Hoofdstuk 2: Mozart en filmmuziek
3.3 Analyse: S TEALING B EAUTY (1996)
Vrouwelijk hoofdpersonage Lucy Harmon van de film STEALING BEAUTY (1996) is een
Amerikaanse jongedame van negentien jaar . Ze vertrekt naar Italië wegens een aantal redenen: model zitten voor een beeldhouwwerk, haar ontmaagding beleven en erachter komen wie haar vader is. Lucy is in de film letterlijk en figuurlijk aan het zoeken: een zoektocht naar het
verleden, het heden, maar ook naar de toekomst. Lucy is in het bijzonder op zoek naar de liefde, zoals ook de tagline van de film aangeeft: ‘The most beautiful place to be is in love.’ Lucy gaat op zoek naar mensen die haar moeder hebben gekend en oude bekenden en vrienden die Lucy zelf een paar jaar geleden tijdens een vakantie heeft ontmoet. Hiermee treedt Lucy in de voetsporen van haar moeder Sara die net zelfmoord heeft gepleegd. De titel van de film is als een verwijzing
56 naar de Disney-film Sleeping Beauty. Lucy is namelijk net als Cinderella nog naïef, onervaren, maar bovenal nieuwsgierig. Ze slaapt figuurlijk op sommige gebieden nog. Uiteindelijk is het beeldhouwwerk af, verliest ze haar maagdelijkheid en ontdekt ze wie haar vader is, waarmee haar schoonheid wordt ‘gestolen’. Lucy wordt bovendien slapend geïntroduceerd in een vliegtuig tijdens de titelsequentie en tevens begintune van de film:
Afbeelding 22: Titelsequentie (00:00:12 – 00:02:32) Muziek: Rocket Boy – Liz Phair
De film STEALING BEAUTYheeft een speelduur van 118 minuten. De totale filmscore beslaat een
relatief groot percentage van de film, maar liefst 67,40%. In totaal bestaat de filmscore uit 41 ‘cues’, waaronder 11 ‘cues’ met speciale filmcomposities van Richard Hartley. Het ‘Clarinet Concerto’ is twee keer in de film STEALING BEAUTY (1996) ingezet. Om verwarring te voorkomen
zullen deze twee toepassingen van het ‘Clarinet Concerto’ eerst afzonderlijk en vervolgens in relatie tot elkaar worden besproken.
3.3.1 ‘Clarinet Concerto’: Toepassing 1
De eerste toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ betreft ‘cue 4’ van de totale filmsoundtrack, in scène 3 van de film. Deze toepassing ligt met 146 seconden boven het gemiddelde van de totale film soundtrack (116 seconden). Vlak voor de eerste toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ klinken drie bestaande populaire werken. Het ‘Clarinet Concerto’ is het eerste bestaande klassieke werk dat in de film is toegepast.
Tijdens de eerste toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ bewondert vrouwelijk hoofdpersonage Lucy zowel het interieur als het exterieur van Diana’s huis in Italië. Ze ziet bovendien na lange tijd Diana en Iana weer terug.
Afbeelding 23: Scène 3 (00:04:36 – 00:07:02) Muziek: ‘Clarinet Concerto’, Deel II: Adagio – Mozart. De eerste toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ stopt wanneer Ian en Lucy tegenover elkaar staan en elkaar begroeten. Dit is op de leidtoon (genoteerde E, klinkende Cis) in de soloklarinet. Het vraagt hierdoor om een oplossing naar de tonica (genoteerde F, klinkende D), maar deze
57 oplossing blijft uit. Vlak na de toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ klinkt voor de eerste keer een speciale filmcompositie van Richard Hartley.
Uit de schema’s in de bijlage (3.3) blijkt dat de eerste toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ in de film STEALING BEAUTYverschillende narratieve functies heeft vervuld,
voornamelijk op het niveau van de ‘non-diegetic narrator’ zoals introducerende en definiërende functies. De eerste toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ klinkt namelijk onder de introducering van ruimtes (interieur en exterieur van huis in Italië) en tijdens de introducering van maar liefst zes personages: Sara, vriend van Diana, Diana, Christopher, Niccoló en Ian. Opvallend is het feit dat Lucy en Ian de enige personages zijn die tijdens de eerste toepassing niet slapen. Sara, de vriend van Diana en Diana worden namelijk, net als Lucy onder de titelsequentie, slapend geïntroduceerd en Christopher en Niccoló middels een foto. De manier waarop de personages worden geïntroduceerd, geven ook tegelijkertijd een definiëring van de personages, in het bijzonder hun relatie met Lucy. Hierdoor wordt er ook ingespeeld op de emoties van Lucy. Het shot waarbij de moeder van Lucy in een stoel ligt, is bijvoorbeeld een flashback of een
hallucinatie aangezien de moeder van Lucy is overleden. Het suggereert dat Lucy zich in de voetsporen van haar moeder treedt.
