Relatie is een funderend begrip voor pedagogische tact. Het betekent meer dan ‘ontmoe- ting’: het is duurzamer dan een ontmoeting en drukt als het ware een verbond uit – een ontmoeting kan immers ook eenmalig zijn. In het begrip ethische relatie ligt meer verant- woordelijkheid besloten, en voor mij is dat een gegeven: zonder relatie geen opvoeding. Die relatie vindt plaats tussen leerkracht en kind, tussen leerkracht en ouder, tussen leer- kracht en groep. Daarmee plaats ik de relatie in een breder perspectief dan puur de relatie tussen opvoeder en kind.
Kenmerkend voor de ethische relatie is dat die je in staat stelt subtiele invloed uit te oefe- nen: je bent je als leerkracht bewust van je voorbeeldrol, je verstaat het appèl van de ander, en je wendt je verantwoordelijkheid (Biesta, 2012, 2014) aan door te laten zien wat je doet met dat appèl. Het appèl verhoudt zich dus tot jouw verantwoordelijkheid, en hieruit volgt je intentionele handeling: je kijkt naar de persoon, je interpreteert, en je hanteert de peda- gogische taal die nodig is om recht te doen aan het kind in zijn situatie. De ethische relatie is dus breed en verreikend/verrijkend, en daarom is het voor mij een van de fundamenten van het concept pedagogische tact.
Morele verantwoordelijkheid is een component van een gewetensvolle (Langeveld, 1979), reflectieve pedagogiek (Van Manen, 2006). Het houdt in dat je weet wat jouw waarheid is en daar stem aan kunt geven en kunt oproepen tot een menswaardig handelen in onze maatschappij. Het betekent ook dat je kinderen kunt meenemen in die verantwoordelijk- heid: je bent moreel verantwoordelijk voor je leerkracht-zijn, maar leert ook het kind om moreel verantwoordelijk te zijn.
Praktische wijsheid (Van Manen, 2002/1, 2006) krijgt gestalte door kennis, ervaringen en een regelmatige reflectie op handelen. Het laat zien hoe de leerkracht zich verhoudt tot haar verantwoordelijkheid en hoe zij een kind in de wereld laat komen. Ze weet in het moment te doen wat goed voor het kind is. Praktische wijsheid is het met kennis en kunde opnieuw aanbrengen van een antinomische balans tussen gezag en ruimte geven. In het handelen in het moment laat de leerkracht haar morele oriëntatie zien.
In het pedagogisch tactvol handelen is het belangrijk om de reïficatie te doorbreken. Dat betekent dat je als leerkracht bewust de standaarden, methodes en routines naast je neer- legt en wat anders gaat doen. Dat kan een energizer zijn die op een andere manier energie genereert, of een kringgesprek waarin je samen met de kinderen door de plek der moeite gaat, of even stilstaan om kinderen de gelegenheid te geven even om te schakelen.
Dat betekent dat je als leerkracht probeert bij je eigen waarheid te komen en bijvoorbeeld erkent dat je een kind niet of minder leuk vindt, want pas als je het erkend hebt, kun je het ook loslaten om het kind een nieuwe kans te kunnen geven.
Dat deze handelingen opnieuw de belangrijke taak van het onderwijs onderstrepen (iets toevoegen dat de kinderen op een andere manier weerbaar maakt voor het leven), plaatst
Spiegelbrief 4 Pedagogische theorie van pedagogische tact
ook het begrip intermezzo van (Biesta, 2011, 2012, 2014) in een breder perspectief. Pedagogische tact… Het vereist moed, niet de heldenmoed waarmee je je leven op het spel zet, maar doodgewone moed waarin je je kwetsbaarheid laat zien. Treed als leerkracht uit de schaduw en zeg wat je je op je hart hebt. Raak de ander en neem hem mee in wat jij te vertellen hebt. Pedagogische tact … het gewone met liefde …
In deze brief heeft een theoretische pedagogiek gebaseerd op het concept pedagogische tact op persoonlijke wijze gestalte gekregen. Het verhoudt zich tot de drie samenhangende onderzoeksvragen:
‘Is er sprake van pedagogische tact in het denken en/of het handelen van onderwijzen- den regulier basisonderwijs in reflecties op hun onderwijspraktijk? Erkennen onder- wijzenden het concept van Pedagogische Tact? En zo ja, hoe verhoudt hun denken en/ of handelen zich tot het conceptuele kader van Van Manen, Langeveld en Biesta om- trent pedagogische tact?’
en geeft in het bijzonder inhoud aan een persoonlijke vertaling van het conceptuele kader van Van Manen, Langeveld en Biesta.
Pedagogische tact baseert zich op het fundament van een relatie en manifesteert zich op- timaal in het handelen in het moment. Hier komt de praktische wijsheid van de leerkracht naar voren, door het vocatieve (de leerkracht wordt aangesproken). Als reïficatie dreigt, interrumpeert de leerkracht: zij staat stil, verrast en neemt het kind mee in de plek der moeite. Met deze handelingen belichaamt de leerkracht haar morele verantwoordelijk- heid: zij maakt duidelijk waar zij voor staat. De leerkracht kan dat alleen als zij in verbin- ding is met zichzelf en haar subjectieve waarheid: een pedagogisch tactvolle leerkracht verbindt zich daarmee, maar kan het ook loslaten om zich te verbinden met de ander. Zo laat een pedagogisch tactvolle leerkracht in haar handelen haar verantwoordelijkheid voor het kind zien.
Collega’s, hoe verhouden jullie je tot deze theoretische pedagogiek? Wat zijn jullie ideeën over ethische relatie, morele verantwoordelijkheid, praktische wijsheid en intermezzo? Hoe ziet jullie handelen eruit ten aanzien van deze sleutelbegrippen? Komt dat handelen overeen met jullie ideeën daarover? We delen onze gedachten hierover op de volgende studiedag.
De volgende spiegelbrief gaat over de gesprekken die ik voer met de leerkrachten. Met het management heb ik namelijk afgesproken om dieper in te gaan op de gespreksvoering met studenten van de opleiding of leerkrachten. We verkennen een werkwijze die zich ver- houdt tot het concept pedagogische tact. Op die manier krijgen we samen meer zicht op wat wij belangrijk vinden bij het kijken naar studenten. In de bijbehorende studiedag gaan we daadwerkelijk met deze manier van gespreksvoering aan de slag.