiemacht Gebiedsmanager deelgemeente Uitzetten gebiedsvisie, uitvoering in veiligheidsaanpak en gebiedsgerichte aanpak Verbeteren van de veiligheid binnen de gestelde kaders Afhankelijk van stadsmarinier, politie, bewoners, ondernemers, AWK Kennis, Financiële middelen, Positie- /functiemacht Procesregisseur Alliantie West- Kruiskade Regisseren, Verbinden, Communiceren, Signaleren Preventie Verbeteren van de veiligheid, leefbaar klimaat, economisch aantrekkelijk gebied Afhankelijk van gemeente, deelgemeente, stadsmarinier, woningcorporatie, bewoners, ondernemers en politie Budget Kennis Netwerkcontacten

Wijkteamchef politie Uitvoerend,

repressief, preventief, Verbeteren van de veiligheid Afhankelijk van stadsmarinier, woningcorporatie, Kennis, Positie- /functiemacht

75 Toezicht, handhaving gebiedsmanager deelgemeente Juridische maatregelen, dwang, communicatie, Contacten in de wijk

Ondernemers Ondervinden direct gevolgen van beleid Economisch aantrekkelijk gebied, veilig ondernemen Afhankelijk van AWK, politie, gemeente, bewoners Collectieve macht Kennis, Financiële middelen Programmamanager Woningcorporatie (Woonstad Rotterdam)

Woningbezit Bouw, verhuur en beheer van huurwoningen en vastgoed Huisvesting Leefbaarheid WOZ-waarde Afhankelijk van Gemeente Kennis, Financiële middelen, Bezittingen

Bewoners Ondervinden direct

gevolgen van beleid Verbeteren leefkwaliteit: veilig, schoon en heel Afhankelijk van gemeentebestuur, politie, Collectieve macht Kennis Medewerker Opbouwwerk (Aktiegroep Oude Westen en Sonor) Signalerend, Organiserend Verbeteren van woon-en leefomstandigheden van wijkbewoners Afhankelijk van politie, gemeente, deelgemeente, woningcorporatie Collectieve macht, Kennis, Financiële middelen

§6.5 Drugsoverlast in het Oude Westen: een wicked problem

In het Vijfjarenactieprogramma 2010-2014 worden veiligheidsproblemen in Rotterdam complex genoemd. Om de oorzaken van deze problemen aan te pakken, dienen deze grondig geanalyseerd te worden, maar bovenal integraal te worden aangepakt door dit te verbinden met fysieke en sociale maatregelen. Samenwerking tussen verschillende partijen kan daarbij dan ook niet ontbreken. In het Vijfjarenactieprogramma wordt gesteld dat dit in het Oude Westen als focuswijk dan ook de wijze moet zijn om het beoogde resultaat te realiseren. Het is dan belangrijk om de problemen vanuit verschillende invalshoeken aan te pakken

(Gemeente Rotterdam, 2010: 6).

Dat drugsoverlast in het Oude Westen een complex en vooral een hardnekkig probleem is, wordt reeds duidelijk als er wordt gekeken naar de langdurigheid van de

76 problematiek. Politie en justitie waren reeds in de jaren tachtig gestart met de aanpak van drugshandel en drugsgebruik. De resultaten van die aanpak waren wisselend, maar het probleem bleef zich voordoen (Platform 31, 2015: 10). Ook de respondenten geven aan dat verschillende partijen zich al jarenlang inzetten tegen drugsoverlast, maar dat er structureel niks veranderde. Het was een “gesetteld” probleem. De verschillende panden, zowel woningen als bedrijfspanden en de pleinen, vergemakkelijkten de drugshandel en het drugsgebruik. Fysieke elementen in het Oude Westen stelden de overlastgevers dus in staat hun praktijken in het Oude Westen te laten plaatsvinden.

De respondenten noemen ook sociale aspecten waar drugsproblematiek in de wijk mee is verbonden. Zo wordt door de procesregisseur van de Alliantie West-Kruiskade (hierna te noemen: procesregisseur) aangegeven dat de wijk er op de Sociale Index niet goed voor staat. Daarbij noemt hij onder andere armoede en gebroken gezinnen en de potentie voor jongeren om op het verkeerde pad te raken, de criminaliteit op te zoeken of drugs te gaan gebruiken. De opbouwwerker noemt de groep jongeren ook als potentiële groep om zich in de drugsscene te begeven, door de snelle wijze waarop jongeren daar geld mee kunnen verdienen (Van den Berg, 2016).

De respondenten wijzen een gebrek aan samenhang in de aanpak van drugsoverlast aan als een van de aspecten die een grote, zo niet de grootste rol heeft gespeeld in de ineffectiviteit van de jarenlange aanpak. Volgens de gebiedsmanager waren er meerdere partijen die allen aan een andere zijde van drugsproblematiek trachtten vooruitgang te boeken. Wat echter ontbrak, was de samenhang om de drugsmarkt te verstoren. Ook de stadsmarinier benadrukt dit gebrek aan samenhang in de aanpak van verschillende partijen, zo zegt hij over de politie: “ Ze gingen wel elke keer vegen even. En dan een poosje weer niet en dan weer wel. En dan joegen ze weer een paar van die jongens weg , of ze pakten er een paar op. Maar structureel veranderde dat niet. Het was dus dweilen met de kraan open.” (Nederveen, 2016). Tevens was er geen duidelijke initiator om het drugsprobleem op een andere wijze aan te pakken en was er geen gezamenlijk doel voor alle partijen. Ook wordt een gebrek aan vertrouwen genoemd voor het langdurig uitblijven van acties die gericht zijn op de aanpak van drugsoverlast. Volgens de opbouwwerker en de bewoner (tevens coördinator van de schouwgroep van het project ‘Drugs in Kleur’, hierna te noemen: bewoner) waren er veel klachten van bewoners over drugsoverlast, maar bagatelliseerde de politie het probleem. Dit

77 had negatieve gevolgen voor het veiligheidsgevoel van bewoners en zij hadden weinig

vertrouwen in de politie (Van den Berg, 2016).

