Om de Boomen in der haest te doen wassen.
ALs gy Boomkens gezaeydt hebt, soo sult gy drie Maenden achter een, alle Maenden
de wortelkens rondt om opgraven, soo sullen sy des te beter, ende te haestiger wassen.
Cato.
Om de Boomen vruchtbaer te maecken.
Neemt Roosen-zaedt, ende Mostert–zaedt, daer by oock een Poot van een Wesel, en hanght dit tusschen de tacken die niet veel dragen, en sy sullen daer van vruchtbaer worden. Mizaldus.
Om alle Geboomte de vruchten grooter te doen dragen.
Neemt een out yseren beroest plaetken, ende smetet gelijck een Ossen-hoornken, hebbende op ’t scherpste eynde een kleyn gaetken, reyniget van binnen met Pekel, leght daer in eenige Appel-kernen, Peere-kernen, eenige Perse-stenen, of het zaet van ander Fruyt, maer dat altijt het scherpste eynde van ’t voorsz zaet na ’t gaetken
des hoorns gekeert ligge, stopt ’t voorsz: hoornken van onder met een yseren plaetken, en bestrijckt van buyten weder ’t hoornken met Pekel, plantet daer na in Septemb. of in October in de aerde, op dattet daer-en-tusschen van de aerde eensdeels mach in-eten, want als ’t zaedt inwendigh de vochtigheyt gewaer wordt, en genoegh door-vochtight is, soo begint het te keesten, ende herwaerts, ende derwaerts sijne wortelkens uyt te spreyen, tot datse door ’t ingegeten yser komen door te wassen, en gelijck de wortelkens hardt en scherp zijn, soo komen sy herwaerts en derwaerts kruypende, allencxkens door ’t doorgegeten yser te wassen, so dat allenxkens ’t boomken wassende, den smaek der pekel, en ’t coleur des ysers, tot hem neemt: en als nu de jonge scheutkens deser zaden, uyt ’t hoornken beginnen te wassen door ’t voorsz: gaetken, soo moeten sy onder een in malkander wassen, ende onder malkander vereenigen, dat daer uyt maer één stam en wort, van drie of vier zaden te samen gewassen, waer uyt volgen moet, dat de vruchten des Booms, ongelijck veel grooter vallen moet, als de gemeyne vruchten, ’t welcke wonderlijck is om aen te sien.
Alexius.
Om de Bomen vruchtbaer te doen dragen.
Als men de Boomen wel wil doen dragen, soo begiet den Boom onder rondtom met
moer van olie, en met water te samen gemengt. Cato.
Om Plantsoenen ende ander diversche Boomen te griffien, op veelderhande manieren.
Verplanten ende in de aerde leggen ofte
gen, geeft den boom ende sijn vruchten groote schoonheyt en vermeerderinge, maer noch veel meer het griffien: Want door griffien en worden niet alle de wilde boomen tam gemaeckt, en de onvruchtbare vruchtbare, die van quaden smake seer lieffelijck, en spade in vroege, oft de vroege in spade verandert: maer de vruchten groeyen oock veel schoonder en beter gevoedt, en daer-en-boven so oorsaeckt het griffien, datter boomen ende vruchten groeyen, die de menschen doen verwonderen: gelijck wy sien van Appels, Peeren, ende veel andere vruchten, die door konste van griffien, van ander coleur ende smaeck geworden zijn. Daer-en-boven soo maket dat niet alleen een specie in een ander verkeert en verandert wordt, ende dat diversche vruchten op een ende den selven boom groeyen, maer dat oock de uytlantsche boomen hier te lande geraken, ende die van dese landen ander vreemde natien besoecken.
Nu zijnder bysonderlijcke vijf manieren van te griffien: d’ Eerste is, in de schorsse, dat is te seggen, tusschen het hout ende de schorsse. Dese geschiedt in de oude Boomen, ende die de Schorsse hardt ende vast hebben. De tweede is griffien in de splete, dat is te seggen in de gespleten struyck, en dese wort gebruykt in de jonge boomen, want die oude en hebben niet geerne den struyck gespleten. De derde is, te inten metten fleutken, ’t welck geschiet als men de schorsse van eenen boom gelijck een fleutken uyt snijt, om te brengen in den tack van eenen anderen boom. De vierde is, te inten metten schildeken. De vijfde maniere is, inoculeren. Van welcke
manieren van griffien sal op sijn behoorlijcke plaetse particulierlijck beschreven worden.
Maer eer men griffijt, soo moet men wel mercken, oft de grondt ende het landt nut ende bequaem is voor sulcke vruchten, en wat boomen daer beter groeyen ende dragen.
