Dit onderzoek is gebaseerd op schriftelijke beleidsdocumenten, oftewel de taal van de planning. Plannen zoals die zijn gemaakt voor de herontwikkeling van het IJplein en Overhoeks zijn politieke instrumenten en elke soort plan is daarom gelinkt aan een specifieke planningautoriteit (Van der Cammen en de Klerk 2012). De rol van deze planningautoriteiten is in de laatste decennia sterk veranderd. Sinds 1990 speelt de toenemende globalisering een grote rol in de wereld waarin gebieden steeds meer verweven raken met elkaar.
Deze verwevenheid en de mondiale economische markt gedijt volgens deze ideologie het best door het neoliberale vrijemarktbeleid. In Europa werd deze vrijemarktwerking
onderstreept door de komst van één gemeenschappelijke munt, de euro (Van der Cammen en De Klerk 2012). De laatste dertig jaar handelen overheden bij planningvraagstukken steeds meer volgens de neoliberale ideologie. Deze ideologie gaat er van uit dat een
optimale economische ontwikkeling alleen kan ontstaan in een staat waarbij de markt open, competitief, ongereguleerd en vrij van staatsinmenging is. Bij deze ideologie wordt minder aandacht besteed aan sociale doeleinden. Volgens deze ideologie worden ook sociale problemen opgelost door de vrijemarktwerking
Bij het vergelijken van de verschillen en overeenkomsten tussen het herontwikkelingsbeleid van het IJplein en Overhoeks heeft deze ook tegenstrijdigheid zich ook geopenbaard. Het belangrijkste verschil was namelijk de functie die de wijk moet vervullen. Hierbinnen komen alle andere aspecten van het herontwikkelingsbeleid, zoals het woningtype en de
voorzieningen, ook terug. Het is gebleken dat het herontwikkelingsbeleid van het IJplein vooral toegespitst was op het behartigen van sociale belangen. Ten eerste is de
gerealiseerde woningvoorraad honderd procent sociale huur. Hieruit kan al opgemaakt worden dat de beleidsmakers niet bouwden om geld te verdienen. Ten tweede zijn de gerealiseerde voorzieningen op Overhoeks ook geen voorzieningen die geld opleveren. Voorzieningen die gerealiseerd zijn, zijn namelijk scholen en buurt- en jongerencentra. Ook dit duidt op het verzorgende karakter dat het IJplein heeft voor haar bewoners. Daarnaast zijn er bij de herontwikkeling van het IJplein geen private partijen betrokken. Private partijen hebben geen verantwoording af te leggen aan burgers waardoor zij hun belang, de
accumulatie van kapitaal, optimaal kunnen nastreven. In het geval van de herontwikkeling van het IJplein waren alleen publieke partijen betrokken dus er is veel rekening gehouden met de wensen en behoeften van de bewoners. In dit geval is er dus duidelijk gekozen voor sociale doeleinden boven commerciële belangen.
47
Dit in tegenstelling tot het herontwikkelingsbeleid van Overhoeks, waarbij het opvalt dat de gerealiseerde woningvoorraad en de gerealiseerde voorzieningen wel van het soort zijn dat geld oplevert. De woningvoorraad op Overhoeks bestaat voor 80% uit luxe koop- en
huurappartementen en voor slechts 20% uit sociale huur. Daarnaast zijn de gerealiseerde voorzieningen vooral bedoeld voor commerciële doeleinden. Er is namelijk geen sprake van de realisatie van voorzieningen met een verzorgende functie. Alle voorzieningen op
Overhoeks zijn voor commercieel belang gebouwd. Het gaat hier namelijk om hoogstaande horeca en musea. Dit duidt erop dat het voor de beleidsmakers die de betrokken waren bij de herontwikkeling van Overhoeks wenselijker was om commerciële doeleinden na te streven dan de sociale doeleinden. Bovendien zijn er bij de herontwikkeling van Overhoeks ook private partijen betrokken zoals ING Real Estate en Shell. Het is aannemelijk dat er vooral gebouwd is met commerciële doeleinden omdat deze partijen geen
verantwoordelijkheid hebben voor het welzijn van burgers.
