• No results found

Etxahun Eta Otsalde

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2024

Share "Etxahun Eta Otsalde"

Copied!
28
0
0

Bezig met laden.... (Bekijk nu de volledige tekst)

Hele tekst

(1)

ETXAHUN ETA OTSALDE

{Poesía relacionada con E txahun)

Por Y O N E T X A ID E ITH A R TE Autor: J O A N E S O TSALD E ETXEXU RI

Traducida y com entada p o r y o n e t x a i d e ¡t h a r t e,

incluyendo la versión de H a ritxelh a r según m anuscri­

to de Otsalde ' y la versión p o p u la r suletina recogida p o r L arrasquet^.

Versión Haritxelhar:

Otsalde:

A gur adiskidea, Jainkoak egun on, Z er berri d en errazu zuk o th o i X uberon.

E zagutzen du zu ia Barkuxen Etxehun?

H alako koplaririk ez ornen da n eh o n ; Bisitaz joan n indaite ez b ah tz h ain urrun.

Versión Larrasquet:

A gur, adixkidea, Jin k o a k egun on!

Z er berri d en erradazut; zuk, o th o i, X uberon.

E zagutzen du zu ia Barkoxen Etxahun?

H alako koblaririk ez ornen da n ih u n ; B ixitaz^ ju an naite ez balitz hain urrun.

' R e v ista « C u re H e rria » , 1967, n ú m . 2, p ág s. 65 al 8 2 , a g o rrila (ag o sto ).

^ L e poète Pierre Topet d it E lch a h u n (1 7 8 6 -1 8 6 2 ) e t ses oeuvres, p ág s. 1 0 4 -1 0 5 , p u b lic a d o p o r E s k u a lz a le e n B iltz a rra , 194 6 , B a y o n a .

' E n el o r ig in a l «B ijitaz», c o n «j» s u le tin a , s e m e ja n te a la b iz k a in a .

(2)

Traducción castellana:

Te saludo, am igo; que D ios te dé buenos días;

D im e, p o r favor, qué noticias corren p o r Z uberoa.

¿Acaso conoces a E txahun en Barkoiz?

D icen que n o hay en n inguna parte koblakari que le iguale;

Iría a visitarle si n o cayera tan lejos.

Versión euskara batua:

Jaungoikoak egun o n, nik zaitu t agurtzen, Z u b ero an zer berri? Esadazu arren.

E zagutzen al d u z u E txahun Barkoxen?

H o lak o koblaririk ez ornen da arkitzen, U rru tian bizirik, zaila da ikusten.

II Versión Haritxelhar:

Etxahun::

Jau n a, ezagutzen d it E tx eh u n Barkuxen, E gun o ro tan n u z u h u rran ik ib iltzen ; B ethi gazte ezin egon, ari da zahartzen, Lau hogoi u rth e dizi m u n d in iragaiten, O rai ez da bertsetan h a n itz okupatzen.

Versión Larrasquet:

Jau n a, ezagützen dit E txahun Barkoxen:

E gün o ro z n itz o z ü h ü llan tik ebilten.

B ethi gazt’ezin egonez, ari d ü zü zahartzen, Laur-hogei u rth ik tizü m ü n d ia n h ü llan tzen : Bersetez eztüzü h a n b a t orai oküpatzen.

Traducción castellana:

Señor, co n o zco a E txahun en Barkoiz;

T o d o s los días estoy p ró x im o a él.

N o p u d ie n d o conservarse siem pre joven, está envejeciendo;

Lleva cam ino de cu m p lir o ch en ta años.

A hora n o se ocupa m u c h o de los versos.

(3)

Versión euskara batua:

Jau n a, ezagutzen d u t E tx ah u n Barkoxen, E gu n o ro natzaio urrean ibihzen.

Beti gazte ezinez, ari da zahartzen, Laurogei urtetara d ih o a h u rb ik zen , B ertsoz ez da o rain asko okupatzen.

III

Versión Haritxelhar:

Otsalde:

Ja u n a b eh ar dautazu gauza bat onhetsi, Baina etzau tzu b eh ar hargatik a h an tzi;

H o rtaz egiten d a u tz u t g o m en d io z aski, K o n p ren itu k o d u z u h itz laburrez naski:

E ne fartez erro zu jaun hari goraintzi.

Versión Larrasquet:

Jau n a, b e h ar dautazu gauza bat o n h etsi, B ainana etzau tzu b eh ar hargatik ahantzi;

H u n ta z egiten d a u tz u t g o m en d io aski, K o n p re n itu re n d u z u h itz laburrez, naski:

E ne p h artez errozu m ilaka goraintzi.

Traducción castellana:

A m ig o '', te agradecería m e hicieras u n favor, Pero que n o se te olvide p o r lo que m ás quieras;

E sto te lo ruego encarecidam ente.

Sin d u d a lo com prenderás c o n pocas palabras:

D ale de mi parte recuerdos a aquel señor.

■* E n el o rig in a l «jaun(a>>: S e ñ o r . A h o r a b ie n , « jau n a» se a c o p la a la c o n ju g a c ió n d e l

« zu k a» c o m o e n e l p r e s e n te c a s o . E n c a m b io « señ o r» n o se a c o p la a la c o n ju g a c ió n de

« tú», q u e es la q u e v e n im o s u s a n d o . P o r e llo h e m o s c a m b ia d o « señ o r» p o r « am ig o » .

(4)

Versión euskara batua:

Jau n a behar didazu zertxobait áditu, Baina ez zaitezela m esedez ahaztu;

H o n ta z egiten d izu t b ih o tzez erregu, H itz laburretan noski, ulertuko duzu:

N eure partez goraintzi hari em aiozu.

IV Versión Haritxelhar:

Etxahun:

Zure kom isionea nah i dizit egin, K o n b en itzen zautazu m ila plazerrekin.

Egon nahia zira arren jaun harekin?

H u n a E txehun bera hem en da zurekin;

N ik ere ez diota zu n o r ziren jakin?

Versión Larrasquet:

Z ure kom isionia n ah i d izü t egin

K o m en itzen zitadazüt hanitx plazerrekin.

H eltü nahia zira arren jaun harekin?

H u n a E txahun bera present da zurekin:

N ik ere eztio ta zü n u r ziren jakin?

Traducción castellana:

Q u iero cu m p lir tu deseo

Ya que es u n a cosa que me com place con m il am ores.

¿Tienes deseos de estar con aquel señor?

H e aquí a E txahun que ahora está en tu presencia:

¿Pero es que acaso n o p u e d o saber quién eres tú?

Versión euskara batua:

Zure eskariari ñola uko egin?

H o ri betetzen daukat p o z eta atsegin.

E gon gogo al du zu , bada, jaun harekin?

A urrez-aurrez daukazu E txahun zurekin:

N ik ere ezin al d u t zu ñ o r zaren jakin?

(5)

V Verúón Haritxelhar:

Otsalde:

ja k in ere b eh au zu d u darikan gabe, Z eren egin d au tazu n errespetuz galde.

E n tzu tea b ad u zu nitaz lehen ere, Ñ o r naizen erraitera ez n u zu herabe:

L aphurdin deitzen n aute Jean Baptiste O tsalde.

Versión Larrasquet:

Jakin ere b eh au zu dudarikan gabe, Zeren egin dau tazu n errespetuz galde.

A ditu izan d u zu nitaz lehen ere, Ñ o r nizen erraitera ezpeitut herabe:

L apurdin d eitzen ñu te Jan Batixt O tsalde.

Traducción castellana:

T ienes que saber sin d u d a alguna.

Porque me has p reguntado co n to d o respeto.

T am bién antes has o íd o hab lar de m í;

N o me siento avergonzado diciendo quién soy;

E n Lapurdi me llam an Jea n Batixt O tsalde.