Men entet de griffien ontrent Kersmisse, oft in den Advent, na dat den tijdt kout is: principalijck de belsche pruym-boomen, peer-boomen, ende die vroege vruchten voortbrengen. Maer van de appel-boomen ende mispel-boomen, is beter dat men vertoeve, tot ontrent het eynde van Loumaent, ende in Sprockelle, tot Meerte toe, ende tot dat men siet datse beginnen te botten, want die en haesten haer soo seer niet als d’ ander. Op desen selven tijdt is ’t oock goet te griffien de grote plantsoenen tusschen de schorssen ende het hout, met spade griffien, of die in de aerde bewaert geweest hebben.
Alle maenden zijn goedt ende bequaem om te griffien, in wat maniere dattet zy, uytgenomen October ende November: maer de griffie wort gemeynlijck ge-ent in den Winter, gelijck voorseydt is, als de boomen beginnen te botten, ende het sop in’t hout is. Men mach oock griffien, enten in April ende Meye, is’t dat de griffien knoopkens hebben, ende begraven gelegen hebben in de aerde met het topken buyten, in koele ende schaduachtige plaetsen. Wel is waer dat den tijdt van griffien moet genomen zijn na de complerie van den lande. Want in koude landen moet men later griffien, ende in heete landen vroeger. Nochtans om te spreken generalijck voor alle landen, soo is den rechten tijt om
griffien, van ’t beginsel van Sprokelle tot den eersten van Meye, altijts acht nemende op de nature van de boomen: want de geene die meest sap hebben, moeten eerst gegriffit zijn, ende die min sap hebben, later, uytgenomen den Granaet-boom ende Vijge-boom, de welcke niet tegenstaende dat zy droogh zijn, vroegh willen gegriffijt zijn.
Het is seker dat de griffien moeten in ’t breken van der Mane gesneden zijn om die t’enten in ’t selve afgaen van de Maen, of in ’t wassen, of als men wil, indien de griffien, hoedanigh die oock zijn, met het breken van de Mane gesneden zijn: Wel is waer, dat de griffie in ’t schildeken beter groeyen als die met het wassen van de Mane geschien, dan anders, mits dat de Maen vrouwe is van ’t sap, march, en vochtigheden, welk sap den bant is van de griffie metten plantsoen, en zijn oock veel stercker en jeughdiger met het wassen dan met het breken van de Maen. Door gelijcke reden is oock verboden, dat men niet enten sal met den Zuyden-wint, om dat sulken wint heet en droogende is: ter contrarie moeten de scheuten in ’t eynde van de Maen gesneden worden, is ’t dat men wil dat sy veel vrucht dragen, want dan hebben sy hun sap ingedroncken en by hen, noch vergaet soo seer niet met ’t snijden, als doen soude in sijn vollen loop en vloet.
Men moet oock aensien, oft den tijt van den jare vervroeght oft verspaeyt, want den tijdt en houdt jaerlijcks geenen gesetten regel oft seker mate, maer vervroegen oft verspaeyen, ende treden wel in malkanders limiten: Maer in alle de voorseyde manieren van griffien is
een sonderlingh sake, ende van grooten onderhoudt voor de griffie, dat men de wilde plantsoenen met Koe-mest bewaert, dat gemengt is met kaf oft kort stroo.
Aengaende den bysonderen tijdt van enten, soo ist beter dat men ’s avonts dan ’s morgens griffijt, ende naerder de wortel dan de tacken, want hoe d’ entinge lager is, hoe die meer jeugt van de vochtigheyt van der aerde ontfanght.
’t Gereetschap ende instrumenten die een Inter moet hebben als hy wil griffien, zijn, een korfken om sijn griffien in te leggen, voorts, leem, ofte pot-aerde, om te besetten de snede van den plantsoen ende vergaderinge van de griffie, oock mosch, werck, doecxkens, of bast, om te wringen en te binden de griffie boven ’t leem, maer de wisse, om den selven wronck ende bardeelsel te binden, oock gegommet Was, om te bekleeden en bestrijcken de eynden ende toppen van de griffien die versch gesneden zijn, om dat den regen en koude hen niet soude hinderen, of dat de vochtigheyt van onder opgetrocken, niet en soude gedwongen worden weder in de scheuten te vertrecken; voorts ’t hantsaeghsken om den stock en struyck van ’t wilt plantsoen te sagen; ’t Mesken om te griffien, om de griffien af te snijden ende te scherpen, ende alle incisien te doen die van noode zijn, ’t welck altijdt wel moet gewet zijn, net en suyver, sonder roest het kleyn Wiggesken van Palm–hout oft ander dat wel effen is, om te steken tusschen de splete van’t plantsoen, ’t hou-mesken om’t plantsoen te suyveren van sijn scheuten, ende een kleyn hegt van moeyer of palmen hout, en een
ber van Brezijl oft ander hout dat seer hart is.