Deze bevindingen over de tegenstrijdigheid in herontwikkeling tussen het IJplein en Overhoeks vallen samen met het grotere en bredere debat over de balans tussen
commerciële belangen en sociale doeleinden. Het bereiken van deze balans is binnen alle planningsvraagstukken iets dat voor veel conflict zorgt. Uit onderzoek van Hoyle (2001) blijkt dat bij de herontwikkeling van waterfronten veel aandacht uit gaat naar de commerciële kansen maar dat de aandacht voor sociale behoeften van bewoners vaak uit blijft. Op basis van deze gegevens kan antwoord gegeven worden op de hoofdvraag. De hoofdvraag die in hoofdstuk 2, de probleemstelling, geformuleerd is luidt als volgt: “Is er sprake van een toenemende mate van state-led gentrificatie met als gevolg het ontstaan van sociale exclusiviteit bij de herontwikkeling van het waterfront in Amsterdam?”
Aan de hand van het analyseren van de beleidsdocumenten betreft het IJplein en Overhoeks kan gesteld worden dat er een toename van state-led gentrificatie is bij het
herontwikkelingsbeleid van het Amsterdamse waterfront. Ongeveer dertig jaar geleden, toen het IJplein herontwikkeld werd lag de focus van de herontwikkeling op het realiseren van sociale doeleinden en het behartigen van de belangen van de bewoners. Twintig jaar later, toen de plannen over de herontwikkeling van Overhoeks gemaakt werden, is state-led gentrificatie een groot onderdeel van het herontwikkelingsbeleid geworden. De focus ligt steeds meer op het realiseren van commerciële doeleinden dan op het realiseren van sociale doeleinden. In combinatie met de bestaande theorie kan hieruit opgemaakt worden dat de beleidsmakers van Overhoeks ernaar streven om een gunstig vestigingsklimaat te creëren voor de juiste en gewenste personen om op deze manier internationale economische doelen te behalen. Volgens de theorie resulteert deze vorm van gentrificatie uiteindelijk in
48 6.2. Tekortkomingen
De resultaten van deze bachelorscriptie zijn niet te generaliseren voor alle gevallen van herontwikkelingsbeleid in Nederland. Er zijn namelijk slechts twee casussen onderzocht; de casus van het IJplein die het herontwikkelingsbeleid van de jaren ’80 representeert en de casus van Overhoeks die het herontwikkelingsbeleid van het begin van de eenentwintigste eeuw representeert. Dit aantal is onvoldoende om een conclusie te kunnen trekken over de verandering in herontwikkelingsbeleid in Nederland. Bovendien liggen beide onderzochte casussen aan het waterfront in Amsterdam. Deze locatie is zeer specifiek en ook dit kan invloed hebben op de uitkomsten. Deze casussen zijn dus niet representatief voor andere processen van herontwikkeling in Amsterdam, Nederland of andere delen van de wereld. Een nadeel van een contentanalyse door middel van codering is dat de context van de stukken tekst verloren gaat omdat slechts een zinsdeel gedoceerd wordt. Dit is geprobeerd op te lossen in dit onderzoek door ook de stukken tekst rondom het relevante zinsdeel te coderen. Op deze manier is geprobeerd om de context te behouden maar dit blijft een zwakte van de analysemethode.
49
7. Conclusie
Het antwoord op de hoofdvraag is bevestigend. Uit de vergelijking van de geanalyseerde beleidsdocumenten betreft de herontwikkeling van IJplein en Overhoeks blijkt dat er in de laatste decennia een toename van state-led gentrificatie is binnen het
herontwikkelingsbeleid. De aspecten van herontwikkelingsbeleid die onderzocht zijn zijn het woningtype, de gewenste bewoners, de voorzieningen, de functie van de wijk, de openbare ruimte en de betrokken partijen. Het onderzoek heeft uitgewezen dat al deze aspecten binnen het herontwikkelingsbeleid van IJplein, dat het beleid uit de jaren ’80 representeert, wijzen op een grote aandacht voor sociale doeleinden.
Daarnaast heeft dit onderzoek uitgewezen dat al deze aspecten binnen het
herontwikkelingsbeleid van Overhoeks, dat het beleid van tegenwoordig representeert, wijst op een grote aandacht en het streven naar commerciële doeleinden. De beleidsmakers van Overhoeks hebben geprobeerd deze commerciële doeleinden, zoals het verbeteren van de internationale concurrentiepositie, te verbeteren door middel van het creëren van een gunstig vestigingsklimaat. Hierdoor wordt de gewenste middenklasse aangetrokken die de aanvoerders zijn van economische groei.
Het vergelijken van de verschillen in herontwikkelingsbeleid tussen de twee gebieden duidt dus op een toename van state-led gentrificatie. Beleidsmakers spelen steeds bewuster in op het aantrekken van de juiste bevolkingsgroep. Aan de andere kant leidt dit tot uitsluiting van andere bevolkingsgroepen. Enerzijds is deze uitsluiting het gevolg van woningen die te duur worden en anderzijds is deze uitsluiting het gevolg van een verminderd gevoel van
betrokkenheid met de buurt door een veranderde samenstelling in voorzieningen. Het is dus noodzaak voor toekomstig herontwikkelingsbeleid om een balans te vinden tussen sociale en commerciële doeleinden. Wat is wenselijker? Economische of sociale groei?