De drugsproblematiek in het Oude Westen kan als een wicked problem worden gezien. Het probleem is hardnekkig en doet zich al tientallen jaren voor in het Oude Westen. In de loop der jaren zijn er meerder partijen geweest die pogingen hebben gedaan om het probleem te laten afnemen. Er werden wisselende resultaten behaald, maar nooit het beoogde. Door het ontbreken van een gemeenschappelijk doel en samenhang in de aanpak, kwam de inzet van verschillende partijen niet goed uit de verf. De aanpak van elke partij wordt wel als waardevol gezien, juist omdat zij zich op een andere zijde van drugsoverlast richten. Het besef ontstond echter dat de partijen elkaar nodig hadden om meer te kunnen bereiken (Kion, 2016).

§ 6.6 Middelen

In paragraaf 6.5 is beschreven dat drugsoverlast in het Oude Westen een hardnekkig en complex probleem is en dat dit verschillende oorzaken heeft. Om dit aan te pakken hebben partijen die zich afzonderlijk inzetten op de drugsproblematiek, elkaar nodig door de middelen die zij in handen hebben en de mogelijkheid om deze te combineren. De

respondenten noemen de politie, woningcorporatie woonstad, bewoners en de stadsmarinier actoren die in het bezit zijn van belangrijke middelen om drugsoverlast te kunnen aanpakken.

Woningcorporatie Woonstad is daarbij erg belangrijk door de financiële middelen en het bezit van de panden in het Oude Westen. Woonstad heeft financieel veel bijgedragen aan de oprichting van projectbureau Alliantie West-Kruiskade en had de mogelijkheid tot aankoop van panden. Volgens de stadsmarinier is dit dan ook een van de belangrijkste partijen met betrekking tot de mogelijkheden die zij biedt met financiële middelen. De politie heeft

belangrijke middelen in handen door de wettelijke bevoegdheden die gebruikt kunnen worden in de aanpak van drugsoverlast, met name als het gaat om de overlastgevers.

Volgens de respondenten heeft ook de stadsmarinier belangrijke middelen tot zijn beschikking. Zij noemen het mandaat en de korte lijnen met de burgemeester en wethouders als een middel dat belangrijk is om veranderingen teweeg te brengen. De steun die hij van de burgemeester kan krijgen, maakt hem volgens de procesregisseur een machtige bondgenoot.

78 De gebiedsmanager noemt ook de afgeleide macht van de burgemeester een belangrijk middel en vooral de wijze waarop burgers en externe partijen dit ervaren. Zij krijgen daardoor sneller het gevoel om hun aanpak te intensiveren. Ook het budget dat hij heeft, kan vooral

behulpzaam kan zijn bij financiële knelpunten (Kion, 2016). Ook de opbouwwerker noemt dit en de stadsmarinier zelf benadrukt het budget eveneens. Daar voegt hij zijn onafhankelijkheid en vrijheid aan toe, wat hem in staat stelde snel te handelen en bureaucratie te vermijden (Nederveen, 2016).

De bewoner van het Oude Westen ziet de netwerkcontacten van de stadsmarinier als een belangrijk middel. Hij noemt de stadsmarinier een “man van de straat” die dingen signaleert, informatie inwint en op basis daarvan handelt door het juiste contact in zijn netwerk in te schakelen, maar ook door verschillende personen of instanties binnen zijn netwerk met elkaar in contact te brengen (Nijhuis, 2016).

§6.7 Netwerk van actoren

In de vorige paragraaf is bekeken welke middelen belangrijk waren voor de aanpak en welke middelen de stadsmarinier tot zijn beschikking heeft die van waarde zijn voor de aanpak. Het bezit van middelen die nodig zijn in de aanpak en in handen zijn van verschillende actoren, dwingt actoren tot interactie in een netwerk.

Volgens de respondenten was er na een jarenlange aanpak van verschillende actoren, zonder het bereiken van het gewenste resultaat, het besef dat actoren elkaar nodig hadden om de aanpak van drugsoverlast te verbeteren. Zij zagen dus in dat zij afhankelijk waren van elkaar. De veiligheidsindex van 2009 gaf ook een signaal af dat de veiligheidssituatie in de wijk niet naar behoren was en dit creëerde een bepaalde urgentie (Nederveen, 2016).

De actoren die zich al gedurende lange tijd inzetten, deden dit vooral vanuit hun eigen sector en bijbehorend perspectief. Daar waren dan ook verschillende doelstellingen aan verbonden. Bij de stadsmarinier ontstond echter het besef dat er een gezamenlijke doelstelling diende te zijn. Hij bedacht dat drugsoverlast gezamenlijk aangepakt moest worden en dat de rol van verschillende actoren goed bekeken moest worden om te kunnen duiden wat zij voor de aanpak konden betekenen. Hij vond het belangrijk om daar ook bewoners en ondernemers bij te betrekken. Hij had een aanpak voor een langere periode voor ogen, omdat de wijk

79 anders last zou blijven houden van drugshandel en -gebruik. De respondenten noemen hem dan ook als initiatiefnemer binnen het netwerk. Zij geven daarbij ook aan dat verschillende actoren al enige tijd van mening waren dat er een andere aanpak nodig was. Er was echter geen initiatiefnemer die de actoren bijeen bracht om dit vorm te geven. Uiteindelijk was het