Ende lettet niet op de gene die soo haest griffien als sy de boomen planten, oft seer korts na dat sy die geplant hebben; want het plantsoen dat niet dan voor hem selven substantie oft voedtsel mach trecken, sal qualijck mogen de griffie mede deelen, de welcke daer door verdroogen sal. Ende om de waerheydt te seggen, ’t plantsoen lijdt genoegh dat uyt sijn aerde is genomen ende elders verplant, sonder hem aen te doen nieuwe oft dubbel pijne: maer het behoort te geschieden een jaer na dat den boom of plantsoen verplant is geweest, want dan draeght hy een jaer daer na: Oock en doet nimmermeer de griffie groot profijt, ist datse in ’t eerste jaer niet en vordert, jae ist datse qualijck gevordert is, soo is die beter af-gesneden, ende lager gesteken.
Van griffien te kiesen, nemen ende snijden, om te enten, in splete, struyck, ende in de schorsse.
Men moet kiesen scheuten van een jaer, oft twee ten hooghsten, principalijck die men op een ouden boom wil steken, die wel jeughdigh ende vochtigh zy, soo groot als een kleyne vinger, die de botten groot hebben, en veele by een, want anders en sullen sy soo vruchtbaer niet zijn: Sy moeten oock out hout hebben, dat is te seggen, van ’t voorgaende jaer met het nieuwe: ende gesneden zijn, indien ’t mogelijck is, van ’t opperste van de grootste tacken van een vruchtbaren boom, die noch in sijn jeught is, ende daer toe op de Zuydt-zijde, want het Oosten en is ons in dese koude landen soo nut niet: en
ten ter Sonne-waerts gegriffijt zijn, gelijck sy gesneden zijn: want ist dat gy die contrarie steket, so sullen sy lijden ’t geen de planten lijden die uyt een warm in een kout lant verhuyst zijn.
Men sal de griffien niet afsnijden om te enten als de boomen beginnen te bloeyen, principalick ist dat de boomen, daer af de enten genomen zijn, vroegh vruchten dragen, gelijck Krieckelaers, Pruym-bomen, Mispel-bomen, Amandel-bomen, Perse-bomen, en diergelijcke, maer den tijdt van afsnijden, is ontrent Kers-misse, en niet eer, want dan zijn de boomen vol saps. Ist dat gy die moet vroeger afsnijden, ’t zy, oft om te dragen van ’t een lant in ’t ander, of door ander oorsake, so toeft ten minsten tot in Octob. als de boom sijn bladers heeft verlooren.
Ist dat gy die wilt bewaren na dat sy afgesneden zijn, principalijck de gene die gy in de schorsse wilt enten (want sulcke griffien mogen sonder botkens gesneden zijn ontrent de maent van October) steket die in d’aerde aen den voet van een boom, in een put van een halven voet diep, en decktse seer wel met aerde, teyckenende de plaetse, om te mogen alst tijdt is, de selve weder uyt nemen. Sommige leggen die in aerde potten, seer wel gedeckt ende gestopt, die men voor ’t beste moet in d’ aerde graven. Ist dat gy die verre wilt dragen, soo moet men die met den eynde in een groene Rape steken, want dat onderhout haer lieder sap en natuurlijcke vochtigheydt Oft windtse met wat aerde in eenen doeck, ofte yets anders, om dat sy souden mogen handelijck zijn om te griffien, en niet droogen door de wint ende kracht van der Sonne:
Oft sluytse in een riedt dat wel toe-gestopt is, in wat honingh. Sommige leggense om te bewaren tusschen twee tichels, wel met aerde bedeckt by eenige beke. Ist dat sy u van verre gesonden zijn, en wilt die niet griffien, voor dat gy die wat tijdts in water hebt laten weycken, om hun sap te vernieuwen, en hun kracht, die eenighsins gekrenckt zy, weder te verstercken.
Als gy die wilt af snijden, snijdtse tusschen het oude ende nieuw hout, ist datter out hout is, onder een van de oude botten van de griffie, in voegen dat de botte zy benomen de griffie als sy gesteken sal syn buyten de splete van den plantsoen, ende ist dat het botken te kleyn is, soo ist beter dat het afgesneden zy.
In ’t snijden van uw griffie, siet toe dat de schorsse niet af en gae op de buyten-zijde de welcke gy dicker laten sult dan die van binnen.
Om te enten in de splete, ende tusschen de schorsse ende het hout.
