ETXAHUN ETA OTSALDE
{Poesía relacionada con E txahun)
Por Y O N E T X A ID E ITH A R TE Autor: J O A N E S O TSALD E ETXEXU RI
Traducida y com entada p o r y o n e t x a i d e ¡t h a r t e,
incluyendo la versión de H a ritxelh a r según m anuscri
to de Otsalde ' y la versión p o p u la r suletina recogida p o r L arrasquet^.
Versión Haritxelhar:
Otsalde:
A gur adiskidea, Jainkoak egun on, Z er berri d en errazu zuk o th o i X uberon.
E zagutzen du zu ia Barkuxen Etxehun?
H alako koplaririk ez ornen da n eh o n ; Bisitaz joan n indaite ez b ah tz h ain urrun.
Versión Larrasquet:
A gur, adixkidea, Jin k o a k egun on!
Z er berri d en erradazut; zuk, o th o i, X uberon.
E zagutzen du zu ia Barkoxen Etxahun?
H alako koblaririk ez ornen da n ih u n ; B ixitaz^ ju an naite ez balitz hain urrun.
' R e v ista « C u re H e rria » , 1967, n ú m . 2, p ág s. 65 al 8 2 , a g o rrila (ag o sto ).
^ L e poète Pierre Topet d it E lch a h u n (1 7 8 6 -1 8 6 2 ) e t ses oeuvres, p ág s. 1 0 4 -1 0 5 , p u b lic a d o p o r E s k u a lz a le e n B iltz a rra , 194 6 , B a y o n a .
' E n el o r ig in a l «B ijitaz», c o n «j» s u le tin a , s e m e ja n te a la b iz k a in a .
Traducción castellana:
Te saludo, am igo; que D ios te dé buenos días;
D im e, p o r favor, qué noticias corren p o r Z uberoa.
¿Acaso conoces a E txahun en Barkoiz?
D icen que n o hay en n inguna parte koblakari que le iguale;
Iría a visitarle si n o cayera tan lejos.
Versión euskara batua:
Jaungoikoak egun o n, nik zaitu t agurtzen, Z u b ero an zer berri? Esadazu arren.
E zagutzen al d u z u E txahun Barkoxen?
H o lak o koblaririk ez ornen da arkitzen, U rru tian bizirik, zaila da ikusten.
II Versión Haritxelhar:
Etxahun::
Jau n a, ezagutzen d it E tx eh u n Barkuxen, E gun o ro tan n u z u h u rran ik ib iltzen ; B ethi gazte ezin egon, ari da zahartzen, Lau hogoi u rth e dizi m u n d in iragaiten, O rai ez da bertsetan h a n itz okupatzen.
Versión Larrasquet:
Jau n a, ezagützen dit E txahun Barkoxen:
E gün o ro z n itz o z ü h ü llan tik ebilten.
B ethi gazt’ezin egonez, ari d ü zü zahartzen, Laur-hogei u rth ik tizü m ü n d ia n h ü llan tzen : Bersetez eztüzü h a n b a t orai oküpatzen.
Traducción castellana:
Señor, co n o zco a E txahun en Barkoiz;
T o d o s los días estoy p ró x im o a él.
N o p u d ie n d o conservarse siem pre joven, está envejeciendo;
Lleva cam ino de cu m p lir o ch en ta años.
A hora n o se ocupa m u c h o de los versos.
Versión euskara batua:
Jau n a, ezagutzen d u t E tx ah u n Barkoxen, E gu n o ro natzaio urrean ibihzen.
Beti gazte ezinez, ari da zahartzen, Laurogei urtetara d ih o a h u rb ik zen , B ertsoz ez da o rain asko okupatzen.
III
Versión Haritxelhar:
Otsalde:
Ja u n a b eh ar dautazu gauza bat onhetsi, Baina etzau tzu b eh ar hargatik a h an tzi;
H o rtaz egiten d a u tz u t g o m en d io z aski, K o n p ren itu k o d u z u h itz laburrez naski:
E ne fartez erro zu jaun hari goraintzi.
Versión Larrasquet:
Jau n a, b e h ar dautazu gauza bat o n h etsi, B ainana etzau tzu b eh ar hargatik ahantzi;
H u n ta z egiten d a u tz u t g o m en d io aski, K o n p re n itu re n d u z u h itz laburrez, naski:
E ne p h artez errozu m ilaka goraintzi.
Traducción castellana:
A m ig o '', te agradecería m e hicieras u n favor, Pero que n o se te olvide p o r lo que m ás quieras;
E sto te lo ruego encarecidam ente.
Sin d u d a lo com prenderás c o n pocas palabras:
D ale de mi parte recuerdos a aquel señor.
■* E n el o rig in a l «jaun(a>>: S e ñ o r . A h o r a b ie n , « jau n a» se a c o p la a la c o n ju g a c ió n d e l
« zu k a» c o m o e n e l p r e s e n te c a s o . E n c a m b io « señ o r» n o se a c o p la a la c o n ju g a c ió n de
« tú», q u e es la q u e v e n im o s u s a n d o . P o r e llo h e m o s c a m b ia d o « señ o r» p o r « am ig o » .
Versión euskara batua:
Jau n a behar didazu zertxobait áditu, Baina ez zaitezela m esedez ahaztu;
H o n ta z egiten d izu t b ih o tzez erregu, H itz laburretan noski, ulertuko duzu:
N eure partez goraintzi hari em aiozu.
IV Versión Haritxelhar:
Etxahun:
Zure kom isionea nah i dizit egin, K o n b en itzen zautazu m ila plazerrekin.
Egon nahia zira arren jaun harekin?
H u n a E txehun bera hem en da zurekin;
N ik ere ez diota zu n o r ziren jakin?
Versión Larrasquet:
Z ure kom isionia n ah i d izü t egin
K o m en itzen zitadazüt hanitx plazerrekin.
H eltü nahia zira arren jaun harekin?
H u n a E txahun bera present da zurekin:
N ik ere eztio ta zü n u r ziren jakin?
Traducción castellana:
Q u iero cu m p lir tu deseo
Ya que es u n a cosa que me com place con m il am ores.
¿Tienes deseos de estar con aquel señor?
H e aquí a E txahun que ahora está en tu presencia:
¿Pero es que acaso n o p u e d o saber quién eres tú?
Versión euskara batua:
Zure eskariari ñola uko egin?
H o ri betetzen daukat p o z eta atsegin.
E gon gogo al du zu , bada, jaun harekin?
A urrez-aurrez daukazu E txahun zurekin:
N ik ere ezin al d u t zu ñ o r zaren jakin?
V Verúón Haritxelhar:
Otsalde:
ja k in ere b eh au zu d u darikan gabe, Z eren egin d au tazu n errespetuz galde.
E n tzu tea b ad u zu nitaz lehen ere, Ñ o r naizen erraitera ez n u zu herabe:
L aphurdin deitzen n aute Jean Baptiste O tsalde.
Versión Larrasquet:
Jakin ere b eh au zu dudarikan gabe, Zeren egin dau tazu n errespetuz galde.
A ditu izan d u zu nitaz lehen ere, Ñ o r nizen erraitera ezpeitut herabe:
L apurdin d eitzen ñu te Jan Batixt O tsalde.
Traducción castellana:
T ienes que saber sin d u d a alguna.
Porque me has p reguntado co n to d o respeto.
T am bién antes has o íd o hab lar de m í;
N o me siento avergonzado diciendo quién soy;
E n Lapurdi me llam an Jea n Batixt O tsalde.
Versión euskara batua:
Jakin beharra duzu zalantzarik gabe, Zuk egin b aitidazu errespetuz galde.
Ñ ire berri aspaldi aditua zaude.
Ñ o r n aizen aitortzea z o r d izu t hala’re:
L apurdin deitzen naute Jan Batixt O tsalde.
VI Versión Haritxelhar
Etxahun:
B ihotzaren erditik egin dizit irri, Zure ganik en tz u n ik parabola hori.
D am u tzen ez bazaio zeruko Jaunari, E m an b eh ar dizigu zen b ait p h ertset berri, Eta ber d e n b o ran eskiak algarri.
Versión Larrasquet:
B ihotzaren erditik egin d izü t erri, Z ure ganik en tzü tez parabola bori.
D am ü tzen ezpazaio zelüko Jaunari, B ehar dizügü em an zum ait berset berri, Eta ber d e n b o ran eskiak algarri.
Traducción castellana:
M e he so n reíd o desde el fo n d o del corazón Al o ír de ti ese relato.
Si n o le desagrada al S eñ o r de los C ielos T enem os que recitar algunos versos nuevos,
Y al m ism o tiem po estrecharnos las m anos m u tu am en te.