50
8. Literatuurlijst
Acharya, A., and Rahman, Z. (2016) Place branding research: a thematic review and future research agenda, International Review on Public and Nonprofit Marketing. 13, 289-317 Amsterdamse Raad voor Stedenbouw (1980) Schriftelijke neerslag gedachtevorming over aanvullende woningbouw op IJplein e.o. Briefwisseling tussen Amsterdamse Raad voor Stedenbouw en College van Burgemeester en Wethouders Amsterdam. Amsterdam. 21 november 1980.
Architectuurcentrum Amsterdam (z.j.) Koolhaas’ eerste [online]
http://www.stadsmaquette.amsterdam/verhalen/103:koolhaas-eerste (geraadpleegd op 14 juni 2017)
Atelier Shell en Geurst en Schulze Architecten (2004) Stedenbouwkundig Plan Shellterrein. Amsterdam: Atelier Shell en Geurst en Schulze Architecten
Atkinson, R (2004) The evidence on the impact of gentrification: New lessons for the urban renaissance? European Journal of Housing Policy, 4:1, 107-131
Bryman, A. (2012): Social research methods. New York: Oxford University Press.
Boland, P., Bronte, J., Muir, J. (2016) On the waterfront: Neoliberal urbanism and the politics of public benefit. Cities, 61, 117-127
Bolt, G., Phillips, D. & Van Kempen, R. (2010) Housing policy, (de)segregation and social mixing: An international perspective, Housing Studies, 25:2, 283-302
Bovens, M., A., P., et al (2007): Openbaar bestuur – Beleid, organisatie en politiek. Plaats onbekend: Uitgeverij Wolters Kluwer.
Brownill, S. (2013) Just add water: Waterfront Regeneration. In: M. E. Leary and J. McCarthy, ed., The Routledge Companion to Urban Regeneration. London: Routledge, 45-55
Cammen, H. van der, Klerk, L. de (2012): The Selfmade Land. Houten: Unieboek Uitgeverij het Spectrum
Coyles, D. (2013) Reflections on Titanic Quarter: the cultural and
material legacy of an historic Belfast brand, The Journal of Architecture, 18:3, 331-363, DOI:10.1080/13602365.2013.804855
Couzy, M. (a) (2017) ‘Dit zijn de vier ongelijkheden in Amsterdam’ Het Parool, 30 maart 2017 [online] http://www.parool.nl/amsterdam/dit-zijn-de-4-ongelijkheden-in-
amsterdam~a4480845/ (geraadpleegd 20 april 2017)
Couzy, M. (b) (2017) ‘Gemeente wil korting geven aan middeldure woningen’ Het Parool, 6 april 2017 [online] http://www.parool.nl/amsterdam/gemeente-wil-korting-geven-aan- middeldure-woningen~a4483288/ (geraadpleegd 20 april 2017)
51
Davidson, M. (2008). Spoiled Mixture: Where Does State-led `Positive' Gentrification End? Urban Studies, 45:12, 2385-2405
Derksen, W., Hoorn, A., van, Lörzing, H., Swart, S., Tennekes, J. (2007) De staat van de ruimte 2007 Nederland zien veranderen. Den Haag: Ruimtelijk Planbureau
Dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam (1980) IJplein (Noord): Concept Stedenbouwkundig Programma van Eisen. Amsterdam: Dienst Ruimtelijke Ordening
Douchet, B., Van Kempen, R. and Van Weesep, J. (2010) Resident Perceptions of Flagship Waterfront Regeneration: The Case of the Kop van Zuid Rotterdam. Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie, 102:2, 125-145
Florida, R. (2003) The Rise of the Creative Class. New York: Basis Books
Freeman, L., & Braconi, F. (2004). Gentrification and Displacement New York City in the 1990s. Journal of the American Planning Association , 39-52.