Gelijck gy uyt gekosen hebt de griffie, alsoo moet gy oock kiesen een plantsoen, dat schoon, recht, reyn, en gaeve van schorsse zy, sonder knoop, jeughdig ende vochtig ende van een boom die vruchten gedragen heeft: ende datter geplant zy in gelijcke plaetse als van daer gy u griffie genomen hebt, indien dat mogelick is, op dattet botte en bloeye op eenen tijdt.
Ist plantsoen krom, so voegter de griffie wel in, en maeckt in ’t snijden van dien datse beyde wel vereenigen en te samen voegen: Ende geeft den grootsten plantsoen de dickste griffien.
Hoe dat het plantsoen dunder is, hoe dat men
dat lager sal moeten af-snijden. Ist een vinger oft daer ontrent dick, soo moet men dat op een voet oft een halven na der aerden net af-snijden, om in de splete te voegen maer een griffie alleen.
Ist groot gelijck een stock, so snijt den struyk boven ront af op een voet, of daer ontrent na der aerden, om in de spleten te voegen twee goede griffien, van welcke gy de minste en kranckste sult af wringen, als sy beginnen te botten.
Is u plantsoen soo dick als een arm, saeght hem rondt af, ontrent twee ofte drie voeten hoog vander aerde, om te splijten, en dry griffien daer in te stellen, twee in de splete, en d’ander tusschen de schorsse en het hout, op de breetste zijde.
Ist soo dick als een been, so saeght het vier of vijf voeten vander aerden, en splijtet kruyswijs om daer in te voegen vier griffien: oft splijtet maer slechtelijck eens, en voeghter twee in de splete, en twee tusschen het hout en de schorsse, oft dat het beste is, soo siet dat gy die geheelijck entet tusschen het hout en de schorsse, als het hout in sijn jeugt is: want het hout van soo grooten plantsoen, prangt te seer de griffie: indien niet, soo steeckt een kleyn beytelken van groen hout in de splete.
Als ’t plantsoen gesneden oft gesaeght is, suyvert de snede met saegemeel oft ander dingen, maecktet dan wel effen en plat met een mes dat wel schoon is, en genen quaden reuck en heeft, maket wederom wel schoon, datter geen gebreck van ’t yser en hout, waer af het sap van den Boom soude moogen bedorven zijn. De groote dicke Boomen en mogen niet gegriffijt worden dan op de tacken: want sy souden
rot wesen eer dat de griffien haer souden mogen weder toe sluyten op de snede. Zijn de tacken dorre ende sonder vochtigheyt, so moetmen die af houwen en de stroncken, ende twee of drie jaer daer naer als sy nieuwe scheuten voort-gebracht hebben, soo entet de beste, ende houwet de quaedtste af. Ende als de griffien wel uytgeschoten ende gegroeyt zijn, soo moetmer hout aen binden, om des wints wille, oft is den Boom goet en tam, so laeter groeyen nieuwe scheuten.
Men intet groote Boomen eensdeels in spleten, oft tusschen de schorsse ende het hout, ende eensdeels met plaesteringe, is ’t dat de schorsse enckel en teer is.
Is de schorsse van het plantsoen dicker dan die schorsse van de griffie, soo moetmen de griffie vorder in de spleete trecken, om dat haer binnenste schorsse souder komen recht op de binnenste schorsse van ’t plantsoen, en oock de schorsse van ’t plantsoen moet verder uyt-steecken dan van de griffie, op de zijde van de splete.
Als het plantsoen hem wel recht splijt, soo en isser geen perijkel in ’t snijden van der incisie van de griffie, al is ’t dat men die op eenige plaetsen wat oneffen laet, om dat de binnenste schorssen van beyden te beter aen een souden groeyen.
Als uwe griffien seer wel gevoeght zijn in het plantsoen, treckt u beytelken soetelijck uyt, dat gy de griffien niet en verset: Gy soudt oock mogen laten in de splete een kleyn eynde van den beytel, van groen hout, ende hardt aen den stronck af-snijden: oft oock soo haest als uwen beytel sal uytgetrocken zijn, soo steeckt een
kleyn spaenken van groen hout in de splete van het plantsoen. Sommige doen Lijm inde splete, al oft sy het sap van de twee materien wilden te samen lijmen ende vereenigen.
Andere stroeyen Suycker oft Caneelpoeyer in de splete, ofte eenige andere diergelijcke specerije, ofte eenige wel-rieckende vochtigheydt: jae sy steecken de eynden van de griffien in honigh oft ander sure en lieflijcke vochtigheden, hopende dat de vruchten door dese middel daer af sullen den smaeck houden. Niet-te-min ’t zy wat het wil, decket de splete van der entinge rondtomme met leem ofte vaste