Versión euskara batua:
B ihotzaren erditik egin d u t nik irri, Zuregandik en tzü tez k o n tak izu n ^ hori.
Gaizki ez baderitza Z eruko Jaunari,
B ehar d ugu k antatu zenbait zenbait bertso berri Eta gainera em an eskuak elkarri
VII Versión Haritxelhar:
Otsalde:
A m o d ie z d e rau tz u t eskua h edatzen,
Z o n b a t atsegin d u d a n ez d u zu phentsatzen.
G izo n batzu ek naute lazki atakatzen, Ez dakiala ^ ongi bertsuen paratzen;
Z uk laguntzen b anauzu, ez n aute lotsatzen.
^ O b ie n : e s a p id e , e s a m o ld e .
^ M á s lite ra l re s u lta ría .«Behar d itu g u e m a n 'z e n b a it bertso berri, / E ta a ld i berean esku a k elkarri», p e r o a « z e n b a it» le c o r r e s p o n d e el v e rb o e n s in g u la r. O ts a ld e u sa e l a lo c u tiv o re s p e tu o s o s in g u la r d izig u . E q u iv a le a l in d e f i n i d o dugu.
^ Es u n a in c o rre c c ió n d e la fo r m a « d a k id a la» (d a tiv o d e 1.' p e r s o n a «da»). «Ez d a k id a la » : q u e n o lo sé (yo).
Versión Larrasquet:
A m o d io z d erau tzu t eskua hedatzen, Z o n b a t atsegin d u d an ez d u zu pentsatzen.
Juje batzuek naute lazki atakatzen, Ez dúdala ikasi bertsuen m o ldatzen:
Z u k laguntzen banauzu, ez naute lotsatzen.
Traducción castellana:
Te extiendo la m an o am orosam ente;
IN o sabes cu án to m e agrada!
A lgunos hom bres doctos me atacan d o lorosam ente, D icien d o que n o sé b ien c o m p o n e r versos;
Si tú m e ayudas, n o les tengo m iedo.
Versión euskara batua:
B iho tz-b ih o tzez d izu t eskua luzatzen, Z er atsegina d u d an ez d u zu pentsatzen.
G izon batzuek naute gogor atakatzen, Ez dakidala ongi bertsoak m o ldatzen:
Z uk laguntzen b an au zu , ez naute beldurtzen.
VIH Versión Haritxelhar:
Etxahun:
E txehun X uberuan, O tsalde* L aphurdin, B uruz ari girenak k an to ren egitin.
Ez bagirade b eld u r n e h o n d ik jin dadin, E rranen diet nik h o ta n Eskual herrín, Jo k atu k o d ig u la ’ hek plazer d u te n in .
* E n el o rig in a l « O tc h a ld e » . E n o tra s o c a s io n e s .«G xalde» u « O tx a ld e » , es d e c ir:
O ts a ld e . L a rr a s q u e t e sc rib e s ie m p r e Otchalde.
D e b e s e r e r r o r d e « d u g u la» .
Versión Larrasquet:
E txahun Z iberuan, O tsalde L aphurdin, Bürüzagi dirade k h an to ren egitin.
E zk ü tü zü gü b e ld ü r n u r nah i jin d adin, Erranen diezügü o ro tan U skal-H errin, Jo k h a tü re n dügüla h er plazer zaienin.
Traducción castellana:
E txahun en Z uberoa y O tsalde en Lapurdi Estam os dedicados a im provisar canciones.
N o tenem os m iedo a enfrentarnos co n cualquiera,
Por lo que les diré que estam os dispuestos a co m p etir con ellos En to d a Euskalerria, cu an d o les plazca.
Versión euskara batua:
E txahun Z uberoan, O tsalde L apurdin, Bertso lanean in o rk m en d eratu ezin.
Ez gaituzu, ez, beldur, nor-na(h)i e to r dadin.
Euskalerri guztian dezatela jakin:
B etoz gogo d u ten ak jokatu gurekin
IX Versión Haritxelhar:
Otsalde:
Ez gira sarthu b eh ar hortaz urguluyan, E tsam inatu gabe gure izpirituyan.
Irakurtu izan d u t lehen liburuyan Ja u n e n jaunak direla jalgitzen m u n d u y an ,
Erbia lo dagola uste ezten lekhuyan.
Versión Larrasquet:
Jau n a, ez gitian sar sobera urguluan, E tsam inatu gabe n o rk gure buruan.
Irakurtu izan d u t lehen liburuan
Jau n e n jaunak direla gertatzen m u n d u an , E rbia lo dagola uste ez den lekuan.
O b ie n : B e to z na{h)i d e z a te n a k jo k a tu g u re k in .
Traducción castellana:
N o debem os enorgullecem os de nuestra superioridad.
Sin h ab er antes exam inado n uestro espíritu.
H e leído co n anterioridad en cierto libro Q u e en el m u n d o surgen señores de los señores
En aquel lugar en que n o se cree que la liebre está d o rm id a " . Versión euskara batua:
Jau n a, ez gaitezela h a rro tu sekulan, O ngi ausnartu gabe n o rk bere buruan.
Irakurri izan d u t inoiz liburuan,
Jau n e n jaunak direla aurkitzen m u n d u a n , Erbia lo dagola uste ez den lekuan.
Versión Haritxelhar:
Etxahun:
Lehen zaharretarik en tz u n a dit hori, Bethi n o rb a it badela d en en buruzagi.
A rren n ah i badira gure k o n tra jarri, O n h esk i em aitera zen b ait p h ertset berri, Lotsa gabe gaituzu d en en zerbitzari.
Versión Larrasquet:
Lehen zaharretarik nik en tz ü n d it hori, N u rb a it bethi badela besten bürüzagi.
N ahi balin badira gure k u n tre jarri, U neski k h an tatzek o zu m ait berset berri, Lotsa gabe g ü tü zü o ro ren zerbütxari.
" U n p r o v e r b io v a s c o d ie : « U ste es d e n le k u a n d a g o e rb ia lo», o sea: d o n d e n o se e sp e ra e stá la lie b re d o r m i d a . L o q u e q u ie re in d ic a r O ts a l d e e n lo s d o s ú ltim o s v e rso s, a d o r n a d o c o n u n a b e lla m e tá f o r a , es q u e lo s h o m b r e s m á s e n c u m b r a d o s (o lo s m ás s o b re s a lie n te s ) se e n c u e n t r a n e n el m u n d o d o n d e u n o m e n o s p ie n sa . Es fácil e n t e n d e r lo q u e e n e ste c aso q u ie r e d e c i r : q u e n o s e e n v a n e z c a u n o d e m a s ia d o e n lo re fe re n te a lo s v e rs o s a la b á n d o s e a sí m is m o , p u e s p u e d e s u c e d e r q u e c u a n d o m e n o s p ie n s e u n o s u rja , d e d o n d e s e a , u n b e r ts o la r i q u e le s u p e r e . A e ste r e s p e c to el le c to r p u e d e c o n s u l t a r e l tra b a jo E tch a h u n eia O tx a ld e d e J e a n H A R I T X E L H A R e n la re v ista « G u re H e rria » , n ú m . 2, a g o s to ,
1 9 6 7 (1 9 6 7 -e k o a g o rrila ), p á g . 7 6 .
Traducción castellana:
T engo o íd o eso de los viejos de antaño^
Q u e siem pre hay alguno que m an d a sobre todos los dem ás.
Si es que quieren enfrentarse con nosotros, C a n ta n d o h o n estam en te varias estrofas nuevas, Sin n in g ú n te m o r estam os al servicio de todos.
Versión euskara batua:
G ure zaharrengandik en tzu n a d u t hori, N o rb ait beti badela besten buruzagi.
Inork na(h)i bald in badu gure k o n tra jarri, G izonki kantatzeko zen b ait bertso berri, B eldur gabe gaituzu d e n en zerbitzari.
Observaciones a «Etxahun eta Otsalde»
Jean Larrasquet dice respecto a este poem a: «Es en A hüzki —según o tros en H azparne— d o n d e tu v o lugar el fam oso en cu en tro de E txahun con el poeta O tsalde» «E ncuentro cuyo recuerdo ha sido constado en un po em a elegante y lleno de sutileza» —añade Pierre Lhande-Basagaitz de la C o m p a ñ ía de Jesús
A este respecto digo en «E txahunen bertsoak gipuzkeraz»: «Sin que m e pasara p o r la im aginación que L arrasquet y L hande p u d ieran estar equivocados en su parecer, m e dediqué con entusiasm o a la trad u cció n de los dos m encionados bertsolaris o koblakaris, ya que al trad u cir las estrofas correspondientes a E txahun, había que traducir asim ism o las de O tsalde, pues am bas se co m p lem en tan m u tu am en te.