De camera is grotendeels de non-diëgetische verteller. De focalisatie, oftewel de ocularisatie en de auricularisatie, ligt voornamelijk bij de camera en daarmee de kijker, maar ook deels bij personages, in het bijzonder Lucy. De ocularisatie verschuift tijdens de eerste toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ vaak van een interne naar een externe focalisator en vice versa middels shot-reverse shots. Een mooi voorbeeld hiervan is te zien in shot 3.10 en 3.11:
Afbeelding 24: Scène 3 (00:04:36 – 00:07:02) Muziek: ‘Clarinet Concerto’, Deel II: Adagio – Mozart. Lucy is daarnaast tijdens de eerste toepassing van het ´Clarinet Concerto´ vaak close up in beeld te zien:
Afbeelding 25: Scène 3 (00:04:36 – 00:07:02) Muziek: ‘Clarinet Concerto’, Deel II: Adagio – Mozart.
58
3.3.2 ‘Clarinet Concerto’: Toepassing 2
De tweede toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ betreft ‘cue 38’ van de totale filmsoundtrack, in scène 22 van de film. Deze toepassing ligt met 172 seconden ver boven het gemiddelde van de totale film soundtrack (116 seconden). Vlak voor de tweede en tevens laatste toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ klinkt de laatste speciale filmcompositie van Richard Hartley als climaxtune (303 seconden). Na 32 seconden klinkt de tweede toepassing van het ‘Clarinet Concerto’. Tijdens de tweede toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ gaat Lucy op bezoek bij Ian in zijn atelier. Ze stelt hem vragen over de periode waarin ze verwekt is. Ian en Lucy komen erachter dat ze vader en dochter zijn, maar besluiten dit aan niemand te vertellen.
Afbeelding 26: Scène 22 (01:38:52 – 01:41:44) Muziek: ‘Clarinet Concerto’, Deel II: Adagio – Mozart. De passages van de soloklarinet klinken vaak wanneer Lucy in beeld is en de tuttipassages wanneer Ian in beeld is. De tweede toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ speelt dus erg in op de emoties van de personages Lucy en Ian, en geeft daarnaast een narratieve hint.
De camera is grotendeels de non-diëgetische verteller. De focalisatie, oftewel de ocularisatie en de auricularisatie, ligt voornamelijk bij de camera en daarmee de kijker, maar ook deels bij personages, in het bijzonder Lucy en Ian. Er is dan ook veelal sprake van shot reverse shots en over the shoulder shots, afwisselend met Lucy en Ian in beeld:
Afbeelding 27: Scène 22 (01:38:52 – 01:41:44) Muziek: ‘Clarinet Concerto’, Deel II: Adagio – Mozart. Het ‘Clarinet Concerto’ heeft een romantisch karakter door het rustige tempo en de vele
herhalingen. Dit komt overeen met het trage en herhalende karakter van het drama dat zich op het filmbeeld afspeelt en tevens met de logline van de film: ‘the most beautiful place is to be in love.’ Er is hierdoor sprake van zowel een auditief als een visueel adagio. Niet alleen het ‘Clarinet Concerto’, maar ook de filmbeelden zijn namelijk ‘langzaam met uitdrukking’ van aard. De ruimte wordt op een rustige manier getoond aangezien de cameravoering met de melodielijn en op het ritme van de muziek meegaat. Ook door de vele pans en tilts zijn er relatief weinig cuts gebruikt. Door de trage pans lijkt het alsof de camera om de personages heen draait, letterlijk en figuurlijk:
59 Afbeelding 28: Scène 22 (01:38:52 – 01:41:44) Muziek: ‘Clarinet Concerto’, Deel II: Adagio – Mozart.
3.3.3 ‘Clarinet Concerto’: Toepassing 1 + 2
Het ‘Clarinet Concerto’ van Mozart is dus twee keer in de film STEALING BEAUTY(1996)
toegepast: in scène 3 (‘cue 4’) en in scène 22 (‘cue 38’). Deze toepassingen duren met 146 en 172 seconden langer dan het gemiddelde van de totale film soundtrack (116 seconden). De twee toepassingen van het ‘Clarinet Concerto’ in de film STEALING BEAUTY(1996) fungeren in grote
mate als subtekst van hoofdpersonage Lucy Harmon. Dit komt door een aantal factoren die zowel filmisch als muzikaal van aard zijn.
