In hun Vrijdenkersruimte wilden de vvd en pvv kunst tonen die volgens hen onder druk stond van censuur. Ze dachten vooral aan extreem-islamitische censuur, blijkt uit hun keuze van de werken. Nadat ook GroenLinks een schilderij en een poster had ingebracht ¬ onder andere een afbeelding van Anne Frank met een palestij-nensjaal om ¬ trok de pvv zich terug. De Vrij-denkersruimte was volgens deze partij alleen bedoeld voor kunst die elders werd geweerd door moslims.
In de brochure die Staal maakte voor het Van Abbemuseum, waar zijn reconstructie van de Vrijdenkersruimte werd getoond, voorziet hij de afbeeldingen van een artistieke en politieke con-text. Zijn woordkeuze is daarbij afwisselend neu-traal of juist normatief. De pvv haakte volgens hem ‘snel en opportunistisch af’ bij het project. Het motief van de Vrijdenkersruimte was ‘om artikel 7 van de Grondwet politiek te kapen’.
Jonas Staals reconstructie van de Vrijdenkers-ruimte maakt onderdeel uit van een langlopend project van zijn hand, Politiek Kunstbezit. De tentoonstelling Politiek Kunstbezit (i en ii) is tot 15 mei 2011 te zien in het Stedelijk Museum Schiedam.
theo van gogh ¬ allah weet het beter Afgebeeld is een ingelijste poster van de omslag van een bundel verzamelde teksten van Theo van Gogh. De bundel verscheen bij Xtra Produc-ties (‘voor boeken met een extra dimensie’) in november 2003, een jaar voordat Theo van Gogh werd vermoord door Mohammed Bouyeri. De teksten in Allah weet het beter waren al eerder verschenen op de website van Van Gogh, naar eigen zeggen omdat hij te veel met censuur te maken had om nog langer samen te werken met dag- of opiniebladen.
‘Allah weet het beter’ is een gevleugelde uitdrukking onder moslims, net zoiets als het tussenwerpsel ‘insjallah’ dat in elke tweede zin gebruikt wordt in het Midden-Oosten. Of als
29 bij ons ‘in godsnaam’. In Allah weet het beter haalt
Van Gogh de zegeningen van de multiculturele samenleving onderuit. De palestijnensjaal die Van Gogh draagt en zijn dwingende, openge-sperde ogen lijken religieus fundamentalisme te verbeelden. Een lugubere vooruitwijzing. vvd en pvv brachten het beeld gezamen-lijk in. Het kreeg een prominente plek in de Vrijdenkersruimte. Met de moord op Van Gogh kwam het schokkende inzicht dat je ook in Nederland vermoord kunt worden om wat je zegt. Jonas Staal zegt over de keuze van vvd en pvv voor dit beeld: ‘De titel Allah weet het beter is representatief voor Van Goghs ressentiment tegen (islamitisch) fundamentalisme en de be-dreiging die deze zou vormen voor artikel 7 van de Grondwet, het recht op de vrijheid van me-ningsuiting. Opvallend in deze bundel is [Van Goghs] keuze om fundamentalistische doctrines te beantwoorden met een al even rabiaat begrip van westerse vrijheid en verlichtingsidealen.’1
zonder titel ¬ gregorius nekschot ‘Is dit alles nu nodig’, vroeg Mark Rutte zich af in zijn speech bij de opening van de Vrijdenkers-ruimte. Hij beantwoordde die vraag met: ‘Ja, he-laas is de vrijheid van meningsuiting sluipender-wijs onder druk komen te staan. En helaas moet ik constateren dat de grootste regeringspartij, het cda, daar voor verantwoordelijk is.’2 Met ‘dit alles’ zal hij vooral gedoeld hebben op het tentoonstel-len van aanstootgevende beelden als die van Nekschot in het gebouw van de Tweede Kamer. Te zien is een cartoon van Nekschot waarin premier Balkenende een kip tegen zijn ge-slachtsdeel houdt en mompelt: ‘Kip is halal’. Gre-gorius Nekschot (pseudoniem) kreeg landelijke bekendheid toen hij op 15 mei 2008 werd gear-resteerd wegens discriminatie en het aanzetten tot haat. Acht cartoons moest hij uiteindelijk van zijn site verwijderen. Deze cartoon behoor-de daar niet toe ¬ toch is hij niet op behoor-de site van Nekschot te vinden. De cartoon is ongedateerd, maar is ¬ zo valt op te maken uit discussies op internetfora ¬ van voor de arrestatie.