«Ahora bien, Jean H aritxelhar ha p o d id o d em ostrar en la revista
“ G ure H erria” de Baiona que todas las estrofas son exclusivam ente de
L e poète Pierre Topet d it E tch a h u n el ses oeuvres, p á g . 104, E s k u a lz a le e n B iltz a rra , B a y o n a , 194 6 . L a r r a s q u e t e sc rib e Otchalde.
R ev ista « G u re H e rria » , 1 9 2 3 -b u r u ila (s e p tie m b re ), n ú m . 9, p á g . 537.
'* E tch a h u n eia O txalde, 1 9 6 7 , n ú m . 2, a g o rrila (a g o sto ), p á g s. 6 5 -8 2 ( A d m in i s tr a tio n : M . L o u is D a s s a n c e , U sta ritz ).
O tsald e, y que el bertsolari bajo-navarro presentó en M auleón, capital de Z uberoa, en 1890, en u n o d e los concursos de poesía vasca organiza
dos p o r A n to n io de A badia y que venían celebrándose desde 1853 en diversas localidades de Euskalerria (norte y sur). N os consta, p o r otra parte, que E txahun m u rió 28 años antes, es decir, en 1862. A dem ás, el académ ico de la lengua vasca Sr. H aritxelhar hace u n p ro fu n d o estudio del m an u scrito del poem a p resentado p o r O tsalde al concurso de la canción vasca y dem uestra sin lugar a dudas que, au n q u e O tsalde in te n tó expresarse en su letin o en las estrofas que p o n e en boca de E txahun, n o consiguió en n in g u n a form a su objetivo, pues m ás bien que el su letin o em pleó el bajo-navarro oriental»
H aritxelhar n o cree que tuviese lugar el en cu en tro entre los dos bertsolaris. «Todo hace su p o n er que este poem a es u n a o b ra literaria de im aginación» y acerca de la tradición que ha surgido co n m o tiv o de este supuesto e n cu en tro , dice: «Pero ya que nos hem os co m p ro m etid o a d em ostrar que este poem a es u n a obra de im aginación, se nos podrá replicar siem pre que nada prueba que el en cu en tro n o tu v o lugar. Sea.
Se nos dirá que el poem a está firm ado: Jean Baptiste Oxalde eta Etcbehun, o au n q u e a la cabeza del m anuscrito O tsalde ha colocado la frase:
« E tchehoun B arcouchtarra eta O txalde B idarraitarrac elgar errecontratu cirenean em an ciu zten cantuac». ¿H ace falta to m ar esta frase al pie de la
A u n q u e m u c h o s le c o n s id e r a n l a b o r t a n o (in c lu s o H a ritx e lh a r), s in d u d a p o r h a b e r r e s id id o e n L a b u r d i g ra n p a r te d e s u v id a , e ra n a tu r a l d e B id a rra i ( p r o n u n c i a d o B id a rri p o p u la r m e n te ) e n la B aja -N a v a rra o N a fa rro a -B e h e r e a , n a c i d o el 2 5 d e s e p ti e m b r e d e 1814 e n la casa M a n g u ia , M a n g u ia n e a y ta m b ié n M a in g u y a .
E l m a n u s c r i to d e s c u b ie r to p o r el S r. H a r itx e lh a r d ic e te x tu a lm e n te ; « E tc h e h o u n B a r c o u c h ta rr a e ta O tx a ld e B id a r r a ita r r a c e lg a r e r r e c o n tr a tu c ire n e a n e m a n c iu z te n c a n tu ac» . Y a c o n t i n u a c i ó n : « O tc h a l d e h a si c e n le h e n ic » . Y f in a lm e n te : « A ire a : S ib e ro u a n b a d a m u th il e d e r ric / E n e s e m e a d u ^ u b a t h e y e ta ric » . A l fin a l d e lo s v e rs o s v ie n e n las firm a s : «Jean B a p tis te O x a ld e e ta E t c h e h u n » .
« E tx a h u n e n b e r ts o a k g ip u z k e ra z » , p á g . 3 1 3 .
Q u e r e m o s a d v e r tir q u e , c o m o in d ic a H a r itx e lh a r , a d e m á s d e e sta c a n c ió n , O ts a l
d e p r e s e n tó o t r a in ti t u l a d a « L u r re k o e n e b iz ia » , p a ra c a n t a r c o n la t o n a d a d e « Ik h u s te n d u z u g o iz e a n » d e E liz a n b u r u . C o n n i n g u n a d e las d o s c a n c io n e s c o n s ig u ió el p rim e r p r e m io q u e c o n s is tía e n u n a o n z a d e o r o y u n a « m ak ila» o t o r g a d a p o r A n t o n i o de A b a d ia , el g ra n m e c e n a s v a sc o . E s m á s, O ts a ld e n o c o n s ig u i ó p r e m io a lg u n o c o n n in g u n a d e las d o s c o m p o s i c io n e s . L a o n z a d e o r o y la m a k ila se lle v ó F e lip e C a s a l d e D o n o s t ia p o r s u c o m p o s i c ió n p o é tic a : G ure E u sk a ra m a ila d ezagun. E l s e g u n d o p r e m i o fu e c o n c e d i
d o a F ie rre D ’Ib a r r a r t p o r la p o e s ía B ild o ts a it'a m e z g a b etu a . E l c a n ó n i g o s u l e t i n o In tx a u s - p e t a n m e n c i o n a d o e n n u e s tr o s tr a b a jo s s o b r e E t x a h u n e n lo q u e re s p e c ta al v e rb o d e l e u sk a lk i z u b e r o ta r r a , fu e m i e m b r o d e l ju r a d o y s e g ú n H a ritx e lh a r, n o m e n c io n a n in g u n a d e las c a n c io n e s d e O ts a l d e e n la c a r ta d irig id a e l 12 d e s e p ti e m b r e d e 1 8 9 0 a A n t o n i o d e A b a d ia .
letra? «iNo será, p o r lo dem ás, un artificio literario? ¿Se p o d rá creer a O tsalde incapaz de im aginar u n artificio de este género? ¿H ace falta creer a la tradición oral que p o r otra parte duda m u ch o sobre el lugar del encuentro? ¿Esta tradición oral n o habrá nacido del poem a mismo?»
Es interesante observar que, tal com o indica el Sr. H aritxelhar, llama la atención el hecho de que en la poesía que venim os analizando, O tsalde traduce casi al pie de la letra u n a estrofa de E tx ah u n , exacta- m en-te la octava, tom ada de la q u in ta estrofa de la poesía titu lad a «Bi berset horiez» o «Bi berseten egitez» del poeta su letin o de Barkoiz, sin d u d a para darle más sabor E tx ahuniano, q u eriendo hacer creer al jurado, al p ú blico, y a la posteridad su autenticidad. H e aquí la q u in ta estrofa de E txahun de «Bi berseten egitez»:
Etxahun:
E txahon Z iberuan, A thillo L aphurdin, B ürüzagi direnak k h an to re egitin, E zpeikirade b eld ü r aphezik jin dadin E ram an deikienik hartan Üskal herrín, Jo k h a tü re n deregü hek plazer direnin.
A co n tin u ació n la octava de O tsalde de «Etxahun eta O tsalde»:
Otsalde:
E txehun X uberuan, O txalde L aphurdin, B uruz ari girenak k an to ren egirín;
Ez bagirade b eld u r n e h o n d ik jin dadin, E rranen diet n ik h o tan Eskual herrín, Jo k atu k o digula (?) hek plazer d u ten in .
A co n tin u ació n darem os brevem ente algunas noticias de la vida de O tsalde que n o carece de interés. Su padre era Jo an es O tsalde, de profesión «guarda» y su m adre Jo a n a Etxexurí. C o m o su padre,
Y a h e m o s v is to c o m o L a rra s q u e t in d ic a q u e la o p i n i ó n e sta b a d iv id id a e n tre A h ü z k i y H a z p a rn e .
E tch a h u n eia O txa ld e, re v ista « G u re H e rria » , 19 6 7 , n ú m . 2, p ág s. 7 8 y 79.