Versión euskara batua:

Jakin beharra duzu zalantzarik gabe, Zuk egin b aitidazu errespetuz galde.

Ñ ire berri aspaldi aditua zaude.

Ñ o r n aizen aitortzea z o r d izu t hala’re:

L apurdin deitzen naute Jan Batixt O tsalde.

VI Versión Haritxelhar

Etxahun:

B ihotzaren erditik egin dizit irri, Zure ganik en tz u n ik parabola hori.

D am u tzen ez bazaio zeruko Jaunari, E m an b eh ar dizigu zen b ait p h ertset berri, Eta ber d e n b o ran eskiak algarri.

(6)

Versión Larrasquet:

B ihotzaren erditik egin d izü t erri, Z ure ganik en tzü tez parabola bori.

D am ü tzen ezpazaio zelüko Jaunari, B ehar dizügü em an zum ait berset berri, Eta ber d e n b o ran eskiak algarri.

Traducción castellana:

M e he so n reíd o desde el fo n d o del corazón Al o ír de ti ese relato.

Si n o le desagrada al S eñ o r de los C ielos T enem os que recitar algunos versos nuevos,

Y al m ism o tiem po estrecharnos las m anos m u tu am en te.

Versión euskara batua:

B ihotzaren erditik egin d u t nik irri, Zuregandik en tzü tez k o n tak izu n ^ hori.

Gaizki ez baderitza Z eruko Jaunari,

B ehar d ugu k antatu zenbait zenbait bertso berri Eta gainera em an eskuak elkarri

VII Versión Haritxelhar:

Otsalde:

A m o d ie z d e rau tz u t eskua h edatzen,

Z o n b a t atsegin d u d a n ez d u zu phentsatzen.

G izo n batzu ek naute lazki atakatzen, Ez dakiala ^ ongi bertsuen paratzen;

Z uk laguntzen b anauzu, ez n aute lotsatzen.

^ O b ie n : e s a p id e , e s a m o ld e .

^ M á s lite ra l re s u lta ría .«Behar d itu g u e m a n 'z e n b a it bertso berri, / E ta a ld i berean esku a k elkarri», p e r o a « z e n b a it» le c o r r e s p o n d e el v e rb o e n s in g u la r. O ts a ld e u sa e l a lo c u tiv o re s p e tu o s o s in g u la r d izig u . E q u iv a le a l in d e f i n i d o dugu.

^ Es u n a in c o rre c c ió n d e la fo r m a « d a k id a la» (d a tiv o d e 1.' p e r s o n a «da»). «Ez d a k id a la » : q u e n o lo sé (yo).

(7)

Versión Larrasquet:

A m o d io z d erau tzu t eskua hedatzen, Z o n b a t atsegin d u d an ez d u zu pentsatzen.

Juje batzuek naute lazki atakatzen, Ez dúdala ikasi bertsuen m o ldatzen:

Z u k laguntzen banauzu, ez naute lotsatzen.

Traducción castellana:

Te extiendo la m an o am orosam ente;

IN o sabes cu án to m e agrada!

A lgunos hom bres doctos me atacan d o lorosam ente, D icien d o que n o sé b ien c o m p o n e r versos;

Si tú m e ayudas, n o les tengo m iedo.

Versión euskara batua:

B iho tz-b ih o tzez d izu t eskua luzatzen, Z er atsegina d u d an ez d u zu pentsatzen.

G izon batzuek naute gogor atakatzen, Ez dakidala ongi bertsoak m o ldatzen:

Z uk laguntzen b an au zu , ez naute beldurtzen.

VIH Versión Haritxelhar:

Etxahun:

E txehun X uberuan, O tsalde* L aphurdin, B uruz ari girenak k an to ren egitin.

Ez bagirade b eld u r n e h o n d ik jin dadin, E rranen diet nik h o ta n Eskual herrín, Jo k atu k o d ig u la ’ hek plazer d u te n in .

* E n el o rig in a l « O tc h a ld e » . E n o tra s o c a s io n e s .«G xalde» u « O tx a ld e » , es d e c ir:

O ts a ld e . L a rr a s q u e t e sc rib e s ie m p r e Otchalde.

D e b e s e r e r r o r d e « d u g u la» .

(8)

Versión Larrasquet:

E txahun Z iberuan, O tsalde L aphurdin, Bürüzagi dirade k h an to ren egitin.

E zk ü tü zü gü b e ld ü r n u r nah i jin d adin, Erranen diezügü o ro tan U skal-H errin, Jo k h a tü re n dügüla h er plazer zaienin.

Traducción castellana:

E txahun en Z uberoa y O tsalde en Lapurdi Estam os dedicados a im provisar canciones.

N o tenem os m iedo a enfrentarnos co n cualquiera,

Por lo que les diré que estam os dispuestos a co m p etir con ellos En to d a Euskalerria, cu an d o les plazca.

Versión euskara batua:

E txahun Z uberoan, O tsalde L apurdin, Bertso lanean in o rk m en d eratu ezin.

Ez gaituzu, ez, beldur, nor-na(h)i e to r dadin.

Euskalerri guztian dezatela jakin:

B etoz gogo d u ten ak jokatu gurekin

IX Versión Haritxelhar:

Otsalde:

Ez gira sarthu b eh ar hortaz urguluyan, E tsam inatu gabe gure izpirituyan.

Irakurtu izan d u t lehen liburuyan Ja u n e n jaunak direla jalgitzen m u n d u y an ,

Erbia lo dagola uste ezten lekhuyan.

Versión Larrasquet:

Jau n a, ez gitian sar sobera urguluan, E tsam inatu gabe n o rk gure buruan.

Irakurtu izan d u t lehen liburuan

Jau n e n jaunak direla gertatzen m u n d u an , E rbia lo dagola uste ez den lekuan.

O b ie n : B e to z na{h)i d e z a te n a k jo k a tu g u re k in .

(9)

Traducción castellana:

N o debem os enorgullecem os de nuestra superioridad.

Sin h ab er antes exam inado n uestro espíritu.

H e leído co n anterioridad en cierto libro Q u e en el m u n d o surgen señores de los señores

En aquel lugar en que n o se cree que la liebre está d o rm id a " . Versión euskara batua:

Jau n a, ez gaitezela h a rro tu sekulan, O ngi ausnartu gabe n o rk bere buruan.

Irakurri izan d u t inoiz liburuan,

Jau n e n jaunak direla aurkitzen m u n d u a n , Erbia lo dagola uste ez den lekuan.

Versión Haritxelhar:

Etxahun:

Lehen zaharretarik en tz u n a dit hori, Bethi n o rb a it badela d en en buruzagi.

A rren n ah i badira gure k o n tra jarri, O n h esk i em aitera zen b ait p h ertset berri, Lotsa gabe gaituzu d en en zerbitzari.

Versión Larrasquet:

Lehen zaharretarik nik en tz ü n d it hori, N u rb a it bethi badela besten bürüzagi.

N ahi balin badira gure k u n tre jarri, U neski k h an tatzek o zu m ait berset berri, Lotsa gabe g ü tü zü o ro ren zerbütxari.

" U n p r o v e r b io v a s c o d ie : « U ste es d e n le k u a n d a g o e rb ia lo», o sea: d o n d e n o se e sp e ra e stá la lie b re d o r m i d a . L o q u e q u ie re in d ic a r O ts a l d e e n lo s d o s ú ltim o s v e rso s, a d o r n a d o c o n u n a b e lla m e tá f o r a , es q u e lo s h o m b r e s m á s e n c u m b r a d o s (o lo s m ás s o b re s a lie n te s ) se e n c u e n t r a n e n el m u n d o d o n d e u n o m e n o s p ie n sa . Es fácil e n t e n d e r lo q u e e n e ste c aso q u ie r e d e c i r : q u e n o s e e n v a n e z c a u n o d e m a s ia d o e n lo re fe re n te a lo s v e rs o s a la b á n d o s e a sí m is m o , p u e s p u e d e s u c e d e r q u e c u a n d o m e n o s p ie n s e u n o s u rja , d e d o n d e s e a , u n b e r ts o la r i q u e le s u p e r e . A e ste r e s p e c to el le c to r p u e d e c o n s u l t a r e l tra b a jo E tch a h u n eia O tx a ld e d e J e a n H A R I T X E L H A R e n la re v ista « G u re H e rria » , n ú m . 2, a g o s to ,

1 9 6 7 (1 9 6 7 -e k o a g o rrila ), p á g . 7 6 .