Glass, R. (1964): Introduction: aspects of change’ London: MacKibbon and Kee
Gemeente Amsterdam (1981) Bestemmingsplan IJplein. Amsterdam: Gemeente Amsterdam Gemeente Amsterdam (2005) MER Inrichting Buiksloterham/Overhoeks te Amsterdam. Amsterdam: Gemeente Amsterdam
Gemeente Amsterdam (2006) Bestemmingsplan Overhoeks. Amsterdam: Gemeente Amsterdam
Gemeente Amsterdam (2015) Definitief Ontwerp Openbare ruimte Overhoeksplein. Amsterdam: Gemeente Amsterdam
Gemeente Amsterdam (2017) Gebiedsplan 2017 Oud-Noord. Gebiedsplan. Amsterdam: Gemeente Amsterdam.
Gemeente Amsterdam (z.j.) Overhoeks: stedelijke woon- en werkwijk. [online]
https://www.amsterdam.nl/projecten/overhoeks/ (geraadpleegd op 6 juni 2017)
Hamers, D. (2016) De innovatieve stad. PBL-publicatienummer: 2158. Den Haag: Planbureau voor de Leefomgeving
Harvey, D. (2016) The Right to the City. In: LeGates, R., T. en Stout, F., ed., The City Reader. New York: Routledge, 270-278.
Hochstenbach, C. (2017) 'De gentrificatie in Amsterdam is een proces van uitsluiting', Het Parool, 23 maart 2017 [online] http://www.parool.nl/opinie/-de-gentrificatie-in-amsterdam- is-een-proces-van-uitsluiting~a4477977/ (geraadpleegd 24 maart 2017)
52
Hoyle, B. (2000) Global and Local Change on the Port-City Waterfront. Geographical Review, 90:3, 395-417.
ING Real Estate en Projectbureau Noordwaarts (2008) Overhoeks/Strip:
Beeldkwaliteit/Welstandscriteria. Amsterdam: ING Real Estate en Projectbureau Noordwaarts
Kullberg, J. en Permentier, M (2013) Sterke steden, gemengde wijken. SCP-Publicaties. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Lebesque, S. (2011): Het IJ rondom. Utrecht: Samenwerkende Uitgevers VOF
Lees, L. (2015) Gentrification, International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences (Second Edition), 10, 46-53
Leupen, B. (1989): IJ-plein, Amsterdam. Rotterdam: Uitgeverij 010 Publishers
MacLaran, A., Kelly, S. (2014): Neoliberal Urban Policy and the Transformation of the City. Londen: Palgrave Macmillan
Majoor, S. (2008). Stedelijkheid in grote projecten. Rooilijn, 41(3), 166-173.
McCarthy, J. (1999) Chicago: a case study of social exclusion and city regeneration, Cities, 16:5, 323–331
Moorman, M (2017) ‘Ideaal van gemengde, ongedeelde stad onder druk’, Het Parool, 10 april 2017 [online] http://www.parool.nl/opinie/-ideaal-van-gemengde-ongedeelde-stad- onder-druk~a4485283/ (geraadpleegd 20 april 2017)
Nabielek, K. en Hamers, D. (2015) De stad verbeeld. PBL-publicatienummer: 1744. Den Haag: Planbureau voor de Leefomgeving
Northover, J. (2010) A brand for Belfast: How can branding a city influence change? Place
Branding and Public Diplomacy, 6, 104 – 111
NUL20 (2012) “Ambities van stadhuis niet reëel” [online]
http://www.nul20.nl/dossiers/vogelbuurtijplein-%E2%80%9Cambities-van-stadhuis-niet- re%C3%ABel%E2%80%9D (geraadpleegd 6 juni 2017)
Oakley, S. (2011) Re-imagining City Waterfronts: A Comparative Analysis of Governing Renewal in Adelaide, Darwin and Melbourne, Urban Policy and Research, 29:3, 221-238 Overhoeks (z.j.) Overhoeks – Complete Stadswijk [online]
http://overhoeks.nl/overhoeks/complete-stadswijk-2/ (geraadpleegd 25 april 2017). Overhoeks (z.j.) Overhoeks - oeverpark [online] http://overhoeks.nl/over-vrije- tijd/oeverpark-1 (geraadpleegd 17 mei 2017).
53
Peck, J. (1998). Geographies of governance: TECs and the neo‐liberalisation of ‘local interests’, Space & Polity, 2:1, 5-31
Provinciale Planologische Commissie van van Noord-Holland (1981) Advies Provinciale Planologische Commissie van Noord-Holland aan G.S. inzage behandeling bezwaarschrift en gedeeltelijke goedkeuring bestemmingsplan. Briefwisseling tussen Provinciale Planologische Commissie van Noord-Holland. Amsterdam. 1 januari 1981 tot 31 december 1984
Purcell, M. (2002) Excavating Lefebvre: The right to the city and its urban politics of the inhabitant. GeoJournal, 58:2, 99-108
Rijksoverheid (z.j.) Heb ik recht op huurbescherming? [online]
https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/huurwoning/vraag-en- antwoord/huurbescherming (geraadpleegd 3 mei 2017).