¿ Q u é es o q u é e ra , e n lo s tie m p o s d e E t x a h u n , la p ro f e s ió n d e « g u ard a« (en s u le t in o «garda»)? T x o m in P e ille n e n u n a d e su s c a rta s m e d e c ía b a s ta n te a b s tr a c ta m e n te : -^Garda z u b e r o e r a z f r a n ts e s m u g a za in a (“ d o u a n i e r ” , s e g ú n L h a n d e ) d a ; e s p a in o la , a ld iz ,
“ k a ra b in e r o a ” d a » . {G arda e n s u le t in o es el a d u a n e r o ( d o u a n ie r) fra n c é s; el e s p a ñ o l, e n c a m b io , es el carabinero). H a r itx e lh a r v e r b a lm e n te m e d ic e q u e , e n e fe c to , g u a r d a en
recibió el n o m b re de Joanes. T am bién figura con el n o m b re de Jan Batist o Ja n Batixt. En francés firm aba Jean Baptiste O xalde. Se casó con M aría Peydouvan el 26 de noviem bre de 1836, c u an d o sólo contaba con 22 años de edad y ella 18. E n tró , com o su padre, de «guarda»
(douanier) el 1.° de octu b re de 1838, y según consta d o cu m en talm en te nunca supo expresarse m edianam ente en francés. Residió prim eram ente en varios pueblos de la Baja N avarra (Larzabale-Zibitze, Bidarrai, Hele- ta), siendo d estinado luego a Sara (Lapurdi) y a co n tin u ació n a Lekhor- ne, tam bién en L apurdi, d o n d e residió siete años y tu v o su onceavo hijo. Luego estuvo en A th izan e (barrio de H azparne), M akaia o M akea y Beraskoitze, todos ellos en Lapurdi. En este p u eb lo alcanzó la jubilación a los 51 años de edad y 34 años de servicio, el 1.° de febrero de 1866.
Parece ser que después de la jubilación m archó a Sud-A m érica con su familia. Eso afirm a al m enos el bertsolari-poeta H azp an d ar (natural de H azparne) y am ericano José M endiaga:
Gualegai-rat j in zauku guarda bat Otsalde.
B i bertsu emaiteko ez da herabe...
(Ha venido a d o n d e nosotros a Gualegai (capital de Entre-Ríos en A rgentina) un «guarda» (llam ado) O tsalde, el cual n o se avergüenza de cantar un o s versos). Esta noticia ha sido confirm ada p o r otras personas.
Pero O tsalde, al igual que Iparragirre, n o se a co m o d ó a las tierras
e u sk a ra m a n e x es « d o u a n ie r» ( a d u a n e r o ) y q u e va a r m a d o c o n p is to la y , q u iz á s , e n lo s tie m p o s d e E t x a h u n , d e fu sil. P e ro n o e stá s e g u ro , n i m u c h o m e n o s . E l d e riv a d o '■guardagoa-' u s a d o p o r el g e n ia l p o e ta « O ts o b i» (fu les M o u lié , 1 8 8 8 -1 9 5 8 ), sería «la D o u a n e » (la A d u a n a ) . S e g ú n e l d ic c io n a r io « P e tit L a ro u sse» la v o z do u a n e es la A d m in is tr a c ió n e n c a rg a d a d e p e r c ib ir lo s d e r e c h o s im p u e s to s s o b re las m e rc a n c ía s q u e fra n q u e a n la fro n te ra » y d o uanier, « d e p e n d i e n te o e m p le a d o d e la a d u a n a » . S e g ú n H a ritx e lh a r, este c u e r p o s ig u e e x is t ie n d o y d e p e n d e d e l M m is t e r io d e F in a n z a s . E n c a m b io , el c u e r p o d e c a r a b in e ro s d e E s p a ñ a q u e c ita T x o m in P e ille n y a n o e x iste , p u e s, s e g ú n te n g o e n te n d id o , d u r a n te el fr a n q u is m o fu e f u s io n a d o a la G u a rd ia C iv il o a b s o r b id o p o r ésta.
C o m o d e ta lle c u r io s o a ñ a d i r e m o s q u e J e a n P ie rre D u v o is m e n s u p r e c io s o lib ro
« L a b o ra n tz a k o lib u r u a » a lo s g u a rd a s ru ra le s les lla m a « g u a rd a -x a n p e tra k » (d e l fra n c é s g a rd e champêtre), lo q u e n o s e x tr a ñ a m u c h í s i m o e n u n e s c r it o r t a n p u r is ta , s a b ie n d o q u e a ú n h o y (se g ú n m e a firm a n H a r itx e lh a r y o t r o s a c a d é m ic o s d e Ip a rra ld e ) al g u a rd a ru ra l se le lla m a p o p u l a r m e n t e « h e rr ik o m u tila » . L o s g u a rd a s ru ra le s d e p e n d e n d e s u s re s p e tiv o s A y u n ta m ie n to s . D ic e así el te x to d e D u v o is in : « Id u ritz e n z a it o ih a n z a in a k , g u a rd a -x a n p e tra k , h a u z a p h e z a k , iu ie a k (ju y e a k ) e ta p o liz ia k o k o m e s a rio a k z e r b a i te ta k o d ire la » (E d ic ió n « H o r- d a g o » , p á g . 3 0 9 . E d i c ió n « K la sik o a k » , p á g . 163).
C i t a d o p o r O t s o b i e n el lib r o O xobiren ¡un orhoilgarri z o n b a it, pág. 1 9 5 , B a io n a , 1966. O ts o b i n o c ita m á s q u e e s to s d o s v e rs o s y p o r m á s q u e m e h e e s f o rz a d o n o h e p o d id o h a lla r la p o e s ía c o m p le ta .
am ericanas y dejando a su fam ilia en Gualegai, re to rn ó a su patria vasca.
Iparragirre y O tsald e se d an en esto la m ano. Su fam ilia, al igual que la de Iparragirre, n o debió retornar, ya que en el acta de fallecim iento que se conserva en el A y u n tam ien to de Bidarrai dice así; «... O xalde Joanes, âgé de 83 ans, époux de M arie P édouan, dom iciliée en Amérique.»
Por lo ta n to , dejando a sus familias en A m érica y v olviendo ellos a Euskalerria, partiero n de esta vida Iparragirre y O tsalde. Estas noticias las hem os entresacado del precioso libro de O tso b i (Jules M oulié, 1888-1958) in titu la d o «O xobiren lan orhoitgarri zonbait», en el que dedica u n capítulo a O tsalde con el siguiente títu lo ; «Oxalde nortsu zen, eta zertsu bizitze erem an zuen» (Publicado «Gure Herria», 1966, pág. 189, Baiona).
D eseo hacer constar, y co n esto term ino, que au n q u e la poesía
«E txahun eta O tsalde» n o es del bardo barkoiztarra, lo in tro d u z c o en el presente trabajo, en prim er lugar p orque está m uy relacionado con E txahun, y en segundo lugar para que las interesantes observaciones hechas p o r m i inolvidable e incondicional am igo J o n M irande n o queden sepultadas en el polvo del olvido.
I
2. E strofa de O tsalde. E n el texto original (versión H aritxelhar) O tsalde dice; Z e r berri den errazu, y en la versión de Larrasquet en cam bio: Z er berri den erradazut. E n el prim er caso se traduce: «Di que noticias hay» y en el segundo «D im e qué noticias hay». La flexión
«erradazut» es de doble dativo {da y /). Sería suficiente y m ás lógico decir «erradazu» (dim e) que tam bién es de uso norm al. A dem ás, la flexión «errazu» usada p o r O tsalde en su m anuscrito encaja en el n ú m ero de sílabas del h e m istiquio, que es de siete, y en la versión p o p u lar recogida p o r Larrasquet en Z uberoa (?) (erradazut) sobrepasa dicha m edida. A hora bien, me tem o que esta versión p o p u lar pueda estar retocada p o r el p ro p io Larrasquet.
3. «Duzuia»: corresponde al batua «al duzu». Por lo ta n to , Ezagu
tzen duzuia Barkuxen Etxehun? traducirem os Ezagutzen a l duzu Barkoxen Etxahun?, o sea, «¿C onoces a E txahun en Barkoiz?».
5. E n la versión m anuscrita se dice «joan nindaite» y en la versión recogida p o r Larrasquet «juan naite». A hora bien, según C am p ió n , la form a labortana, al igual que la guipuzcoana, es naiteke y la suletina naite (pág. 674). Así, ni erar naite(ke) es «yo me p uedo caer». Intxauspe da
com o form as suletinas náite, náiteke, nitáke y nádi (pág. 410, Potentiel p résent et future) y traduce «hel naite(ke)» Je peux arriver ou je pourrai arriver. La flexión nindaite n o figura ni en C a m p ió n ni en Intxauspe, pero parece que co rresp o n d a a ninteke (labortano) y neinte (suletino) del p rim ero (pág. 683) y a las form as suletinas néinte/nintáke/néinteke del segundo (pág. 401). C a m p ió n traduce eror ninteke «yo (me) podía caer» e Intxauspe hel néinte «j’arriverais et je p ourrais arriver». Personalm ente,
«Bisitaz joan nindaite» traduciría «iría de visita» o «podría ir de visita».
N ota: L arrasquet en vez de «bisitaz» escribe «bijitaz» co n «j» suleti
na m u y sem ejante a la bizkaina de «ogija», «garija», «eurija»...