(10)

Traducción castellana:

T engo o íd o eso de los viejos de antaño^

Q u e siem pre hay alguno que m an d a sobre todos los dem ás.

Si es que quieren enfrentarse con nosotros, C a n ta n d o h o n estam en te varias estrofas nuevas, Sin n in g ú n te m o r estam os al servicio de todos.

Versión euskara batua:

G ure zaharrengandik en tzu n a d u t hori, N o rb ait beti badela besten buruzagi.

Inork na(h)i bald in badu gure k o n tra jarri, G izonki kantatzeko zen b ait bertso berri, B eldur gabe gaituzu d e n en zerbitzari.

Observaciones a «Etxahun eta Otsalde»

Jean Larrasquet dice respecto a este poem a: «Es en A hüzki —según o tros en H azparne— d o n d e tu v o lugar el fam oso en cu en tro de E txahun con el poeta O tsalde» «E ncuentro cuyo recuerdo ha sido constado en un po em a elegante y lleno de sutileza» —añade Pierre Lhande-Basagaitz de la C o m p a ñ ía de Jesús

A este respecto digo en «E txahunen bertsoak gipuzkeraz»: «Sin que m e pasara p o r la im aginación que L arrasquet y L hande p u d ieran estar equivocados en su parecer, m e dediqué con entusiasm o a la trad u cció n de los dos m encionados bertsolaris o koblakaris, ya que al trad u cir las estrofas correspondientes a E txahun, había que traducir asim ism o las de O tsalde, pues am bas se co m p lem en tan m u tu am en te.

«Ahora bien, Jean H aritxelhar ha p o d id o d em ostrar en la revista

“ G ure H erria” de Baiona que todas las estrofas son exclusivam ente de

L e poète Pierre Topet d it E tch a h u n el ses oeuvres, p á g . 104, E s k u a lz a le e n B iltz a rra , B a y o n a , 194 6 . L a r r a s q u e t e sc rib e Otchalde.

R ev ista « G u re H e rria » , 1 9 2 3 -b u r u ila (s e p tie m b re ), n ú m . 9, p á g . 537.

'* E tch a h u n eia O txalde, 1 9 6 7 , n ú m . 2, a g o rrila (a g o sto ), p á g s. 6 5 -8 2 ( A d m in i s tr a tio n : M . L o u is D a s s a n c e , U sta ritz ).

(11)

O tsald e, y que el bertsolari bajo-navarro presentó en M auleón, capital de Z uberoa, en 1890, en u n o d e los concursos de poesía vasca organiza­

dos p o r A n to n io de A badia y que venían celebrándose desde 1853 en diversas localidades de Euskalerria (norte y sur). N os consta, p o r otra parte, que E txahun m u rió 28 años antes, es decir, en 1862. A dem ás, el académ ico de la lengua vasca Sr. H aritxelhar hace u n p ro fu n d o estudio del m an u scrito del poem a p resentado p o r O tsalde al concurso de la canción vasca y dem uestra sin lugar a dudas que, au n q u e O tsalde in te n tó expresarse en su letin o en las estrofas que p o n e en boca de E txahun, n o consiguió en n in g u n a form a su objetivo, pues m ás bien que el su letin o em pleó el bajo-navarro oriental»

H aritxelhar n o cree que tuviese lugar el en cu en tro entre los dos bertsolaris. «Todo hace su p o n er que este poem a es u n a o b ra literaria de im aginación» y acerca de la tradición que ha surgido co n m o tiv o de este supuesto e n cu en tro , dice: «Pero ya que nos hem os co m p ro m etid o a d em ostrar que este poem a es u n a obra de im aginación, se nos podrá replicar siem pre que nada prueba que el en cu en tro n o tu v o lugar. Sea.

Se nos dirá que el poem a está firm ado: Jean Baptiste Oxalde eta Etcbehun, o au n q u e a la cabeza del m anuscrito O tsalde ha colocado la frase:

« E tchehoun B arcouchtarra eta O txalde B idarraitarrac elgar errecontratu cirenean em an ciu zten cantuac». ¿H ace falta to m ar esta frase al pie de la

A u n q u e m u c h o s le c o n s id e r a n l a b o r t a n o (in c lu s o H a ritx e lh a r), s in d u d a p o r h a b e r r e s id id o e n L a b u r d i g ra n p a r te d e s u v id a , e ra n a tu r a l d e B id a rra i ( p r o n u n c i a d o B id a rri p o p u la r m e n te ) e n la B aja -N a v a rra o N a fa rro a -B e h e r e a , n a c i d o el 2 5 d e s e p ti e m b r e d e 1814 e n la casa M a n g u ia , M a n g u ia n e a y ta m b ié n M a in g u y a .

E l m a n u s c r i to d e s c u b ie r to p o r el S r. H a r itx e lh a r d ic e te x tu a lm e n te ; « E tc h e h o u n B a r c o u c h ta rr a e ta O tx a ld e B id a r r a ita r r a c e lg a r e r r e c o n tr a tu c ire n e a n e m a n c iu z te n c a n ­ tu ac» . Y a c o n t i n u a c i ó n : « O tc h a l d e h a si c e n le h e n ic » . Y f in a lm e n te : « A ire a : S ib e ro u a n b a d a m u th il e d e r ric / E n e s e m e a d u ^ u b a t h e y e ta ric » . A l fin a l d e lo s v e rs o s v ie n e n las firm a s : «Jean B a p tis te O x a ld e e ta E t c h e h u n » .

« E tx a h u n e n b e r ts o a k g ip u z k e ra z » , p á g . 3 1 3 .

Q u e r e m o s a d v e r tir q u e , c o m o in d ic a H a r itx e lh a r , a d e m á s d e e sta c a n c ió n , O ts a l­

d e p r e s e n tó o t r a in ti t u l a d a « L u r re k o e n e b iz ia » , p a ra c a n t a r c o n la t o n a d a d e « Ik h u s te n d u z u g o iz e a n » d e E liz a n b u r u . C o n n i n g u n a d e las d o s c a n c io n e s c o n s ig u ió el p rim e r p r e m io q u e c o n s is tía e n u n a o n z a d e o r o y u n a « m ak ila» o t o r g a d a p o r A n t o n i o de A b a d ia , el g ra n m e c e n a s v a sc o . E s m á s, O ts a ld e n o c o n s ig u i ó p r e m io a lg u n o c o n n in g u n a d e las d o s c o m p o s i c io n e s . L a o n z a d e o r o y la m a k ila se lle v ó F e lip e C a s a l d e D o n o s t ia p o r s u c o m p o s i c ió n p o é tic a : G ure E u sk a ra m a ila d ezagun. E l s e g u n d o p r e m i o fu e c o n c e d i­

d o a F ie rre D ’Ib a r r a r t p o r la p o e s ía B ild o ts a it'a m e z g a b etu a . E l c a n ó n i g o s u l e t i n o In tx a u s - p e t a n m e n c i o n a d o e n n u e s tr o s tr a b a jo s s o b r e E t x a h u n e n lo q u e re s p e c ta al v e rb o d e l e u sk a lk i z u b e r o ta r r a , fu e m i e m b r o d e l ju r a d o y s e g ú n H a ritx e lh a r, n o m e n c io n a n in g u n a d e las c a n c io n e s d e O ts a l d e e n la c a r ta d irig id a e l 12 d e s e p ti e m b r e d e 1 8 9 0 a A n t o n i o d e A b a d ia .