vvd en pvv droegen de cartoon samen aan voor de Vrijdenkersruimte. Hun keuze voor het werk van Nekschot is niet opzienbarend ¬ Rutte had zich in de Tweede Kamer al boos gemaakt over de zaak-Nekschot tegenover toen-malig minister van Justitie Hirsch Ballin. Dat de afbeelding enigszins pervers is, verwondert evenmin. Nekschots cartoons tonen meestal mensen en dieren in reviaanse houding. Het belachelijk maken van de islam is eveneens een standaardingrediënt van Nek-schots werk. En het gegeven dat nu net gekozen is voor een prent van Nekschot waarin de (toen-malig) premier van Nederland het mikpunt is, bevreemdt vooral in retrospect. vvd en pvv trokken onder het laatste kabinet-Balken ende geregeld samen op tegen het ‘multiculti-beleid’ van het cda en andere partijen.
Jonas Staal meldt in zijn brochure ¬ op afkeurende toon? ¬ dat Nekschot zich bereid heeft getoond om in opdracht van Geert Wilders een aantal cartoons te maken voor de zingsbijlage in De Telegraaf tijdens de verkie-zingscampagne van 2010.3
ellen vroegh ¬ piano woman & danseuses exotiques
De twee schilderijen van Ellen Vroegh die door vvd en pvv in de Vrijdenkersruimte zijn gehangen, hadden eind mei 2008 veel ophef veroorzaakt in de media. Ze werden destijds geëxposeerd in het gemeentehuis van Huizen, maar waren op verzoek van bezoekers en perso-neelsleden die de werken aanstootgevend von-den ¬ onder wie enkele moslims ¬ verhangen naar een plaats wat meer uit het zicht. Vroegh nam contact op met De Telegraaf, die er groot nieuws van maakte. Het incident volgde kort op de arrestatie van Gregorius Nekschot, een kleine week daarvoor.
Jonas Staal stelt dat de vrouw als lustobject in beide werken centraal staat: de vrouwelijke ‘exoot’ (Danseuses Exotiques) versus de vrouw als instru-ment (Piano Woman). Sinds enige tijd heeft de gemeente Huizen nieuwe richtlijnen opgesteld
30
voor het tonen van kunst in overheidsgebou-wen. Vastgelegd is dat tentoongestelde kunst niet mag aanzetten tot haat, of discriminerend, beledigend, pornografisch of godlasterend mag zijn. Ook mag er geen kunst worden getoond die te maken heeft met genocide of dierenleed.
aram tanis ¬ cet obscur objet du désir: self portrait from the back Cet obscur objet du désir is een Frans-Spaanse film van Luis Buñuel uit 1977. Aram Tanis gebruikte de titel voor een drieluik dat in 2005 onderdeel uitmaakte van een tentoonstelling in de Hofto-ren bij het ministerie van ocw. Na daar enkele weken gehangen te hebben werd de foto ‘Self Portrait From The Back’ op 3 november 2005 verwijderd. Reden: te aanstootgevend. Uit pro-test liet de kunstenaar vervolgens ook de andere foto’s uit het drieluik verwijderen.
Wat wordt op de foto verbeeld? Volkskrant-columnist Hans Aarsman meent dat de man die we op de rug kijken geconcentreerd bezig is met het omdoen van een condoom: ‘Als je geen goo-chelaar bent, is dat een karweitje waar je twee handen bij nodig hebt. Dat verklaart meteen het naar beneden kijken. Als je niet goed oplet, heb je zo een luchtbel bovenin. Wat er dan gebeurt, weet iedereen: als de jongeman van jetje gaat, klapt het condoom. Ja, zo is het gegaan. Het condoom is de reden dat hij is opgestaan.’ Jonas Staal volgt Aarsmans interpretatie van een con-doom aanbrengende man.