II
La segunda estrofa corresponde al p reten d id o E txahun, au n q u e el verdadero a u to r es O tsald e, p o r lo que procurará suletinizar algo la estrofa. A hora bien, en el m anuscrito de O tsalde se en cu en tran más bien palabras y flexiones verbales de uso en la Baja-Navarra co lindante a Z uberoa, m ientras que en la versión de Larrasquet se hallan realm ente suletinizadas
1. «Dit»: flexión alocutiva suletina. Si n o m e equivoco se usa tam bién en el bajo-navarro oriental. V ariante irregular del suletino
«dizüt» y del bajo-navarro oriental «dizit». Estas form as alocutivas respe
tuosas co rresp o n d en al in d efin id o düt/dut. H abrá observado el lector que O tsalde escribe siem pre E txehun (E tchehoun) en vez de E txahun, influido, sin duda, p o r razones etim ológicas, ya que etxe-hun es «casa buena». A hora bien, sabem os que en com posición «etxe» se convierte con gran facilidad en «etxa»: Etxaleku, Etxabe, Etxaniz, E txabide/Etxai- de, etc. En cu a n to a la form a «Barkuxen» (B arcouchen) dice H aritxelhar
“ V éase a e ste r e s p e c to el p r o f u n d o e s tu d i o q u e h a c e H a r itx e lh a r e n el tra b a jo i n t itu l a d o E lch a h u n eta O txalde. R e s u m ie n d o d ic e lo s ig u ie n te : « E n re a lid a d , h a h a b i d o d e p a rte d e O ts a ld e , e l d e s e o d e e n ta b la r e ste d iá lo g o u tiliz a n d o d o s d ia le c to s d ife re n te s . Lo c o n s ig u e , c ie rto , p e ro e n lu g a r d e e m p le a r el s u le t in o p a ra E t x a h u n , u tiliz a el b a jo - n a v a r ro o rie n ta l» .
«Se s a b e q u e el b a jo -n a v a r r o o r ie n ta l se d ife re n c ia d e l b a jo -n a v a rro o c c i d e n ta l y d el la b u r d in o e n el e m p ic o d e fo r m a s a lo c u tiv a s re s p e tu o s a s q u e e sto s d o s ú ltim o s d e s c o n o c e n . E s e n el e m p le o d e estas f o r m a s q u e el b a jo -n a v a rr o o rie n ta l se a p ro x im a al s u le tin o , s in q u e a p e sa r d e e llo e sta s fo r m a s s e a n las m is m a s e n lo s d o s d ia le c to s » (<>Gure H e rria » , 1967, n ú m e r o 2, p á g . 7 2 , a g o rrila (a g o sto ). A d m in is tr a tio n : M . L o u is D a s s a n c e , U sta ritz ).
Ite m , págs. 6 7 -6 8 , n ú m . 8.
que ta n to en lab u rd in o co m o en su letin o se p ro n u n cia siem pre «Barko
xen». ¿Será d eb id o a la influencia de la form a francesa «Barcus»?
2. «Nuzu/nüzü>>: O tsalde escribe «nu^u» con ortografía francesa y co m o preten d e que esta estrofa es del suletino E txahun, su p o n g o que habrá que leer nüzü, así co m o «ezagützen», «egün», «m ündin», «oküpa- tzen» de la m ism a estrofa. Se trata de la flexión alocutiva-respetuosa co rresp o n d ien te al b atua «nauzu» (familiar: n au k /n au n ). In d efin id o sule
tin o : niz. Batua: naiz. En la versión de Larrasquet, en vez «nüzü» se usa la flexión alocutiva-respetuosa de dativo «nitzózü», equivalente al indefi
n id o nitzáyo de Intxauspe (batua: natzaio) y a los alocutivos familiares nitzók/nilzón (batua: natzaiok/natzaion).
En el m anuscrito usa «hurranik» (bajo-navarro) y en la versión de Larrasquet «hüllantik» (suletino). En Euskadi-Sur diríam os «hurbiletik» o
«urretik». C ast.: de cerca.
3. En el m anuscrito de O tsalde: ari da. E n la versión suletina de Larrasquet: ari düzü, co n flexión alocutiva-respetuosa. En form a fam i
liar: dük/dün. Batua: duk/dun (etorri). In d efin id o : da (etorri).
4. «Dizi»: flexión alocutiva respetuosa bajo-navarra co rresp o n d ien te al su letin o dizü. E n el texto de Larrasquet «tizü», contracción de ditizü. Por lo ta n to , O tsalde usa el verbo en singular y L arrasquet en plural. T an to «dizi» co m o «dizü» corresponden al in d efin id o dü (=du).
«D itizü/tizü», en cam bio, corresponde al in d efin id o dütü. En batua:
ditu. C reo que en su letin o debería ir el verbo en singular, es decir:
dizü E n m i m odesta o p in ió n Larrasquet n o ha acertado al pluralizar el verbo con num erales a n u estro estilo, lo que extraña tratándose de un su letin o de gran prestigio intelectual. A hora bien, ¿la pluralización será debida a Larrasquet? H abría que co n su ltar las otras versiones suletinas que existen, siete, adem ás de la de Larrasquet, según H aritxelhar (O b.
cit., pág. 67). D e estas siete versiones he p o d id o consultar tres.
El n ú m ero 4. P ublicado p o r N e h o r y D ufau en la revista «Gure Herria» de Baiona, págs. m usicales 115-116, 1926, núm ero 6. Pluraliza la flexión verbal. H e aquí el citado verso: «Lau hogei u rth e ditu m u n d in igaraiten».
H A R I T X E L H A R : E tch a h u n eta O txalde, « G u re H e rria » , 19 6 7 , p ág. 7 2 .
T a m b ié n e n e u sk a ra b a tu a se p o d r ia d e c i r c o r r e c ta m e n te : L a urogei urte d iz u (= du) m u n d u a n iragaiten, a u n q u e n o se d ic e .
El n ú m ero 5. «Kantuz» (libro de canciones vascas), n ú m ero 35, pág. 67, E ditions «Eskual-Herria», B aiona (sin año). Pluraliza el verbo:
«Lau hogoi u rth e ditu m u n d in igaraiten».
El n ú m ero 7. «Euskalerriaren Yakintza» (R. M . Azkue), cuarto tom o, pág. 16, «Agur adiskidea (S)». Pluraliza el verbo: «Lauhogei urte dütü m u n d u a n iragaiten» (Espasa-Calpe, M adrid, 1947).
Por lo ta n to , parece m ás bien que Larrasquet recogió su versión en Z uberoa con el verbo pluralizado y respetó el verbo tal y co m o cantaba el pueblo.
Pero, a pesar de to d o , a mi juicio, O tsalde, in stin tiv am en te, lleva la razón. C reo que es ésta la m entalidad del euskera arcaico que hoy solam ente se conserva en Z uberoa y Baja N avarra oriental, y p o r lo que veo tam bién estas dos com arcas em piezan a ser contam inadas p o r la tendencia pluralizadora del resto de Euskalerria.
5. «Ez da» en el m anuscrito. «Eztüzü» (flexión alocutiva-respetuosa negativa), en el texto su letin o {ez düzü). A locutivo fam iliar: dük dirigido a hom bres y dün dirigido a m ujeres. In d efin id o : da.
III
La tercera estrofa corre a cargo de O tsalde. Las diferencias son m ínim as entre el texto original (H aritxelhar) y el recogido p o r Larras
quet: gom endioz/gom endio, konprenituko/konprenituren, yaun hari gorain- tzi/m ilak a goraintzi.
1. La flexión lab o rtan a dautazu (con anterio rid ad derautazu), cuyo uso se extiende según creo a N afarroa Beherea, corresponde al g u ip u z
coano y batua «didazu»^^. «Onetsi»: en el m anuscrito onhexi.
2. «Etzautzu» (ez zautzu), equivale al g u ip u zco an o y batua zaizu.
C am p ió n da co m o form a lab u rd in a zaitzu. «Zautzu» parece m ás bien form a bajo-navarra y nada tien e de extraño siendo O tsalde natural de Bidarrai en la Baja N avarra, ten ien d o en cuenta adem ás que este dialec
to se extiende a la m itad de L apurdi. C u a n d o publiqué «E txahun’en bertsoak gipuzkeraz», le co n su lté a J o n M irande sobre el uso de «zaitzu»
y «zautzu». M i excelente am igo me co n testó : «Acerca de la vida del
In tx a u s p e , e n v e z d e « d a u ta zu » d a la fo rm a « d a ro ta z u » (L e V e rb e B asq u e, pág. 474).
bertsolari O tsalde encontrarás varios po rm en o res en la colección “ M illa Euskal O lerki Eder” ^’. Allí he a p ren d id o que era B idarraitarra, es decir de la Baja N avarra; p o r lo ta n to , form as com o «zautzu», «nizen», son norm ales en su euskera, en lugar de las variantes «zaitzu», «naizen». Es verdad que en las poesías que figuran de él en “ M illa Euskal O lerki E der” se encu en tran form as laburdinas; y quizás el m ism o O tsalde usaría tales form as en sus versos, aunque en su habla cotidiana usara las form as bajo-navarras, ya que todavía n o hace m u ch o , en que el D r. Jean Etxepare y el Padre Lafítte ro tu raro n u n n uevo cam ino (el llam ado navarro-labortano), los bajo-navarros usaban tam bién el lab u rd in o com o lengua literaria. Por otra parte, com o quiera que los suletinos en otros dialectos vascos n o co n o cen m ás que el bajo-navarro, cualquiera que fuera la form a que usara O tsalde, recogerían las form as bajo-navarras.