(12)

letra? «iNo será, p o r lo dem ás, un artificio literario? ¿Se p o d rá creer a O tsalde incapaz de im aginar u n artificio de este género? ¿H ace falta creer a la tradición oral que p o r otra parte duda m u ch o sobre el lugar del encuentro? ¿Esta tradición oral n o habrá nacido del poem a mismo?»

Es interesante observar que, tal com o indica el Sr. H aritxelhar, llama la atención el hecho de que en la poesía que venim os analizando, O tsalde traduce casi al pie de la letra u n a estrofa de E tx ah u n , exacta- m en-te la octava, tom ada de la q u in ta estrofa de la poesía titu lad a «Bi berset horiez» o «Bi berseten egitez» del poeta su letin o de Barkoiz, sin d u d a para darle más sabor E tx ahuniano, q u eriendo hacer creer al jurado, al p ú blico, y a la posteridad su autenticidad. H e aquí la q u in ta estrofa de E txahun de «Bi berseten egitez»:

Etxahun:

E txahon Z iberuan, A thillo L aphurdin, B ürüzagi direnak k h an to re egitin, E zpeikirade b eld ü r aphezik jin dadin E ram an deikienik hartan Üskal herrín, Jo k h a tü re n deregü hek plazer direnin.

A co n tin u ació n la octava de O tsalde de «Etxahun eta O tsalde»:

Otsalde:

E txehun X uberuan, O txalde L aphurdin, B uruz ari girenak k an to ren egirín;

Ez bagirade b eld u r n e h o n d ik jin dadin, E rranen diet n ik h o tan Eskual herrín, Jo k atu k o digula (?) hek plazer d u ten in .

A co n tin u ació n darem os brevem ente algunas noticias de la vida de O tsalde que n o carece de interés. Su padre era Jo an es O tsalde, de profesión «guarda» y su m adre Jo a n a Etxexurí. C o m o su padre,

Y a h e m o s v is to c o m o L a rra s q u e t in d ic a q u e la o p i n i ó n e sta b a d iv id id a e n tre A h ü z k i y H a z p a rn e .

E tch a h u n eia O txa ld e, re v ista « G u re H e rria » , 19 6 7 , n ú m . 2, p ág s. 7 8 y 79.

¿ Q u é es o q u é e ra , e n lo s tie m p o s d e E t x a h u n , la p ro f e s ió n d e « g u ard a« (en s u le t in o «garda»)? T x o m in P e ille n e n u n a d e su s c a rta s m e d e c ía b a s ta n te a b s tr a c ta m e n te : -^Garda z u b e r o e r a z f r a n ts e s m u g a za in a (“ d o u a n i e r ” , s e g ú n L h a n d e ) d a ; e s p a in o la , a ld iz ,

“ k a ra b in e r o a ” d a » . {G arda e n s u le t in o es el a d u a n e r o ( d o u a n ie r) fra n c é s; el e s p a ñ o l, e n c a m b io , es el carabinero). H a r itx e lh a r v e r b a lm e n te m e d ic e q u e , e n e fe c to , g u a r d a en

(13)

recibió el n o m b re de Joanes. T am bién figura con el n o m b re de Jan Batist o Ja n Batixt. En francés firm aba Jean Baptiste O xalde. Se casó con M aría Peydouvan el 26 de noviem bre de 1836, c u an d o sólo contaba con 22 años de edad y ella 18. E n tró , com o su padre, de «guarda»

(douanier) el 1.° de octu b re de 1838, y según consta d o cu m en talm en te nunca supo expresarse m edianam ente en francés. Residió prim eram ente en varios pueblos de la Baja N avarra (Larzabale-Zibitze, Bidarrai, Hele- ta), siendo d estinado luego a Sara (Lapurdi) y a co n tin u ació n a Lekhor- ne, tam bién en L apurdi, d o n d e residió siete años y tu v o su onceavo hijo. Luego estuvo en A th izan e (barrio de H azparne), M akaia o M akea y Beraskoitze, todos ellos en Lapurdi. En este p u eb lo alcanzó la jubilación a los 51 años de edad y 34 años de servicio, el 1.° de febrero de 1866.

Parece ser que después de la jubilación m archó a Sud-A m érica con su familia. Eso afirm a al m enos el bertsolari-poeta H azp an d ar (natural de H azparne) y am ericano José M endiaga:

Gualegai-rat j in zauku guarda bat Otsalde.

B i bertsu emaiteko ez da herabe...

(Ha venido a d o n d e nosotros a Gualegai (capital de Entre-Ríos en A rgentina) un «guarda» (llam ado) O tsalde, el cual n o se avergüenza de cantar un o s versos). Esta noticia ha sido confirm ada p o r otras personas.

Pero O tsalde, al igual que Iparragirre, n o se a co m o d ó a las tierras

e u sk a ra m a n e x es « d o u a n ie r» ( a d u a n e r o ) y q u e va a r m a d o c o n p is to la y , q u iz á s , e n lo s tie m p o s d e E t x a h u n , d e fu sil. P e ro n o e stá s e g u ro , n i m u c h o m e n o s . E l d e riv a d o '■guardagoa-' u s a d o p o r el g e n ia l p o e ta « O ts o b i» (fu les M o u lié , 1 8 8 8 -1 9 5 8 ), sería «la D o u a n e » (la A d u a n a ) . S e g ú n e l d ic c io n a r io « P e tit L a ro u sse» la v o z do u a n e es la A d m in is ­ tr a c ió n e n c a rg a d a d e p e r c ib ir lo s d e r e c h o s im p u e s to s s o b re las m e rc a n c ía s q u e fra n q u e a n la fro n te ra » y d o uanier, « d e p e n d i e n te o e m p le a d o d e la a d u a n a » . S e g ú n H a ritx e lh a r, este c u e r p o s ig u e e x is t ie n d o y d e p e n d e d e l M m is t e r io d e F in a n z a s . E n c a m b io , el c u e r p o d e c a r a b in e ro s d e E s p a ñ a q u e c ita T x o m in P e ille n y a n o e x iste , p u e s, s e g ú n te n g o e n te n d id o , d u r a n te el fr a n q u is m o fu e f u s io n a d o a la G u a rd ia C iv il o a b s o r b id o p o r ésta.

C o m o d e ta lle c u r io s o a ñ a d i r e m o s q u e J e a n P ie rre D u v o is m e n s u p r e c io s o lib ro

« L a b o ra n tz a k o lib u r u a » a lo s g u a rd a s ru ra le s les lla m a « g u a rd a -x a n p e tra k » (d e l fra n c é s g a rd e champêtre), lo q u e n o s e x tr a ñ a m u c h í s i m o e n u n e s c r it o r t a n p u r is ta , s a b ie n d o q u e a ú n h o y (se g ú n m e a firm a n H a r itx e lh a r y o t r o s a c a d é m ic o s d e Ip a rra ld e ) al g u a rd a ru ra l se le lla m a p o p u l a r m e n t e « h e rr ik o m u tila » . L o s g u a rd a s ru ra le s d e p e n d e n d e s u s re s p e tiv o s A y u n ta m ie n to s . D ic e así el te x to d e D u v o is in : « Id u ritz e n z a it o ih a n z a in a k , g u a rd a -x a n p e tra k , h a u z a p h e z a k , iu ie a k (ju y e a k ) e ta p o liz ia k o k o m e s a rio a k z e r b a i te ta k o d ire la » (E d ic ió n « H o r- d a g o » , p á g . 3 0 9 . E d i c ió n « K la sik o a k » , p á g . 163).