Onanie lijkt evenwel ook een optie, alleen al vanwege het feit dat de film van Buñuel gaat over grenzeloos verlangen en de frustratie van een onbeantwoorde liefde. Bij een condoom is toch al snel sprake van een tweede persoon, en de liefde is dan al heel wat minder onbeant-woord. En die tweede hand kan wel degelijk van pas komen bij het opvangen van de hele kliederboel. Dat de medewerkers van ocw zich op z’n minst van hun werk gehouden voelden door dergelijke speculaties, is voorstelbaar. Het was ook moeilijk aan de foto te ontkomen: die was bijna drie meter hoog.
Over de sfeer van de foto zegt Staal nog: ‘Dicht tegen de muur oogt het alsof hij opzettelijk vernederd wordt, en geheel naakt en afgezonderd van de open ruimte een smerig werkje moet uitvoeren. Dat de foto opzettelijk met behulp van een sterke flitser is gemaakt vergroot de sfeer van obscuriteit en amateurisme, belangrijke estheti-sche categorieën in het werk van Tanis, dat altijd zeer gedetailleerd in scène is gezet.’4
De keuze van de vvd en pvv om het drieluik van Tanis in de Vrijdenkersruimte op te nemen stelt Staal voor vraagtekens omdat dit geen di-rect politiek belang lijkt te dienen. ‘Het gegeven dat de censuur in dit geval volstrekt areligieus gemotiveerd is, is duidelijk een uitzondering in de door en door gepolitiseerde Vrijdenkers-ruimte. Mogelijk vervult het werk precies door zijn moeilijke duidbaarheid binnen de Vrijden-kersruimte de politieke rol van bliksemafleider: een klassiek geval van censuur door preutse kleinburgerlijkheid […] die kan worden ingezet om verwijten van islamofobie en racisme als stuwende krachten achter de Vrijdenkersruimte af te weren.’5 Als dat zo is, bevreemdt het wel dat de pvv zich terugtrok uit de Vrijdenkersruimte zodra GroenLinks bijdragen inbracht waarbij er geen sprake was van censuur vanuit de moslim-gemeenschap. Had de pvv zich misschien toch niet gerealiseerd dat de censuur voor het werk van Tanis eveneens niet-religieus van aard was?
internationale socialisten ¬ extremist
Verstokte rokers die gewend zijn aan waar-schuwingen in deze stijl zullen de afbeelding misschien niet eens opmerken. De makers van deze waarschuwingsposter tegen Wilders in Marlboro-stijl zijn de Internationale Socialisten. Op 12 januari 2008 werden drie activisten die deze posters aan het verspreiden waren in Amsterdam gearresteerd wegens belediging en smaad. Tweede Kamerlid voor GroenLinks Tofik Dibi sloot zich de dag daarop bij de poster uitde-lende Internationale Socialisten aan. En ook hij werd gearresteerd. Vanuit de cel liet Dibi weten
31 ‘dat het moet kunnen dat Wilders een film tegen
de islam maakt, maar dat het ook moet kunnen dat de Internationale Socialisten een satirische poster over hem maken.’6
Op 5 juli 2008 daagde Tofik Dibi Rutte en Wilders uit om zowel de poster van de Interna-tionale Socialisten als een omstreden portret van Anne Frank in de Vrijdenkersruimte op te nemen. De pvv wees dat af omdat de ‘ten-toonstelling bestaat uit kunst die is verwijderd onder druk van moslims. Dat is het thema van de expositie, en daar past de poster van Dibi niet bij.’7 De vvd stelde dat de demonstranten niet veroordeeld waren: ‘dan is het binnen de wet, en dan is het uiteraard welkom. Een beledigende foto van Mark Rutte mag, de Koran ligt er ook.’8
De pvv stapte vanwege dit verschil van inzicht uiteindelijk uit het project van de Vrijdenkersruimte.