Por lo ta n to , tam bién aquí nos e n co n tram o s con un problem a de difícil solución»
3. «D autzut» (en lab u rd in o clásico derautzut), equivalente al g u i
p u zco an o y b atua «dizut». Intxauspe (V. B., pág. 474): darotzut.
5. «Errozu» (esaiozu, esan iezaiozu), flexión de im perativo. En castellano: dile.
C o m o h e m o s in d ic a d o a n t e r io r m e n te , c o n m á s p r o f u s ió n se h a b la d e O ts a l d e e n el p re c io s o lib r o d e O t s o b i (Ju les M o u lié , 1 8 8 8 -1 9 5 8 ) in t i t u l a d o « C x o b ir e n la n o r h o it g a r r i z o n b a it» , c o n el s ig u ie n te e n c a b e z a m ie n to : « O x a ld e n o r t s u z e n , e ta z e r ts u b iz itz e e r e m a n z u e n » (pág. 189), p u b lic a d o p o r « G u re H e rria » e n 19 6 6 . « M illa E u sk a l O le r k i E d e r» se p u b lic ó e n 195 4 , e n L a r r e a /A m o r e b ie ta (B iz k a ia), s ie n d o el r e c o p ila d o r el c a r m e lita A ita O n a in d ia .
El o r ig in a l e u s k é r ic o d e j o n M ira n d e d ic e a sí: « O tx a ld e b e rts o la ria re n b iz itz a r e n g a ñ e n x e h e t a s u n b a t z u k “ M illa E u sk a l O le r k i E d e r ” b il d u m a n a r k itu k o d u z u . H a n ja k in d u t B id a rra ita rra z e la , h o t s , B e n a fa rra k o a ; b e ra z , “ z a u t z u ” , “ n i z e n ” b e z a la k o fo r m a k (“ z a u t z u ” , c o m o h e m o s v is to , fig u ra e n la e s tro fa te rc e ra {etza u tzü ), v e rs o s e g u n d o , y
“ n iz e n ” e n la e s tr o f a q u i n t a (v e rs o 4 .") d e la v e rs ió n d e L a rra s q u e t. E n el m a n u s c r i to o rig in a l d e O ts a ld e : n a izen ) n o r m a la k d irá h a ré n e u s k a ra n , “ z a i(t)z u ” , “ n a i z e n ” fo r m e n o r d e z . E gia d a “ M illa E u sk a l O le r k i E d e r” -e ta n a g e rtz e n d ir e n h a r é n b e r ts o e t a n , L a p u rd i- ta r fo r m a k a g e rtz e n d ir a la ; e ta b e h a r b a d a O tx a ld e k b e ra k h o r r e la k o f o r m a k e ra b illik o z itu k e a n b e re b e r ts o e t a n , b e re e g u n e r o z k o m in tz a e r a n b e n a f a r fo r m a k e ra b illi a r r e n . E z e n , o r a in d ik a sp a ld i e z d é la , D r . E tx e p a re k e ta A . L .-k (A ita L a fitte ) b e ste b id é b a t e ra k u tsi a r te a n , B e n a fa rre k e re la p u r d e r a u s a tz e n z u te n h iz k u n tz a lite ra rio a b e z a la . B e ste a ld e b a te tik , Z u b e r o a ta r r e k b e ste e u s k a lk ie ta n B e n a fa rr a k o a b a iz ik ez b a i t u t e e z a g u tz e n , O t x a l d e k n o la n a h i e s a n d a e re , b e n a f a r fo r m a k ¡a so k o z i tu z te n . B e ra z , h e m e n e re h a u z i a s k a tu e z in a d u g u » ( E tx a h u n ’e n b e r ts o a k g ip u z k e ra z , p ág s. 3 1 5 -3 1 6 , 19 6 9 , Z a ra u tz ).
IV
Esta estrofa co rresp o n d e al supuesto E txahun.
1. E n el m anuscrito original de O tsalde: «nahi dizit egin», y en la versión suletina de Larrasquet dizül. A m bas flexiones son aiocutivas respetuosas en bajo-navarro y su letin o respectivam ente. C o rresp o n d en al in d efin id o dut/düt. O sea, zure mandatua nahi dut egin {quiero hacer tu encargo). C o m o sabem os, adem ás de estas dos form as aiocutivas respe
tuosas, existe otra form a irregular «dit», cuyo uso literario n o es reco
m endable.
2. «Z aitazu/zitadazüt»: flexiones aiocutivas respetuosas, bajonava- rra y suletina respectivam ente, de las versiones de H aritxelhar y Larras
quet. C o rresp o n d en a la form a indefinida del batua «zait». A hora bien, la flexión de triple dativ o de Larrasquet {zitadazüt), n o corresponde con la de Intxauspe que m u ch o m ás razonablem ente nos da «zítazü». Para los alocutivos fam iliares nos da: zita k/zita n y para el in d efin id o záit, igual que en batua. «H éltzen záit» traduce: II arrive à moi y de la m ism a form a las aiocutivas «H éltzen zítak /zítan /zítazü » (véase «Le V erbe Bas
que», pág. 334). A qu en d e del Pirineo en vez de «konbenitzen» o «kome- nitzen» diríam os « k o n b en i/k o m en i» (zait). M e conviene. La traducción literal de O tsalde en cam bio es «me suele convenir» que nosotros decim os «kom eni izaten zait». M e olvidaba indicar que tam b ién C a m p ió n en su G ram ática (pág. 703) usa la form a «zitazü».
3. El m an u scrito original dice: «Egon nahia zira, arren, jaun hare- kin?», que Larrasquet, su letinizado, ha recogido: «Heltii nahia zira, arren, jaun harekin?» En este caso «arren» equivale a «bada» (pues). El texto su letin o diríam os en E uskadi-Sur de la siguiente form a: «H eldu nahi al du zu , bada, jaun harengana?»
5. «Ez diota» en el m an u scrito de O tsalde y «eztiota» en la versión de Larrasquet. G ram aticalm ente «ez dirota» = ez a l dezaket (jakin): <No p u ed o (saber)? La flexión verbal es «dirot», siendo la «a»
final el sufijo interrogativo que equivale al prefijo «al» de «dezaket». Es según Intxauspe presente y fu tu ro de potencial de la voz transitiva y nos da tres variantes en suletino: dezaket, dirot y diôket y traduce éskent dirot (diôket o dezaket) «je peu x offrir et je pourrais offrir» (yo p u ed o ofrecer o yo p o d ría ofrecer). Véase «Le verbe basque», pág. 316. C a m p ió n sólo m enciona «dezaket», pág. 508.
Respecto a esta flexión verbal copiam os de «E txahun’en bertsoak gipuzkeraz» (pág. 316, IV): «T anto desde el p u n to de vista m orfológico
del verbo co m o del sen tid o del verso, n o tenía n inguna duda acerca de su significado, pero consciente de mi responsabilidad, le rogué al poeta suletino confirm ara m i suposición. «En efecto —me contestó J o n M iran- de—, “ eztio ta ” es ez dirot-a, o sea, ez ahal dezaket. Pero ahora usam os m uy poco esas form as en el presente. En su lugar diríam os “ eztüta jakiten ahal” (“ E tx a h u n ’en bertsoak gipuzkeraz” , pág. 316-IV. Euskaraz:
“ E z tio ta” , bai, ez dirot-a da, h o ts, ez ahal dezaket. B ainan orain oso gutxi erabiltzen ditugu form a hoik presentean: “ eztüta jakiten ahal” esango genduke»).
N osotros hem os o p tad o p o r la traducción más sencilla y popular:
«Nik ere ezin al d u t zu ñ o r zaren jakin?» (¿Acaso tam p o co p u ed o saber yo q u ién eres?).