C i t a d o p o r O t s o b i e n el lib r o O xobiren ¡un orhoilgarri z o n b a it, pág. 1 9 5 , B a io n a , 1966. O ts o b i n o c ita m á s q u e e s to s d o s v e rs o s y p o r m á s q u e m e h e e s f o rz a d o n o h e p o d id o h a lla r la p o e s ía c o m p le ta .

(14)

am ericanas y dejando a su fam ilia en Gualegai, re to rn ó a su patria vasca.

Iparragirre y O tsald e se d an en esto la m ano. Su fam ilia, al igual que la de Iparragirre, n o debió retornar, ya que en el acta de fallecim iento que se conserva en el A y u n tam ien to de Bidarrai dice así; «... O xalde Joanes, âgé de 83 ans, époux de M arie P édouan, dom iciliée en Amérique.»

Por lo ta n to , dejando a sus familias en A m érica y v olviendo ellos a Euskalerria, partiero n de esta vida Iparragirre y O tsalde. Estas noticias las hem os entresacado del precioso libro de O tso b i (Jules M oulié, 1888-1958) in titu la d o «O xobiren lan orhoitgarri zonbait», en el que dedica u n capítulo a O tsalde con el siguiente títu lo ; «Oxalde nortsu zen, eta zertsu bizitze erem an zuen» (Publicado «Gure Herria», 1966, pág. 189, Baiona).

D eseo hacer constar, y co n esto term ino, que au n q u e la poesía

«E txahun eta O tsalde» n o es del bardo barkoiztarra, lo in tro d u z c o en el presente trabajo, en prim er lugar p orque está m uy relacionado con E txahun, y en segundo lugar para que las interesantes observaciones hechas p o r m i inolvidable e incondicional am igo J o n M irande n o queden sepultadas en el polvo del olvido.

I

2. E strofa de O tsalde. E n el texto original (versión H aritxelhar) O tsalde dice; Z e r berri den errazu, y en la versión de Larrasquet en cam bio: Z er berri den erradazut. E n el prim er caso se traduce: «Di que noticias hay» y en el segundo «D im e qué noticias hay». La flexión

«erradazut» es de doble dativo {da y /). Sería suficiente y m ás lógico decir «erradazu» (dim e) que tam bién es de uso norm al. A dem ás, la flexión «errazu» usada p o r O tsalde en su m anuscrito encaja en el n ú m ero de sílabas del h e m istiquio, que es de siete, y en la versión p o p u lar recogida p o r Larrasquet en Z uberoa (?) (erradazut) sobrepasa dicha m edida. A hora bien, me tem o que esta versión p o p u lar pueda estar retocada p o r el p ro p io Larrasquet.

3. «Duzuia»: corresponde al batua «al duzu». Por lo ta n to , Ezagu­

tzen duzuia Barkuxen Etxehun? traducirem os Ezagutzen a l duzu Barkoxen Etxahun?, o sea, «¿C onoces a E txahun en Barkoiz?».

5. E n la versión m anuscrita se dice «joan nindaite» y en la versión recogida p o r Larrasquet «juan naite». A hora bien, según C am p ió n , la form a labortana, al igual que la guipuzcoana, es naiteke y la suletina naite (pág. 674). Así, ni erar naite(ke) es «yo me p uedo caer». Intxauspe da

(15)

com o form as suletinas náite, náiteke, nitáke y nádi (pág. 410, Potentiel p résent et future) y traduce «hel naite(ke)» Je peux arriver ou je pourrai arriver. La flexión nindaite n o figura ni en C a m p ió n ni en Intxauspe, pero parece que co rresp o n d a a ninteke (labortano) y neinte (suletino) del p rim ero (pág. 683) y a las form as suletinas néinte/nintáke/néinteke del segundo (pág. 401). C a m p ió n traduce eror ninteke «yo (me) podía caer» e Intxauspe hel néinte «j’arriverais et je p ourrais arriver». Personalm ente,

«Bisitaz joan nindaite» traduciría «iría de visita» o «podría ir de visita».

N ota: L arrasquet en vez de «bisitaz» escribe «bijitaz» co n «j» suleti­

na m u y sem ejante a la bizkaina de «ogija», «garija», «eurija»...

II

La segunda estrofa corresponde al p reten d id o E txahun, au n q u e el verdadero a u to r es O tsald e, p o r lo que procurará suletinizar algo la estrofa. A hora bien, en el m anuscrito de O tsalde se en cu en tran más bien palabras y flexiones verbales de uso en la Baja-Navarra co lindante a Z uberoa, m ientras que en la versión de Larrasquet se hallan realm ente suletinizadas

1. «Dit»: flexión alocutiva suletina. Si n o m e equivoco se usa tam bién en el bajo-navarro oriental. V ariante irregular del suletino

«dizüt» y del bajo-navarro oriental «dizit». Estas form as alocutivas respe­

tuosas co rresp o n d en al in d efin id o düt/dut. H abrá observado el lector que O tsalde escribe siem pre E txehun (E tchehoun) en vez de E txahun, influido, sin duda, p o r razones etim ológicas, ya que etxe-hun es «casa buena». A hora bien, sabem os que en com posición «etxe» se convierte con gran facilidad en «etxa»: Etxaleku, Etxabe, Etxaniz, E txabide/Etxai- de, etc. En cu a n to a la form a «Barkuxen» (B arcouchen) dice H aritxelhar

V éase a e ste r e s p e c to el p r o f u n d o e s tu d i o q u e h a c e H a r itx e lh a r e n el tra b a jo i n t itu l a d o E lch a h u n eta O txalde. R e s u m ie n d o d ic e lo s ig u ie n te : « E n re a lid a d , h a h a b i d o d e p a rte d e O ts a ld e , e l d e s e o d e e n ta b la r e ste d iá lo g o u tiliz a n d o d o s d ia le c to s d ife re n te s . Lo c o n s ig u e , c ie rto , p e ro e n lu g a r d e e m p le a r el s u le t in o p a ra E t x a h u n , u tiliz a el b a jo - n a v a r ro o rie n ta l» .

«Se s a b e q u e el b a jo -n a v a r r o o r ie n ta l se d ife re n c ia d e l b a jo -n a v a rro o c c i d e n ta l y d el la b u r d in o e n el e m p ic o d e fo r m a s a lo c u tiv a s re s p e tu o s a s q u e e sto s d o s ú ltim o s d e s c o n o ­ c e n . E s e n el e m p le o d e estas f o r m a s q u e el b a jo -n a v a rr o o rie n ta l se a p ro x im a al s u le tin o , s in q u e a p e sa r d e e llo e sta s fo r m a s s e a n las m is m a s e n lo s d o s d ia le c to s » (<>Gure H e rria » , 1967, n ú m e r o 2, p á g . 7 2 , a g o rrila (a g o sto ). A d m in is tr a tio n : M . L o u is D a s s a n c e , U sta ritz ).

Ite m , págs. 6 7 -6 8 , n ú m . 8.

(16)

que ta n to en lab u rd in o co m o en su letin o se p ro n u n cia siem pre «Barko­

xen». ¿Será d eb id o a la influencia de la form a francesa «Barcus»?

2. «Nuzu/nüzü>>: O tsalde escribe «nu^u» con ortografía francesa y co m o preten d e que esta estrofa es del suletino E txahun, su p o n g o que habrá que leer nüzü, así co m o «ezagützen», «egün», «m ündin», «oküpa- tzen» de la m ism a estrofa. Se trata de la flexión alocutiva-respetuosa co rresp o n d ien te al b atua «nauzu» (familiar: n au k /n au n ). In d efin id o sule­

tin o : niz. Batua: naiz. En la versión de Larrasquet, en vez «nüzü» se usa la flexión alocutiva-respetuosa de dativo «nitzózü», equivalente al indefi­

n id o nitzáyo de Intxauspe (batua: natzaio) y a los alocutivos familiares nitzók/nilzón (batua: natzaiok/natzaion).