t. ¬ banned frank
Het schilderij ¬ oorspronkelijk een graffiti ¬ dook in 2007 op in diverse grote steden.Te zien is een iconische foto van Anne Frank, waarbij ze een kaffiya om heeft gekregen. De compositie doet sterk denken aan die van de bekende poster van Che Guevara. Volgens Staal suggereert het beeld ‘dat Anne Frank als slachtoffer van een fascistisch regime vandaag de dag aan de kant van het Palestijnse verzet zou staan’.9
De afbeelding verkreeg algemene bekend-heid toen de Nederlandse zangeres Birgit Schuurman deze wilde gebruiken voor een Boo-merang-kaart. Met name het Centrum Informa-tie en DocumentaInforma-tie Israël (cidi) protesteerde: ‘De kaart toont het symbool van de Holocaust,
gewikkeld in het symbool van de Palestijnse strijd. Daarmee stel je de twee aan elkaar gelijk en leg je de link naar joden als de vervolgers van vandaag en Palestijnen als weerloze vervolgden zoals de joden in de Tweede Wereldoorlog.’10
Schuurman reageerde laconiek dat Neder-land gelukkig een vrij Neder-land is en dat je alles mag interpreteren zoals je zelf wilt. Onzin, vindt Staal: ‘Een “vreedzaam beeld” zal het voor vrijwel niemand zijn die enig inzicht heeft in de diepgaande historisch conflicten die aan het icoon Anne Frank en de keffiyeh verbonden zijn. Maar het meest onuitstaanbare is de stelling dat wij in een “vrij land” leven en iedereen dus “alles mag interpreteren zoals je zelf wilt”, het-geen simpelweg onwaar is. Interpretatie wordt bepaald door de context die een beeld schept binnen de maatschappelijke realiteit van ¬ in dit geval ¬ Nederland in relatie tot het conflict tussen Israël en de Palestijnse bevolking.’ Staal maakt zich boos over de vrijblijvendheid waarmee rond de discussie over deze afbeelding een begrip als vrijheid van meningsuiting wordt misbruikt voor het uithollen en neutraliseren van politieke symbolen. Dat is ook de kern van de kritiek die hij uit met het project Vrijdenkers-ruimte: ‘Over welke vrijheid willen wij het heb-ben? Aan wie is deze vrijheid dienstbaar? En wat is de ideologische achtergrond op basis waarvan wij over vrijheid of onvrijheid spreken?’ Door deze vragen consequent te stellen probeert Staal de discussie over vrijheid van meningsuiting in de kunst nieuw leven in te blazen en breder te trekken dan de pvv maar ook vvd beoogden. Jonas Staal is een van de genomineerden voor de Volkskrant Beeldende Kunstprijs 2011.
Noten
1 Politiek Kunstbezit ii ¬
Vrijden-kersruimte, Jonas Staal 2010,
p. 21-22. De publicatie is te downloaden via http://www. jonasstaal.nl/Publicaties/ pkii_publication.pdf. 2 http://www.artinsight.nl/vrij-denkersruimte.html. 3 Politiek Kunstbezit ii, p. 29. 4 Ibid., p. 39.
5 Ibid., p. 40.
6 ‘Arrestaties rond Wilders-pos-ter: vervowww.socialisme.nu, 13 januari 2008.
7 Marten Blankensteijn, ‘Expo-ruimte pvv en vvd niet voor iedereen vrij’, De Pers, 6 juli 2008. 8 Ibid.
9 Politiek Kunstbezit ii, 49. 10 Claudia van Zanten, ‘cidi woest
om Anne Franks Palestijnse sjaal’, Elsevier, 23 januari 2008.
Overzicht Vrijdenkersruimte voor verplaatsing naar het Van Abbemuseum, 2010. Foto: Lotte Stekelenburg.
36
Mark Rutte poseert met Ellen Vroegh voor haar schilderij Danseuses Exotiques (2007), 2008. Werken geselecteerd door vvd en pvv. Fotograaf onbekend.
37 vvd en pvv. Fotograaf onbekend.
38
Cet Obscur Objet Du Désir: Self Portrait From The back. Aram Tanis, 2006. Werk geselecteerd door vvd en
Extremist. Internationale Socialisten, 2008. Geselecteerd door vvd, op voordracht van GroenLinks.
40
Opening Politiek Kunstbezit ii: Vrijdenkersruimte in het Van Abbemuseum, debat tussen (van rechts naar links) kunstenares Ellen Vroegh, Hero Brinkman (pvv), bezoeker, beeldend kunstenaar Jonas Staal en Ehsan Jami (assistent Brinkman, pvv), 2010. Foto eigendom Van Abbemuseum.
42
Over de auteurs Peter Achterberg en Romke van der
Veen zijn universitair hoofddocent sociologie en hoogleraar sociologie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam
Noten zie pagina 49