BESCHERMWAARDIGE WAARDEN EN BELANGEN

In de voortgangsbrief Nationale veiligheid van het kabinet staat dat in het omgaan met risico’s en dreigingen het behoud van de democratische rechtstaat centraal staat (NCTV, 2016). In een democratische rechtsstaat gelden vijf beginselen (Burkens et al., 2017) die tevens te bezien zijn als beschermwaardige (kern)waarden van weerbare open samenlevingen:

1 Legaliteitsbeginsel: het overheidsoptreden waardoor burgers gebonden worden – in hun vrijheden beperkt worden – berust op een wettelijke grondslag;

2 Machtenscheiding: de overheidsmacht is verdeeld over drie onderscheiden functies, te weten de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht;

3 Grondrechtenbescherming: bepaalde fundamentele rechten en vrijheden worden gewaarborgd, en de overheid spant zich in om de voorwaarden voor grondwettelijke vrijheidsuitoefening voor burgers te verwezenlijken;

4 Onafhankelijke rechterlijke toetsing: al het overheidshandelen is onderworpen aan rechterlijke rechtmatigheidscontrole; burgers die door overheidshandelen in hun belang worden getroffen, hebben toegang tot een onafhankelijke rechterlijke macht;

5 Democratie: de uitvoerende macht heeft een verantwoordingsplicht ten opzichte van de volksvertegenwoordiging die is gekozen in vrije en periodieke verkiezingen.

Verder staan in de Strategie Nationale Veiligheid (NCTV, 2007) de volgende vijf nationale veiligheidsbelangen omschreven.

Territoriale veiligheid Het ongestoord functioneren van Nederland

als onafhankelijke staat in brede zin, dan wel de territoriale integriteit in enge zin.

Fysieke veiligheid Het ongestoord functioneren van de mens in

Nederland en zijn omgeving.

Economische veiligheid Het ongestoord functioneren van Nederland

als een effectieve en efficiënte economie.

Ecologische veiligheid Het ongestoord blijven voortbestaan van de

natuurlijke leefomgeving in en nabij Nederland.

Sociale en politieke stabiliteit Het ongestoorde voorbestaan van een

maatschappelijk klimaat waarin individuen ongestoord kunnen functioneren en groepen mensen goed met elkaar kunnen samenleving binnen de verworvenheden van de

Nederlandse democratische rechtsstaat en daarin gedeelde waarden.

Daarnaast staat in de Geïntegreerde Buitenland- en Veiligheidsstrategie van het Ministerie van Buitenlandse Zaken (2018, p.11) het volgende over het belang voor Nederland van een veilige:

“Nederland kent een rijke traditie op het gebied van internationale samenwerking. Als handelsland is Nederland sterk internationaal georiënteerd. Dit is een van de redenen waarom ons land belang heeft bij een veilige wereld. De wereldwijde inzet voor een veilig Koninkrijk is gestoeld op het Statuut van het Koninkrijk, de Nederlandse grondwet, het Europese Verdrag van de Rechten van de Mens, het

internationaal recht en de democratische kernwaarden waarop onze rechtstaat is gebouwd. Nederland is ervan overtuigd dat duurzame vrede en veiligheid zijn gebaat bij een mensgericht en inclusief beleid, zoals ook de WRR bepleit: bescherming van burgers – vrouwen en kinderen in het bijzonder – in lijn met de nationale agenda van VNVR-resolutie 1325 over vrouwen, vrede en veiligheid, maakt onlosmakelijk onderdeel uit van ons geïntegreerd buitenland- en veiligheidsbeleid. Dit vormt het normatieve kader waarbinnen het kabinet opereert en bepaalt hoe Nederland beleidsinstrumenten inzet en welke partnerschappen het vormt.”

Tot slot is het van belang te vermelden dat de beschermwaardige waarden en belangen lang niet altijd in elkaars verlengende liggen, en dat er met regelmaat sprake is van conflicterende situaties waarbij het inzetten op het ene belang, het andere belang (deels) kan verdringen. Bij de afweging tussen deze verschillende waarden en belangen kan er logischerwijze sprake zijn van drie

verschillende scenario’s:

1 Een keuze tussen CONFLICTERENDE waarden en belangen. Het gaat in deze gevallen om tegenover elkaar staande waarden en belangen waarbij het tegemoetkomen aan de ene waarde ten koste kan gaan van de andere waarde. Dit scenario wordt gekenmerkt door OF-OF situaties. 2 Een VERVLECHTING van waarden en belangen waarbij sprake is van het kunnen combineren van

waarden en belangen. Hierbij is sprake van EN-EN situaties.

3 Een SAMENGAAN van diverse waarden en belangen. De waarden en belangen versterken elkaar waardoor nieuwe realiteiten en kansen worden gecreëerd. Er is sprake van WIN-WIN situaties. Vooral de eerste categorie betreft de lastige afwegingen waarbij meer weerbaarheid kan leiden tot minder openheid of meer openheid leidt tot minder weerbaarheid (Zie paragraaf 2.7 voor een verder uitwerking van de balanceer act). Bij het beschermen van de onderliggende waarden en belangen dient dus telkens geëxpliciteerd te worden welke waarden en belangen in het geding zijn, welke eerst en vooral beschermd dienen te worden, volgens wie en waarom.