V
Esta estrofa corresponde a O tsalde. Las diferencias en tre las dos versiones son m ínim as. El m anuscrito original en el verso cuarto dice:
Ñ o r naizen erraitera ez nuzu herabe y la versión de Larrasquet: Ñ or nizen erraitera ezpeitut herabe. En el verso q u in to de L arrasquet dice deitzen ñute p o r deitzen naute del m anuscrito. El resto es exactam ente igual salvo entzutea baduzu del tercer verso que Larrasquet cam bia p o r aditu izan duzu sin repercutir en diferencias dialectales.
1. «Behauzu»: contracción de behar duzu (necesitas).
2. «D autazun»: flexión de relativo. Batua: didazun. L abortano clá
sico: derautazun. C a m p ió n conjuga así en lab u rd in o actual, p rescindien
d o de la -n final de relativo: dautazu, daut, dautazue, dautet (pág. 465 de su G ram ática de la lengua euskara). Intxauspe: darotazu (pág. 474).
4. «Nizen» del texto de Larrasquet corresponde a «naizen», tan to de O tsalde co m o del euskara batua. La form a de relativo nizen se descom pone en niz-en (naiz-en) y se usa en N afarroa Beherea y Zuberoa.
En cu an to a la voz «herabe», L hande da los siguientes significados: 1) Répugnance, dégoût (repugnancia, disgusto); 2) Aversion, timidité, honte (aversión, tim idez, vergüenza); 3) Paresse, nonchalance, négligence (pereza, m alicia, negligencia). A quí está usado en sentido de «vergüenza». «Ez n u z u herabe»: n o m e siento asvergonzado. «Nuzu» (en batua nauzti), es flexión alocutiva respetuosa, corresp o n d ien te a « nuk/nun» (n au k /n au n ) del h ita n o y a n iz/n a iz de la conjugación indefinida. Este verso en Euskadi occidental diríam os: Ñ o r naizen esatea ez nauzu (naiz) lotsatzen.
O bien: Ñ o r naizen esateko ez dut lotsarik.
5. «Ñute» (naute): flexión verbal usada en ia versión de Larras
quet. O tsalde en la versión original usa «naute», co m o en lab u rd in o , gipuzk o an o y batua. En la Baja N avarra se dice «ñute» y en Zuberoa
«náye». Véase Intxauspe: relaciones personales directas del presente de indicativo (voz transitiva), pág. 205. C a m p ió n , pág. 499. «D eitzen n a u te»: me llam an. En G ipuzkoa, en lugar de la flexión p ro n o m in a l naute, con el verbo «deitu» se acostum bra usar flexión de dativo y así decim os
«deitzen didate», p ero creo que es preferible la form a p ro n o m in al naute.
En cu an to al n o m b re y apellido del bertsolari, en el m anuscrito original es «Jean B aptiste Oxalde», rep etid o en la firm a de la poesía. En la cabecera de la versión original m anuscrita figura, en cam bio, la form a
«Otxalde»: «E tchehoun B arcouchtarra eta O txalde B idarraitarrac elgar errecontratu cirenean em an ciuzten cantuac». Pero sabem os que en la antigua ortografía francesa (o quizás gascona), ta n to «x» co m o «tx»
representaban el so n id o vasco «ts». Así: Jaxu = Jatsu, Ahaxe = Ahatsa, G rottes d ’O xocelhaya = O tsozelhaia, Jatxou = Jatsu, Juxue = Jutsi, O txogorri = O tso g o rri, Itxassou = Itsasu, etc. Luego n o hay n inguna duda de que el apellido del gran koblakari Bidarraitarra debe escribirse y pronunciarse Otsalde^"*.
VI
Esta estrofa co rresp o n d e al p re te n d id o E txahun.
1. El m an u scrito original bajo-navarro dice «egin dizit irri» y la versión suletinizada de Larrasquet «egin d izü t erri», que equivalen al batua «egin d u t farre» (form a indefinida). D izit y dizüt son flexiones alocutivas respetuosas co rresp o n d ien tes al in d efin id o dut y al alocutivo fam iliar g u ip u zco an o diat (egin diat farre).
2. En el m an u scrito bajo-navarro dice «entzunik» y en la versión suletina «entzütez». «Parábola» pod ríam o s traducir com o el relato o descripción que hace de su persona O tsalde en la estrofa V.
A s im is m o , la fa m o s a fa m ilia n o r te a m e r ic a n a L ax alt d e o rig e n s u le t in o , d e los c u ales d o s d e su s m ie m b r o s s o n c o n o c i d o s e n t o d o el m u n d o (R o b e rt L a x a lt A lp e tc h e , e s c rito r y p e r io d is ta , n a c i d o e n 1921 e n N e v a d a y P au l L ax alt A lp c tc h c , a b o g a d o y s e n a d o r, n a c i d o e n C a r s o n C i ty , N e v a d a , e n 1932), e n e u sk a ra d e b e p r o n u n c ia r s e Latsaíl(e) y n o [.ashall, c o m o lo h a c e re p e tid a s v eces E u s k a l-T c le b is ta , ya q u e luts(a) es c o m o erreka (re g a to ) y a ! k e n s u le t in o es a id e ( c o m o e n E liza/de). L u e g o L a lsa lte = E rre k a lte e n Z u b e ro a y E m k a ld e e n el re s to d e E u s k a le rria . S u s ig n if ic a d o es: h a c ia el a rro y o , p o r la p a r te d el a rro y o , c o n tig u o al a rro y o .
3. E n el m anuscrito bajo-navarro dice: «D am ützen ez bazaio zeru ko jaunari» y en la versión suletina «D am ützen ezpazaio zelüko Jaunari».
Referente a la voz «dam ützen» de la versión suletina, le escribía lo siguiente a m i ín tim o am igo Jo n M irande A iphasorho: «Según Larras
qu et dam ü significa dégát, prejudice (daño, perjuicio). Por lo ta n to , parece que E txahun quiere decir, «si n o es en perjuicio de Dios», «si n o es co n tra la v o lu n ta d del Señor». Lhande-Basagaitz, en su bien n u trid o diccionario, da a esta palabra siete significados diferentes, siendo el p rim ero de ellos sem ejante a Larrasquet: dommage, pert (daño, pérdida).
En la V asconia occidental n o posee esta significación, sino m ás bien la siguiente: regret, repentir, contriction (pesar, arrep en tim ien to , contricción)».
A lo que m e contestó: «Para n o so tro s “ d am ü ” es palabra arcaica. Se entiende, pero según creo n o tiene ya uso; quiere decir “ se n tim ie n to ” , pero en su lugar decim os “ d o lü ” o “arragret” . A quí, p o r lo ta n to , el verso quiere decir “ si n o le place a D io s” , es decir, “ si D ios está de acu erd o ” ». El original euskérico de J o n M irande dice así: «G uretzat
“ d am ü ” h itz arkaikoa da. U lertua da, bainan ene ustez ez gehiago erabillia; “ se n tim ie n to ” esan nah i du, bain an esaten dugu “ d o lü ” edo
“ arragret” . H em en, beraz, n eu rtitzak esan nah i du “ gogoz k o n tra ez bazaio Ja u n a ri” , hots, “Jau n a ak o rt ba da” » (E. B. G ., págs. 317-318).
4. E n la versión m anuscrita bajonavarra: «Eman b eh ar dizigu» y en la suletina de Larrasquet: «Behar dizügü eman». Las flexiones dizigu y dizügü son aiocutivas respetuosas. La form a indefinida en batua es dugu y la alocutiva fam iliar guipuzcoana (dirigido a hom bres): diagu.
«Zenbait» (= varios) en el m anuscrito y «zumait» en la versión suletina.
«Phertset» (escrito pherxet), «bertso» euskerico, o sea, estrofa.
5. «Ber denboran» (aldi berean): al m ism o tiem po. En el m an u s
crito «eskuak elgarri» y en el texto suletino «eskiak algarri».
VII
Esta estrofa es de O tsalde, p o r lo que el euskara usado en am bas versiones es el laburdino.
1. «D erautzut»: flexión del lab o rtan o clásico, en la actualidad dautzut. C a m p ió n , G ram ática Euskara, pág. 465, bajo la d en o m in ació n de Presente de indicativo, T ratam ie n to in d eterm in ad o . V oz transitiva, Flexiones objetivo-pronom inales, conjuga: dautzut, dautzu, dautzugu, dau- tzute. E n cam bio Intxauspe (Le V erbe Basque, pág. 474) da las siguientes
flexiones: darotzut, darotzu, darotzugu, darotzute. Estas flexiones se aproxi
m an m ás al la b o rta n o clásico. Batua: dizut.
2. E n el m an u scrito atsegin escribe «atxeguin» y pentsatzen «phen- txatcen».
3. En el m anuscrito «Gi^on batzuek». E n Larrasquet «Juje batzuek».
«Lazki»: ásperam ente, nudam ente, severam ente.