En el m anuscrito usa «hurranik» (bajo-navarro) y en la versión de Larrasquet «hüllantik» (suletino). En Euskadi-Sur diríam os «hurbiletik» o

«urretik». C ast.: de cerca.

3. En el m anuscrito de O tsalde: ari da. E n la versión suletina de Larrasquet: ari düzü, co n flexión alocutiva-respetuosa. En form a fam i­

liar: dük/dün. Batua: duk/dun (etorri). In d efin id o : da (etorri).

4. «Dizi»: flexión alocutiva respetuosa bajo-navarra co rresp o n d ien ­ te al su letin o dizü. E n el texto de Larrasquet «tizü», contracción de ditizü. Por lo ta n to , O tsalde usa el verbo en singular y L arrasquet en plural. T an to «dizi» co m o «dizü» corresponden al in d efin id o (=du).

«D itizü/tizü», en cam bio, corresponde al in d efin id o dütü. En batua:

ditu. C reo que en su letin o debería ir el verbo en singular, es decir:

dizü E n m i m odesta o p in ió n Larrasquet n o ha acertado al pluralizar el verbo con num erales a n u estro estilo, lo que extraña tratándose de un su letin o de gran prestigio intelectual. A hora bien, ¿la pluralización será debida a Larrasquet? H abría que co n su ltar las otras versiones suletinas que existen, siete, adem ás de la de Larrasquet, según H aritxelhar (O b.

cit., pág. 67). D e estas siete versiones he p o d id o consultar tres.

El n ú m ero 4. P ublicado p o r N e h o r y D ufau en la revista «Gure Herria» de Baiona, págs. m usicales 115-116, 1926, núm ero 6. Pluraliza la flexión verbal. H e aquí el citado verso: «Lau hogei u rth e ditu m u n d in igaraiten».

H A R I T X E L H A R : E tch a h u n eta O txalde, « G u re H e rria » , 19 6 7 , p ág. 7 2 .

T a m b ié n e n e u sk a ra b a tu a se p o d r ia d e c i r c o r r e c ta m e n te : L a urogei urte d iz u (= du) m u n d u a n iragaiten, a u n q u e n o se d ic e .

(17)

El n ú m ero 5. «Kantuz» (libro de canciones vascas), n ú m ero 35, pág. 67, E ditions «Eskual-Herria», B aiona (sin año). Pluraliza el verbo:

«Lau hogoi u rth e ditu m u n d in igaraiten».

El n ú m ero 7. «Euskalerriaren Yakintza» (R. M . Azkue), cuarto tom o, pág. 16, «Agur adiskidea (S)». Pluraliza el verbo: «Lauhogei urte dütü m u n d u a n iragaiten» (Espasa-Calpe, M adrid, 1947).

Por lo ta n to , parece m ás bien que Larrasquet recogió su versión en Z uberoa con el verbo pluralizado y respetó el verbo tal y co m o cantaba el pueblo.

Pero, a pesar de to d o , a mi juicio, O tsalde, in stin tiv am en te, lleva la razón. C reo que es ésta la m entalidad del euskera arcaico que hoy solam ente se conserva en Z uberoa y Baja N avarra oriental, y p o r lo que veo tam bién estas dos com arcas em piezan a ser contam inadas p o r la tendencia pluralizadora del resto de Euskalerria.

5. «Ez da» en el m anuscrito. «Eztüzü» (flexión alocutiva-respetuosa negativa), en el texto su letin o {ez düzü). A locutivo fam iliar: dük dirigido a hom bres y dün dirigido a m ujeres. In d efin id o : da.

III

La tercera estrofa corre a cargo de O tsalde. Las diferencias son m ínim as entre el texto original (H aritxelhar) y el recogido p o r Larras­

quet: gom endioz/gom endio, konprenituko/konprenituren, yaun hari gorain- tzi/m ilak a goraintzi.

1. La flexión lab o rtan a dautazu (con anterio rid ad derautazu), cuyo uso se extiende según creo a N afarroa Beherea, corresponde al g u ip u z­

coano y batua «didazu»^^. «Onetsi»: en el m anuscrito onhexi.

2. «Etzautzu» (ez zautzu), equivale al g u ip u zco an o y batua zaizu.

C am p ió n da co m o form a lab u rd in a zaitzu. «Zautzu» parece m ás bien form a bajo-navarra y nada tien e de extraño siendo O tsalde natural de Bidarrai en la Baja N avarra, ten ien d o en cuenta adem ás que este dialec­

to se extiende a la m itad de L apurdi. C u a n d o publiqué «E txahun’en bertsoak gipuzkeraz», le co n su lté a J o n M irande sobre el uso de «zaitzu»

y «zautzu». M i excelente am igo me co n testó : «Acerca de la vida del

In tx a u s p e , e n v e z d e « d a u ta zu » d a la fo rm a « d a ro ta z u » (L e V e rb e B asq u e, pág. 474).

(18)

bertsolari O tsalde encontrarás varios po rm en o res en la colección “ M illa Euskal O lerki Eder” ^’. Allí he a p ren d id o que era B idarraitarra, es decir de la Baja N avarra; p o r lo ta n to , form as com o «zautzu», «nizen», son norm ales en su euskera, en lugar de las variantes «zaitzu», «naizen». Es verdad que en las poesías que figuran de él en “ M illa Euskal O lerki E der” se encu en tran form as laburdinas; y quizás el m ism o O tsalde usaría tales form as en sus versos, aunque en su habla cotidiana usara las form as bajo-navarras, ya que todavía n o hace m u ch o , en que el D r. Jean Etxepare y el Padre Lafítte ro tu raro n u n n uevo cam ino (el llam ado navarro-labortano), los bajo-navarros usaban tam bién el lab u rd in o com o lengua literaria. Por otra parte, com o quiera que los suletinos en otros dialectos vascos n o co n o cen m ás que el bajo-navarro, cualquiera que fuera la form a que usara O tsalde, recogerían las form as bajo-navarras.

Por lo ta n to , tam bién aquí nos e n co n tram o s con un problem a de difícil solución»

3. «D autzut» (en lab u rd in o clásico derautzut), equivalente al g u i­

p u zco an o y b atua «dizut». Intxauspe (V. B., pág. 474): darotzut.

5. «Errozu» (esaiozu, esan iezaiozu), flexión de im perativo. En castellano: dile.

C o m o h e m o s in d ic a d o a n t e r io r m e n te , c o n m á s p r o f u s ió n se h a b la d e O ts a l d e e n el p re c io s o lib r o d e O t s o b i (Ju les M o u lié , 1 8 8 8 -1 9 5 8 ) in t i t u l a d o « C x o b ir e n la n o r h o it g a r r i z o n b a it» , c o n el s ig u ie n te e n c a b e z a m ie n to : « O x a ld e n o r t s u z e n , e ta z e r ts u b iz itz e e r e m a n z u e n » (pág. 189), p u b lic a d o p o r « G u re H e rria » e n 19 6 6 . « M illa E u sk a l O le r k i E d e r» se p u b lic ó e n 195 4 , e n L a r r e a /A m o r e b ie ta (B iz k a ia), s ie n d o el r e c o p ila d o r el c a r m e lita A ita O n a in d ia .