Uit het schema in de bijlage (3.3) blijkt dat de totale filmscore een kenmerkend patroon heeft. De afwisseling in popmuziek, klassieke muziek en speciale filmcomposities van Richard Hartley kan namelijk worden gespiegeld. Voor de eerste toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ klinken bijvoorbeeld drie bestaande populaire werken met lyrics, waaronder de begintune. Na de tweede toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ klinken wederom drie bestaande populaire werken met lyrics, waaronder de eindtune. Buiten de toepassingen van het ‘Clarinet Concerto’ zijn dus alleen bestaande populaire werken ingezet. Het ‘Clarinet Concerto’ is hierdoor zowel het eerste als het laatste (bestaande) klassieke werk dat in de film is toegepast. Vlak na de eerste toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ klinkt daarnaast de eerste speciale filmcompositie van Richard Hartley en vlak voor de tweede toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ klinkt de laatste speciale filmcompositie van Richard Hartley. Het ‘Clarinet Concerto’ is hierdoor als een
afbakening van de speciale filmcomposities van Richard Hartley en draagt daarmee bij aan de muzikale eenheid van de film. Van muzikale beknoptheid is echter geen sprake. In de film STEALING BEAUTYis er namelijk relatief veel muziek toegepast, maar liefst 66% n van de totale
speelduur. De muziekstukken volgen elkaar snel op, soms direct achter elkaar of al na een paar seconden. Hierdoor lijkt het alsof de film grotendeels door muziek wordt ondersteund en dat er nauwelijks stiltes vallen. Er is niet alleen veel muziek ingezet, maar ook relatief lang. De totale film soundtrack heeft met een gemiddelde van 116 seconden een relatief hoog gemiddelde. De verhouding tussen de speciale filmcomposities van Richard Hartley en bestaande muziek is daarbij onevenredig. Ongeveer eenderde deel van de totale filmscore beslaat de speciale
60 filmcomposities van Richard Hartley, verdeeld over 11 ‘cues’. Tweederde deel van de totale filmscore is bestaande muziek. Alleen de bestaande muziek is samen al ongeveer 53 minuten.
Uit het schema in de bijlage (3.3) blijkt dat de twee toepassingen van het ‘Clarinet Concerto’ enerzijds veel introducerende functies en anderzijds veel structurele functies hebben. Beide toepassingen van het ‘Clarinet Concerto’ zijn relatief lang ingezet, met een gemiddelde van dertig maten. De tweede toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ duurt langer dan de eerste toepassing. Naast het ‘Clarinet Concerto’ zijn er ook drie andere werken van Mozart ingezet in de film, namelijk het ‘Piano Trio’ in C (KV 549), het ‘Hoorn Concerto’ no. 1 in D (KV 412) en het ‘Quartet’ no. 20 in D majeur (KV 499). Deze werken zijn allemaal non-diëgetisch van aard. Vlak na de inzet van het ‘Clarinet Concerto’ klinkt het ‘Piano Trio’. Het ‘Hoorn Concerto’ klinkt halverwege de film en het ‘Quartet’ tegen het einde van de film. De werken van Mozart zijn hierdoor verspreid over de film, waarbij het ‘Clarinet Concerto’ als eerste en tevens als laatste is toegepast. De overige werken van Mozart spelen alledrie in op de emoties van het personage en als onderdompeling in de diëgese voor de kijker. In tegenstelling tot het ‘Clarinet Concerto’ fungeren de overige werken van Mozart echter niet als subtekst van het hoofdpersonage. Tussen de twee toepassingen door klinkt niet alleen meer muziek van Mozart, maar keert ook de
klarinet terug als filmmuziek. Dit keer in mars tempo en met een opgewekt karakter. Er zijn zelfs twee klarinetten in beeld waardoor er sprake is van onscreen diëgetische muziek. Personage Osvaldo, de jongeman met wie Lucy uiteindelijk haar ontmaagding beleefd, is één van de klarinettisten:
Afbeelding 29: Scène 18 ((01:14:52 – 01:16:57) Muziek: Variazoni su un tema messiacano – Soc. Filarmonica di Gaiole in Chianti
Aan het eind van de tweede toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ is Osvaldo wederom in beeld te zien, dit keer wanneer de soloklarinet klinkt:
Afbeelding 30: Scène 2 (01:38:52 – 01:41:44) Muziek: ‘Clarinet Concerto’, Deel II: Adagio – Mozart. Daarnaast blijkt dat beide toepassingen van het ‘Clarinet Concerto’ een non-diëgetische status hebben. De bron van de muziek is namelijk niet in beeld en er zijn geen tekstuele verwijzingen naar de bron van de muziek of het muziekstuk zelf. In vergelijking met de eerste ontmoeting met