Stadsdeel Amsterdam-Noord (1981) Stedenbouwkundig Plan IJ-plein/Inrichtingsplan
Westelijk Deel: Notities OMA (Office For Metropolitan Architecture). Amsterdam: Stadsdeel Amsterdam-Noord
Stadsdeel Amsterdam-Noord (1984) Nieuwbouw 1400 woningen aan het IJ:Historisch Overzicht. Amsterdam: Stadsdeel Amsterdam-Noord
Stadsdeel Amsterdam-Noord (2003) Masterplan Noordelijke IJ-Oever: Noord aan het IJ. Amsterdam: Stadsdeel Amsterdam-Noord
Savini, F., Dembski, S. (2016) Manufacturing the creative city: Symbols and politics of Amsterdam North, Cities, 55, 139,147.
Smith, N. (1996) The New Urban Frontier: Gentrification and the Revanchist City. London; New York: Routledge
Schuiling, D. (1993) Letter from Amsterdam: Planning the waterfronts, Planning Practice & Research, 8:1, 16-19
Swyngedouw, E., Moulaert, F., Rodriquez, A. (2002) Neoliberal Urbanisation in Europe, Antidote, 34:3, 542-577.
Tammaru, T., Musterd, S., Ham, M., van en Marcinczak, S. (2016) A multi-factor approach to understanding socio-economic segregation in European capital cities. In: Tammaru, T., Musterd, S., Ham, M., van en Marcinczak, S., red., Socio-Economic Segregation in European Capital Cities. New York: Routledge, 1-29
Tweede Kamer der Staten-Generaal (1988) Vierde Nota over de Ruimtelijke Ordening. Vergaderjaar 1987-1988, 20 490, nrs. 1-2
Van der Land, M., Curley, A. en Van Eijk, G. (2012) Gentrification and Neighbourhood Change. In: S. J. Smith, ed., International Encyclopedia of Housing and Home. Amsterdam: Elsevier, 275-279
54
Van Gent, W. (2015) Gentrification is het einde van de eerlijke stad, Ruimtevolk, 24 juni 2015 [online] https://ruimtevolk.nl/2015/06/24/gentrification-is-het-einde-van-de-eerlijke-stad (geraadpleegd 24 maart 2017)
55
I: Bijlage A: Coderingsschema
1. Type woningen 1.1. Koopwoningen 1.2. Particuliere huur 1.3. Sociale huurwoningen 1.4. Gemengd 2. Gewenste bewoners 2.1. Sociaaleconomische klasse 2.1.1. Lage sociaaleconomische klasse 2.1.2. Midden sociaaleconomische klasse 2.1.3. Hoge sociaaleconomische klasse 2.2. Plaats op arbeidsmarkt 2.2.1. Studerend 2.2.2. Werkend 2.2.3. Werkloos 2.3. Kinderen 2.3.1. Met kinderen2.3.2. Zonder kinderen 2.4. Minderheidsgroe- peringen 2.4.1. Geestelijk en/of lichamelijk beperkt 2.4.2. Bejaarden 3. Voorzieningen 3.1. Horecavoor- zieningen 3.1.1. Horeca- voorzieningen in grote mate aanwezig 3.1.2. Horeca-
voorzieningen in geringe mate aanwezig
3.1.3. Horeca-
voorzieningen niet aanwezig 3.2. Winkelvoor- zieningen 3.2.1. Winkelvoor- zieningen in grote mate aanwezig 3.2.2. Winkelvoor- zieningen in geringe mate aanwezig 3.2.3. Winkelvoor-
56
zieningen niet aanwezig 3.3. Scholen 3.3.1. Scholen in grote
mate aanwezig 3.3.2. Scholen in geringe mate aanwezig 3.3.3. Scholen niet aanwezig 3.4. Buurtcentra 3.4.1. Buurtcentra in grote mate aanwezig 3.4.2. Buurtcentra in geringe mate aanwezig 3.4.3. Buurtcentra niet aanwezig 4. Functie van de wijk 4.1. Wonen 4.2. Werken 4.3. Recreëren 4.4. Gemengd 5. Openbare
ruimte 5.1. Grote focus
op openbare ruimte 5.2. Geringe focus op openbare ruimte 5.3. Geen focus op openbare ruimte 6. Betrokken partijen 7.1. Publieke partijen 7.2. Private partijen 7.3. Gemengd 7.4. Overig