El o r ig in a l e u s k é r ic o d e j o n M ira n d e d ic e a sí: « O tx a ld e b e rts o la ria re n b iz itz a r e n g a ñ e n x e h e t a s u n b a t z u k “ M illa E u sk a l O le r k i E d e r ” b il d u m a n a r k itu k o d u z u . H a n ja k in d u t B id a rra ita rra z e la , h o t s , B e n a fa rra k o a ; b e ra z , “ z a u t z u ” , “ n i z e n ” b e z a la k o fo r m a k (“ z a u t z u ” , c o m o h e m o s v is to , fig u ra e n la e s tro fa te rc e ra {etza u tzü ), v e rs o s e g u n d o , y

“ n iz e n ” e n la e s tr o f a q u i n t a (v e rs o 4 .") d e la v e rs ió n d e L a rra s q u e t. E n el m a n u s c r i to o rig in a l d e O ts a ld e : n a izen ) n o r m a la k d irá h a ré n e u s k a ra n , “ z a i(t)z u ” , “ n a i z e n ” fo r m e n o r d e z . E gia d a “ M illa E u sk a l O le r k i E d e r” -e ta n a g e rtz e n d ir e n h a r é n b e r ts o e t a n , L a p u rd i- ta r fo r m a k a g e rtz e n d ir a la ; e ta b e h a r b a d a O tx a ld e k b e ra k h o r r e la k o f o r m a k e ra b illik o z itu k e a n b e re b e r ts o e t a n , b e re e g u n e r o z k o m in tz a e r a n b e n a f a r fo r m a k e ra b illi a r r e n . E z e n , o r a in d ik a sp a ld i e z d é la , D r . E tx e p a re k e ta A . L .-k (A ita L a fitte ) b e ste b id é b a t e ra k u tsi a r te a n , B e n a fa rre k e re la p u r d e r a u s a tz e n z u te n h iz k u n tz a lite ra rio a b e z a la . B e ste a ld e b a te tik , Z u b e r o a ta r r e k b e ste e u s k a lk ie ta n B e n a fa rr a k o a b a iz ik ez b a i t u t e e z a g u tz e n , O t x a l ­ d e k n o la n a h i e s a n d a e re , b e n a f a r fo r m a k ¡a so k o z i tu z te n . B e ra z , h e m e n e re h a u z i a s k a tu e z in a d u g u » ( E tx a h u n ’e n b e r ts o a k g ip u z k e ra z , p ág s. 3 1 5 -3 1 6 , 19 6 9 , Z a ra u tz ).

(19)

IV

Esta estrofa co rresp o n d e al supuesto E txahun.

1. E n el m anuscrito original de O tsalde: «nahi dizit egin», y en la versión suletina de Larrasquet dizül. A m bas flexiones son aiocutivas respetuosas en bajo-navarro y su letin o respectivam ente. C o rresp o n d en al in d efin id o dut/düt. O sea, zure mandatua nahi dut egin {quiero hacer tu encargo). C o m o sabem os, adem ás de estas dos form as aiocutivas respe­

tuosas, existe otra form a irregular «dit», cuyo uso literario n o es reco­

m endable.

2. «Z aitazu/zitadazüt»: flexiones aiocutivas respetuosas, bajonava- rra y suletina respectivam ente, de las versiones de H aritxelhar y Larras­

quet. C o rresp o n d en a la form a indefinida del batua «zait». A hora bien, la flexión de triple dativ o de Larrasquet {zitadazüt), n o corresponde con la de Intxauspe que m u ch o m ás razonablem ente nos da «zítazü». Para los alocutivos fam iliares nos da: zita k/zita n y para el in d efin id o záit, igual que en batua. «H éltzen záit» traduce: II arrive à moi y de la m ism a form a las aiocutivas «H éltzen zítak /zítan /zítazü » (véase «Le V erbe Bas­

que», pág. 334). A qu en d e del Pirineo en vez de «konbenitzen» o «kome- nitzen» diríam os « k o n b en i/k o m en i» (zait). M e conviene. La traducción literal de O tsalde en cam bio es «me suele convenir» que nosotros decim os «kom eni izaten zait». M e olvidaba indicar que tam b ién C a m ­ p ió n en su G ram ática (pág. 703) usa la form a «zitazü».

3. El m an u scrito original dice: «Egon nahia zira, arren, jaun hare- kin?», que Larrasquet, su letinizado, ha recogido: «Heltii nahia zira, arren, jaun harekin?» En este caso «arren» equivale a «bada» (pues). El texto su letin o diríam os en E uskadi-Sur de la siguiente form a: «H eldu nahi al du zu , bada, jaun harengana?»

5. «Ez diota» en el m an u scrito de O tsalde y «eztiota» en la versión de Larrasquet. G ram aticalm ente «ez dirota» = ez a l dezaket (jakin): <No p u ed o (saber)? La flexión verbal es «dirot», siendo la «a»

final el sufijo interrogativo que equivale al prefijo «al» de «dezaket». Es según Intxauspe presente y fu tu ro de potencial de la voz transitiva y nos da tres variantes en suletino: dezaket, dirot y diôket y traduce éskent dirot (diôket o dezaket) «je peu x offrir et je pourrais offrir» (yo p u ed o ofrecer o yo p o d ría ofrecer). Véase «Le verbe basque», pág. 316. C a m p ió n sólo m enciona «dezaket», pág. 508.

Respecto a esta flexión verbal copiam os de «E txahun’en bertsoak gipuzkeraz» (pág. 316, IV): «T anto desde el p u n to de vista m orfológico

(20)

del verbo co m o del sen tid o del verso, n o tenía n inguna duda acerca de su significado, pero consciente de mi responsabilidad, le rogué al poeta suletino confirm ara m i suposición. «En efecto —me contestó J o n M iran- de—, “ eztio ta ” es ez dirot-a, o sea, ez ahal dezaket. Pero ahora usam os m uy poco esas form as en el presente. En su lugar diríam os “ eztüta jakiten ahal” (“ E tx a h u n ’en bertsoak gipuzkeraz” , pág. 316-IV. Euskaraz:

“ E z tio ta” , bai, ez dirot-a da, h o ts, ez ahal dezaket. B ainan orain oso gutxi erabiltzen ditugu form a hoik presentean: “ eztüta jakiten ahal” esango genduke»).

N osotros hem os o p tad o p o r la traducción más sencilla y popular:

«Nik ere ezin al d u t zu ñ o r zaren jakin?» (¿Acaso tam p o co p u ed o saber yo q u ién eres?).

V

Esta estrofa corresponde a O tsalde. Las diferencias en tre las dos versiones son m ínim as. El m anuscrito original en el verso cuarto dice:

Ñ o r naizen erraitera ez nuzu herabe y la versión de Larrasquet: Ñ or nizen erraitera ezpeitut herabe. En el verso q u in to de L arrasquet dice deitzen ñute p o r deitzen naute del m anuscrito. El resto es exactam ente igual salvo entzutea baduzu del tercer verso que Larrasquet cam bia p o r aditu izan duzu sin repercutir en diferencias dialectales.

1. «Behauzu»: contracción de behar duzu (necesitas).

2. «D autazun»: flexión de relativo. Batua: didazun. L abortano clá­

sico: derautazun. C a m p ió n conjuga así en lab u rd in o actual, p rescindien­

d o de la -n final de relativo: dautazu, daut, dautazue, dautet (pág. 465 de su G ram ática de la lengua euskara). Intxauspe: darotazu (pág. 474).

4. «Nizen» del texto de Larrasquet corresponde a «naizen», tan to de O tsalde co m o del euskara batua. La form a de relativo nizen se descom pone en niz-en (naiz-en) y se usa en N afarroa Beherea y Zuberoa.

En cu an to a la voz «herabe», L hande da los siguientes significados: 1) Répugnance, dégoût (repugnancia, disgusto); 2) Aversion, timidité, honte (aversión, tim idez, vergüenza); 3) Paresse, nonchalance, négligence (pereza, m alicia, negligencia). A quí está usado en sentido de «vergüenza». «Ez n u z u herabe»: n o m e siento asvergonzado. «Nuzu» (en batua nauzti), es flexión alocutiva respetuosa, corresp o n d ien te a « nuk/nun» (n au k /n au n ) del h ita n o y a n iz/n a iz de la conjugación indefinida. Este verso en Euskadi occidental diríam os: Ñ o r naizen esatea ez nauzu (naiz) lotsatzen.