61 Ian tijdens de eerste toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ komt Lucy nu tijdens de tweede toepassing over als een sterke jongvolwassen vrouw. Ze heeft dus gaandeweg het verhaal een belangrijke ontwikkeling doorgemaakt. Door de twee toepassingen is de tweede toepassing als een soort ‘quotation’ of ‘allusion’ naar de eerste toepassing. Wanneer er met deze informatie in het achterhoofd weer wordt gekeken naar de eerste toepassing van het ‘Clarinet Concerto’, valt ook de eerste toepassing meer op zijn plek. Ian blijkt dus achteraf, tijdens de tweede toepassing van het ‘Clarinet Concerto’, de vader van Lucy te zijn. Tijdens de eerste toepassing wordt dus als eerste personage Sara, de moeder van Lucy, en als laatste personage Ian, oftewel de vader van Lucy, geïntroduceerd. De eerste en de tweede toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ zijn inherent aan de eerste en de laatste keer dat Ian samen met Lucy in beeld is. Het ‘Clarinet Concerto’ fungeert hierdoor als definitie van de personages Lucy en Ian, namelijk hun vader/dochter-relatie. De twee toepassingen van het ‘Clarinet Concerto’ zijn dus op zeer belangrijke momenten in het verhaal ingezet. Deze momenten zijn onmisbaar voor het verhaal en het ‘Clarinet Concerto’ krijgt hierbij deels een subtekstuele status. Bij de overige momenten waarbij het ‘Clarinet Concerto’ klinkt, krijgt het klassieke werk meer een auctoriële status. Er wordt namelijk veelal gebruikgemaakt van shot-reverse-shots en ‘mickey-mousing’. De opmaten tussen de verschillende passages gaan bijvoorbeeld gepaard met verschillende handelingen op het filmbeeld.
Kortom, de toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ in de film STEALING BEAUTYfungeert in vrij grote mate als subtekt van vrouwelijk hoofdpersonage Lucy Harmon. Dit komt door een aantal factoren die zowel filmisch als musicologisch van aard zijn. Het ‘Clarinet Concerto ‘is allereerst twee keer in de film toegepast en is met een gemiddelde van 157 seconden ook relatief lang ingezet. Het ‘Clarinet Concerto’ is tevens het eerste bestaande instrumentale en klasssieke werk dat in de film is toegepast en dient daarnaast als afbakening van de speciale
filmcomposities van Richard Hartley. De twee toepassingen zijn inherent aan de eerste keer en de laatste keer dat Lucy en Ian elkaar zien en tevens tijdens de realisatie dat Ian en Lucy vader en dochter zijn. Lucy is daarnaast vaak close up in beeld te zien. Ook is er veelal sprake van shot- reverse shots en over-shoulder shots die veelal worden afgewisseld in perspectief tussen Lucy en Ian. Het ‘Clarinet Concerto’ klinkt dus tijdens een belangrijk moment en draagt bij aan de muzikale eenheid van de film.
62
Conclusie
Aan het begin van deze studie werd de volgende vraag gesteld:
Waarom is het ‘Clarinet Concerto’ van Wolfgang Amadeus Mozart geschikt om als subtekst, of specifieker: als onderliggende emotie, te fungeren van de vrouwelijke hoofdpersonages in de films OUT OF AFRICA (1985), GREEN CARD (1990) en STEALING BEAUTY (1996)?
De toepassingen van het ‘Clarinet Concerto’ in de drie gekozen case studies zijn in wisselende mate geschikt als subtekst van de vrouwelijke hoofdpersonages. De drie case studies laten hierdoor verschillende gradaties van ‘subtext scoring’ zien. De toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ in de film OUT OF AFRICA (1985) krijgt namelijk grotendeels een subtekstuele status
(zowel tijdelijk als permanent), de film STEALING BEAUTY(1996) een tijdelijke subtekstuele
status en de film GREEN CARD (1990) meer een (al)wetende status. Dit komt door een aantal
factoren die zowel filmisch als musicologisch van aard zijn. Bij alledrie de case studies is het ‘Clarinet Concerto’ het eerste (bestaande) klassieke werk dat is toegepast in de film. De eerste toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ is bij alledrie de case studies immers vrij aan het begin van de film toegepast. Ook wordt het vrouwelijk hoofdpersonage al tijdens de begintune geïntroduceerd. Deze begintune is tevens bij alledrie diëgetisch van aard.