4. M anuscrito: «Ez daki(d)ala ongi bertsuen paratzen». Larrasquet:
«Ez dúdala ikasi b ertsuen m oldatzen». En el m an u scrito , p o r error o defectijosa proniinciación del bertsolari, figura «dakiala». «Bertsuen» escri
be b^rxuen,
5. «Ez n au te lotsatzen^! ez naute b eld u rtzen (no me asustan). En e| m an u scrito «lotsatzen» está escrito loxatcen.
vm
Esta estrofa pertenece al p re ten d id o E txahun.
1. El m an u scrito dice: «E tchehun C h u b e ru a n O tc h a ld e L aphur
din». O tsalde siem pre §5cribe «E tchehoyn» o «Etchehun», es decir «Etxf- hun» con «e» y n u n ca «Eíx/íhun» cp n «a», y p o r u n a sola vez «O tchal
de», en ia actual ortografía Otxalde. E n la versión de Larrasquet dice
«Ziberuan» en vez d e «Xuberuan», ya que en suletino se dice con «i» y en L apurdi y N afarroa Beherea (m anex-hefria) cpn «u».
2. Segqn el texto del n ian u scrito el verso segundo es: «Buruz ari girenak k an to ren egitin» y según el texto de Larrasquet, «Bürüzagi dirade k h an to ren egitin». A u n q u e la suletinizaciór^ es m ínim a, cam bia el texto.
En el m an u scrito es «los que co m p o n e m o s canciones v aliéndonos de la m em oria» y eri la versión recogida p o r Larrasquet «son los am os (los m ejores, los cam peones) c o m p o n je n d q caqcipnes». Eri cu an to a «egitin», es una contracció n popular, ^drnisible splam epte en literatura oral.
D ebe decirse «egitian» y m ejor aún «egitean». En su día consulté esta licencia poética oral c o n J o n M irande, co n firm an d o mi hipótesis con estas palabras: «dudarik gabe hala da» (sin d u d a es así). Esta form a nos extraña bastante a los euskaldunes cispirenaicos, ya que diríam os «kan- tak egiten».
3. Este verso carnbia bastante de u n a versión a otra. El m anuscri
to dice así: «Ez bagirad? b eld u r n e h o n d ik jin dadin» y la versión suletina «E zkütüzü gü b e ld a r n u r n ah i jin dadin». D esde luego extraña
la flexión cond icio n al bagirade del hem istiquio «ez bagirade beldur». Lo n o rm al sería que usara la form a causal-explicativa baikirade (ezpaikirade) y a lo m ejo r ésa sería la in ten ció n del a u to r que luego fue m al transcrip
ta. Los suletinos subsanaron este error de la m anera an tedicha {ezkütü- zü gü beldür) en form a afirm ativa: N o tenem os m iedo quien quiera que venga. A firm ación que encierra una negación. E zkütüzü (ez gütüzü) es u n a flexión alocutiva respetuosa corresp o n d ien te al alocutivo respetuoso g u ipuzcoano gaituzu, a los familiares gaituk/gaitun y a la flexión indefi
nid a del batua gara. «N ehondik» del m anuscrito corresponde a inondik, nonbaitetik (de alguna parte, de cualquier parte). «N ur nah i jin dadin»
(de Larrasquet): quien quiera que venga. « N ehondik jin dadin»: de cualquier parte que venga.
4. E n el m anuscrito: «Erranen diet nik h o tan Eskual herrin».
«Diet» (y tam bién dioteí) es form a gipuzkoana. E n lab o rtan o es «diotet»
(C am p ió n , pág. 466, Intxauspe, pág. 473) y en suletino «déyet» o «dériet»
(Intxauspe, pág. 207). En batua se ha ad o p tad o el g u ip u zco an o «diet».
Es u n caso bastante extraño. Pero te n ie n d o en cuenta que el guipuzcoa
n o ha pasado de «diotet» a «diet», lo m ism o ha p o d id o o cu rrir en algunas localidades laburdinas.
«H otan»: según H aritxelhar corresponde a la form a suletina «hoie- tan» (E tch ah u n eta O txalde, pág. 73, estrofa 8). Según G éze (G ram m aire Basque, págs. 48-49) hoyétan es «hauetan» (en estos) y horiétan (guip.
hoietan) en esos. Lüego, hotan = hauetan (en estos). A hora bien, «hotan Eskual herrin» es co n trario a la sintaxis vasca en to d o s los dialectos.
D ebería decir «Eskual herri hotan» (en estos pueblos vascos). Este aten tad o co n tra la sintaxix ha sido c o m etid o , com o tantas veces, en aras de la rima. A sim ism o «Eskual herrin» es una licencia poética de la literatura oral. H ay que p rocurar p ro n u n cia r siem pre «Eskual herrian», pero Etxa
h u n , O tsalde y otros bertsolaris incurren n o rm alm en te en esta clase de faltas, aprem iados p o r la m edida y la rima.
El texto su letin o dice así: «Erranen diezügü o ro tan U skal-H errin».
T am bién aquí está invertida la sintaxis a causa de la rima. D ebería decir Üskal-Herri orotan (en to d o el Pueblo Vasco, en todos los pueblos vascos). En cu an to a diezügü, se trata de una flexión alocutiva respetuosa corresp o n d ien te al in d efin id o deiegü (batua: diegií). El lector puede ver su conjugación en la pág. 203 (N ous l’offrons à eux) y en la pág. 208 (N ous l’avons offert à eux) de Le V erbe Basque de Intxauspe, en sus cuatro form as: in definido, alocutivo fam iliar m asculino, alocutivo fam i
liar fem en in o y alocutivo respetuoso.
5. «Jokatuko digula hek plazer dutenin» (versión del m anuscrito):
Jokatuko dugula haiek atsegin dutenean (que lidiarem os cu an d o les plazca a ellos). Sin duda alguna la flexión «digula» es u n error, ya que n o se conoce «digula» co m o variante de «dugula» y la flexión guipuzcoana de dativo «digula» (él a nosotros) n o encaja en el contexto del verso.
Prueba de lo que decim os es que la adaptación suletina está corregida:
«Jokhatüren dügüla». Sin em bargo H asritxelhar n o m anifiesta su rechazo a esta flexión y expone entre las diferencias verbales de am bas versiones digula/dügüla (O b. cit., «Gure Herria», 1967, pág. 72) sin com entario alguno. C o m o hem os in d icad o en g ip u zk o an o existe la flexión de dativo «digula» (a nosotros), pero n o así en lab o rtan o que en flexión directa se dice «dugula» y en la indirecta o de dativo «daukula» o
«darokula» (Intxauspe, pág. 475).
La flexión «dutenin» del m anuscrito es contracción de «dutenean».
En la versión suletina «Jokhatüren» = jokatuko-, «her» = haiei\ «zaienin», contracción de zaienian (zaienean). «Her plazer zaienin»: cu an d o les plazca a ellos (haei atsegin zaienean).
IX
Estrofa de O tsalde. Por lo ta n to , se ha procu rad o evitar suletinis- m os en la versión de Larrasquet. N o o b stan te se vislum bra alguna huella del m ism o si es que n o me equivoco.
1. «Gira»: flexión del dialecto bajo-navarro y tam bién del suletino (véanse respectivam ente la «G ram m aire Basque» de Lafitte, pág. 260 y
«Le V erbe Basque» de Intxauspe, pág. 333). E n lab o rtan o es gare (Lafitte, pág. 260). Sin em bargo, en el m anuscrito figura gira. En cam bio, en el texto de L arrasquet aparece la flexión de sub ju n tiv o gitian (ez gitian sar) to talm en te suletina. En bajo-navarro, según Lafitte (G ram m aire Basque, pág. 266) se dice giten y en lab u rd in o gaite(ze)n (guipuzcoano y batua:
gaitezen). A este respecto me escribía m i m alogrado am igo Jo n M irande:
«Creo que la nueva form a laburdina es «gaiten» o «gaitean», aunque antes fuera gaitezen. Pero «gitian» no es form a exclusiva de Z uberoa, sino tam bién de la Baja N avarra, p o r lo m enos de la región de Am iku- ze» (Pays de M ixe, te rrito rio n o rte ñ o lim itan d o con Zuberoa). Luego según Jo n M irande la flexión gitian penetra en la com arca de D o n ap h a- leu (Saint-Palais), país de A m ikuze. Euskaraz: «Uste d u t lapurtar form a berria “ gaiten” déla edo “gaitean” , lehenago “ gaitezen” izan ba zen ere.
Bainan «gitian» ez d a bakarrik Z u beroako form a, B enafarroako —Ami- kuztarra b e h in tz a t— ere» (E tx ah u n ’en bertsoak gipuzkeraz, IX, pág. 319).