2.5 DREIGINGSPERCEPTIE

Diverse dreigingsanalyses (Clingendael, 2017; Nationaal Cyber Security Centrum, 2017; NCTV, 2016, RIVM, 2016) beschrijven ontwikkelingenrisico’s die gepercipieerd worden als

dreigingen/verstoringen voor onze samenleving. De analyses zijn vrij eensluidend in de

Denk aan grensoverschrijdende cybercriminaliteit, geopolitieke verschuivingen, extremistische en terroristische aanslagen en klimaatverandering. Boin (2017) beschrijft deze veranderde aard van (potentiële) dreigingen in vijf kenmerken:

1 De dreigingen omvatten meerdere sectoren, landen en crises;

2 De dreigingen kunnen ontstaan in (plotselinge) zeer snelle escalaties in periodes van trage evolutie doordat internationale verwevenheid is toegenomen, problemen complexer zijn geworden, en het aantal actoren sterk is toegenomen;

3 De oorzaken, gevolgen en momenten van escalaties die leiden tot de dreigingen zijn moeilijk te begrijpen;

4 Uiteenlopende actoren en bestuurslagen zijn in de dreigingen betrokken, soms met botsende verantwoordelijkheden;

5 De dreigingen kennen geen pasklare oplossingen, en de gekozen oplossingen leiden zelf weer tot nieuwe problemen, soms op andere plekken.

De complexiteit en de veranderde aard van deze dreigingen maakt dat mogelijke gevaren voor de open samenleving minder eenvoudig te vatten én op te lossen zijn. Dit komt vooral doordat dreigingen grenzeloos zijn geworden (Boin, 2017): voor de (potentiële) dreigers bestaan de grenzen van de open samenleving, en daarmee van de democratische rechtsstaat, niet. Daar komt bij dat als gevolg van de veranderde aard van (potentiële) dreigingen geldt dat mogelijk toegebrachte schade zich niet beperkt tot een afgebakende tijd of ruimte. Integendeel, (potentiële) dreigingen zijn in toenemende mate grensoverschrijdend, generatie-overschrijdend,

onvoorspelbaar, en kunnen zich voordoen in alle maatschappelijke domeinen van de samenleving (Geldof, 2015).

Zo constateert de WRR dat de veiligheidssituatie voor Nederland de afgelopen jaren is

verslechterd en veranderd (WRR, 2017). Verschillende ontwikkelingen elders hebben volgens de WRR 'direct of indirect' invloed op de veiligheidssituatie in Nederland zoals het neerschieten van vlucht MH17 boven Oekraïens grondgebied, de komst van vluchtelingen als gevolg van

burgeroorlogen in het Midden-Oosten en Afrika, de strijd met terreurbeweging IS in Syrië en Irak, de terugkomst van Syriëgangers, terroristische dreigingen in Europa, bedreigingen via cyber (hacken, desinformatie) en de spanningen na de mislukte putsch in Turkije van 15 juli 2016 en rond het Turkse constitutionele referendum. Deze ontwikkelingen brengen grensoverschrijdende dreigingen met zich mee waarbij binnenlandse en buitenlandse veiligheid steeds meer in elkaar grijpen.

In een reactie op het WRR-rapport geeft het kabinet aan dat de dreigingen die te maken hebben met de instabiliteit in de landen rondom Europa, Nederland rechtstreeks raken als open

samenleving met een internationale oriëntatie. De dreigingen worden als volgt omschreven (Kamerbrief over adviesrapport WRR, 2018): “De veiligheid van de Nederlandse bevolking is mede

Afrika. Tegelijkertijd is Rusland in Europa een onvoorspelbare factor geworden door het destabiliserende optreden van dat land in Oekraïne en zijn de dreigingen in het digitale domein gegroeid”.

De brede schakering aan potentiële dreigingen voor Nederland met hun mogelijke impact staan beschreven in het Nationaal Veiligheidsprofiel (RIVM, 2016). In dit onderzoek is ervoor gekozen de focus te leggen op een aantal specifieke potentiële verstoringen/dreigingen voor de waarden en belangen van onze open samenleving. Structurele aantasting van de democratische rechtsstaat en de waarden van onze open samenleving komen in het Nationaal Veiligheidsprofiel voor in de scenario’s bij de thema’s ‘Geopolitieke dreigingen’, ‘Ondermijning, extremisme en terrorisme’, ‘Financieel-economische bedreigingen’ en de risicocategorie ‘Cyberspionage’.

Voor een beschrijving van de dreigingen zoals gesignaleerd in respectievelijk Duitsland en Nederland rondom de asiel en migratieproblematiek zie hoofdstuk 4 en 6 en voor de dreigingen zoals gesignaleerd ten aanzien van cybersecurity in respectievelijk Israël en Nederland zie

hoofdstuk 5 en 6.

Veel dreigingen hebben te maken met een pluriforme dreigingsperceptie, dat wil zeggen dat verschillende betrokken partijen een andere perceptie kunnen hebben ten aanzien van dezelfde dreiging en er een andere lading aan geven vanuit die verschillen. Het is hierbij van belang te signaleren dat het in die beschrijvingen voornamelijk wetenschappers en experts zijn die bepalen wat de risico’s zijn. “Binnen deze rationele werkwijze blijkt weinig ruimte voor emoties en

maatschappelijke onrust, terwijl hier in de samenleving wel grote behoefte aan is en het negeren hiervan in de praktijk grote negatieve consequenties kan hebben” (De Graaf, 2013).

De gehanteerde dreigingsperceptie beïnvloedt de wijze waarop men vervolgens inzet op het tegengaan van de betreffende bedreiging (veiligheidspraktijken). Voor de legitimiteit van deze praktijken/maatregelen is het daarom van belang dat beleidsmakers geïnformeerd zijn over bestaande (verschillende) dreigingspercepties en deze zo goed mogelijk verdisconteren in de beleidsvorming en beleidsuitvoering.