Het aantal keer dat het ‘Clarinet Concerto’ is toegepast verschilt per case study: 4 toepassingen in OUT OF AFRICA, 1 toepassing in GREEN CARD en 2 toepassingen in STEALING
BEAUTY. In de overige films uit de IMDB-lijst is het ‘Clarinet Concerto’ veelal één keer toegepast.
De meeste films die het ‘Clarinet Concerto’ van Mozart toepassen, maken gebruik van sequenties uit het tweede deel: Adagio, in het bijzonder van passage A (maat 1 t/m 28).
Het gemiddelde van de toepassing(en) van het ‘Clarinet Concerto’ zijn met 67, 101 en 159 seconden relatief hoog vergeleken de totale film soundtrack. In de film OUT OF AFRICA zijn er
in verhouding veel muziekstukken toegepast, maar relatief kort. De totale film soundtrack beslaat in totaal 29 % van de totale speelduur. De totale film soundtrack van de film GREEN CARD
is met 34,5 % van de totale speelduur exemplarisch voor een gemiddelde film. De totale film soundtrack van de film STEALING BEAUTY beslaat daarentegen 67,40 % van de film.
Het ‘Clarinet Concerto’ is in alledrie de case studies tijdens een belangrijk moment toegepast. Sterker nog, de scènes en situaties waarbij het ‘Clarinet Concerto’ is ingezet, zijn daarmee onmisbaar voor de plot van de film. De vrouwelijke hoofdpersonages van de centrale case studies hebben alledrie een bepaald doel voor ogen. Tijdens de toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ speelt dit doel een belangrijke rol.
Veelvoorkomende narratieve functies van de toepassing van het ‘Clarinet Concerto’ bevinden zich op het niveau van de ‘non-diegetic narrator’, in het bijzonder introducerende en
63 definiërende functies. Het ‘Clarinet Concerto’ fungeert meer als subtekst wanneer het aan een personage en minder aan een bepaalde locatie of ruimte is gekoppeld, bijvoorbeeld door een personage te introduceren of te definiëren met behulp van het ‘Clarinet Concerto’. De meeste toepassingen zijn daarnaast non-diëgetisch van aard, met uitzondering van de vier toepassingen in de film OUT OF AFRICA (1985). Wanneer het ‘Clarinet Concerto’ diëgetisch van aard is of als
een vorm van ‘source scoring’ fungeert, lijkt er ook eerder sprake te zijn van een subtekstuele status. Daarnaast is de identiteit van de ocularisator en de auricularisator van belang, in het bijzonder de inbedding bij een interne focalisator. Bij scènes waarin veelal gebruik wordt
gemaakt van Mickey-Mousing en shot-reverse-shots en er daarmee veelal narratieve hints worden gegeven, krijgt het ’Clarinet Concerto’ eerder een (al)wetende status.
Ook de relatie met de totale film soundtrack bleek van grote invloed op de subtekstuele status van de toepassing van het ‘Clarinet Concerto’. De bijdrage van het ‘Clarinet Concerto’ aan de muzikale eenheid is van invloed op de subtekstuele status van het muziekstuk zelf. Wanneer het ‘Clarinet Concerto’ een belangrijke formele positie inneemt binnen de totale film soundtrack, in het bijzonder in relatie met de speciale filmcomposities, lijkt er ook meer sprake te zijn van subtekst. Het ‘Clarinet Concerto’ is niet alleen als begintune (OUT OF AFRICA, 1985) of relatief in
het begin van de film toegepast (GREEN CARD, 1990; STEALING BEAUTY, 1996), maar ook als
climaxtune (EYE FOR AN EYE, 1996) en eindtune (AMERICAN GIGOLO, 1980).
Kortom, het ‘Clarinet Concerto’ van Wolfgang Amadeus Mozart is geschikt om als subtekst, of specifieker: als onderliggende emotie, te fungeren van de vrouwelijke
hoofdpersonages in de films OUT OF AFRICA (1985), GREEN CARD (1990) en STEALING BEAUTY
(1996). Dit komt door een aantal factoren die zowel filmisch als musicologisch van aard zijn: de frequentie, de duur, de intensiteit, de narratieve functies, de diëgetische status en de alwetende status van de toepassingen. De belangrijkste factor is echter de formele positie die het ‘Clarinet Concerto’ inneemt binnen de totale film soundtrack, in het bijzonder in relatie met de speciale filmcomposities.
Een bestaand klassiek muziekstuk zoals het ‘Clarinet Concerto’ blijkt dus net als speciale filmcomposities geschikt te zijn om als ‘subtext score’ toe te passen. Ook deze studie naar