O bien: Ñ o r naizen esateko ez dut lotsarik.

(21)

5. «Ñute» (naute): flexión verbal usada en ia versión de Larras­

quet. O tsalde en la versión original usa «naute», co m o en lab u rd in o , gipuzk o an o y batua. En la Baja N avarra se dice «ñute» y en Zuberoa

«náye». Véase Intxauspe: relaciones personales directas del presente de indicativo (voz transitiva), pág. 205. C a m p ió n , pág. 499. «D eitzen n a u ­ te»: me llam an. En G ipuzkoa, en lugar de la flexión p ro n o m in a l naute, con el verbo «deitu» se acostum bra usar flexión de dativo y así decim os

«deitzen didate», p ero creo que es preferible la form a p ro n o m in al naute.

En cu an to al n o m b re y apellido del bertsolari, en el m anuscrito original es «Jean B aptiste Oxalde», rep etid o en la firm a de la poesía. En la cabecera de la versión original m anuscrita figura, en cam bio, la form a

«Otxalde»: «E tchehoun B arcouchtarra eta O txalde B idarraitarrac elgar errecontratu cirenean em an ciuzten cantuac». Pero sabem os que en la antigua ortografía francesa (o quizás gascona), ta n to «x» co m o «tx»

representaban el so n id o vasco «ts». Así: Jaxu = Jatsu, Ahaxe = Ahatsa, G rottes d ’O xocelhaya = O tsozelhaia, Jatxou = Jatsu, Juxue = Jutsi, O txogorri = O tso g o rri, Itxassou = Itsasu, etc. Luego n o hay n inguna duda de que el apellido del gran koblakari Bidarraitarra debe escribirse y pronunciarse Otsalde^"*.

VI

Esta estrofa co rresp o n d e al p re te n d id o E txahun.

1. El m an u scrito original bajo-navarro dice «egin dizit irri» y la versión suletinizada de Larrasquet «egin d izü t erri», que equivalen al batua «egin d u t farre» (form a indefinida). D izit y dizüt son flexiones alocutivas respetuosas co rresp o n d ien tes al in d efin id o dut y al alocutivo fam iliar g u ip u zco an o diat (egin diat farre).

2. En el m an u scrito bajo-navarro dice «entzunik» y en la versión suletina «entzütez». «Parábola» pod ríam o s traducir com o el relato o descripción que hace de su persona O tsalde en la estrofa V.

A s im is m o , la fa m o s a fa m ilia n o r te a m e r ic a n a L ax alt d e o rig e n s u le t in o , d e los c u ales d o s d e su s m ie m b r o s s o n c o n o c i d o s e n t o d o el m u n d o (R o b e rt L a x a lt A lp e tc h e , e s c rito r y p e r io d is ta , n a c i d o e n 1921 e n N e v a d a y P au l L ax alt A lp c tc h c , a b o g a d o y s e n a d o r, n a c i d o e n C a r s o n C i ty , N e v a d a , e n 1932), e n e u sk a ra d e b e p r o n u n c ia r s e Latsaíl(e) y n o [.ashall, c o m o lo h a c e re p e tid a s v eces E u s k a l-T c le b is ta , ya q u e luts(a) es c o m o erreka (re g a to ) y a ! k e n s u le t in o es a id e ( c o m o e n E liza/de). L u e g o L a lsa lte = E rre k a lte e n Z u b e ro a y E m k a ld e e n el re s to d e E u s k a le rria . S u s ig n if ic a d o es: h a c ia el a rro y o , p o r la p a r te d el a rro y o , c o n tig u o al a rro y o .

(22)

3. E n el m anuscrito bajo-navarro dice: «D am ützen ez bazaio zeru ­ ko jaunari» y en la versión suletina «D am ützen ezpazaio zelüko Jaunari».

Referente a la voz «dam ützen» de la versión suletina, le escribía lo siguiente a m i ín tim o am igo Jo n M irande A iphasorho: «Según Larras­

qu et dam ü significa dégát, prejudice (daño, perjuicio). Por lo ta n to , parece que E txahun quiere decir, «si n o es en perjuicio de Dios», «si n o es co n tra la v o lu n ta d del Señor». Lhande-Basagaitz, en su bien n u trid o diccionario, da a esta palabra siete significados diferentes, siendo el p rim ero de ellos sem ejante a Larrasquet: dommage, pert (daño, pérdida).

En la V asconia occidental n o posee esta significación, sino m ás bien la siguiente: regret, repentir, contriction (pesar, arrep en tim ien to , contricción)».

A lo que m e contestó: «Para n o so tro s “ d am ü ” es palabra arcaica. Se entiende, pero según creo n o tiene ya uso; quiere decir “ se n tim ie n to ” , pero en su lugar decim os “ d o lü ” o “arragret” . A quí, p o r lo ta n to , el verso quiere decir “ si n o le place a D io s” , es decir, “ si D ios está de acu erd o ” ». El original euskérico de J o n M irande dice así: «G uretzat

“ d am ü ” h itz arkaikoa da. U lertua da, bainan ene ustez ez gehiago erabillia; “ se n tim ie n to ” esan nah i du, bain an esaten dugu “ d o lü ” edo

“ arragret” . H em en, beraz, n eu rtitzak esan nah i du “ gogoz k o n tra ez bazaio Ja u n a ri” , hots, “Jau n a ak o rt ba da” » (E. B. G ., págs. 317-318).

4. E n la versión m anuscrita bajonavarra: «Eman b eh ar dizigu» y en la suletina de Larrasquet: «Behar dizügü eman». Las flexiones dizigu y dizügü son aiocutivas respetuosas. La form a indefinida en batua es dugu y la alocutiva fam iliar guipuzcoana (dirigido a hom bres): diagu.

«Zenbait» (= varios) en el m anuscrito y «zumait» en la versión suletina.

«Phertset» (escrito pherxet), «bertso» euskerico, o sea, estrofa.

5. «Ber denboran» (aldi berean): al m ism o tiem po. En el m an u s­

crito «eskuak elgarri» y en el texto suletino «eskiak algarri».

VII

Esta estrofa es de O tsalde, p o r lo que el euskara usado en am bas versiones es el laburdino.

1. «D erautzut»: flexión del lab o rtan o clásico, en la actualidad dautzut. C a m p ió n , G ram ática Euskara, pág. 465, bajo la d en o m in ació n de Presente de indicativo, T ratam ie n to in d eterm in ad o . V oz transitiva, Flexiones objetivo-pronom inales, conjuga: dautzut, dautzu, dautzugu, dau- tzute. E n cam bio Intxauspe (Le V erbe Basque, pág. 474) da las siguientes

(23)

flexiones: darotzut, darotzu, darotzugu, darotzute. Estas flexiones se aproxi­

m an m ás al la b o rta n o clásico. Batua: dizut.

2. E n el m an u scrito atsegin escribe «atxeguin» y pentsatzen «phen- txatcen».

3. En el m anuscrito «Gi^on batzuek». E n Larrasquet «Juje batzuek».

«Lazki»: ásperam ente, nudam ente, severam ente.

4. M anuscrito: «Ez daki(d)ala ongi bertsuen paratzen». Larrasquet:

«Ez dúdala ikasi b ertsuen m oldatzen». En el m an u scrito , p o r error o defectijosa proniinciación del bertsolari, figura «dakiala». «Bertsuen» escri­

be b^rxuen,

5. «Ez n au te lotsatzen^! ez naute b eld u rtzen (no me asustan). En e| m an u scrito «lotsatzen» está escrito loxatcen.

vm

Esta estrofa pertenece al p re ten d id o E txahun.

1. El m an u scrito dice: «E tchehun C h u b e ru a n O tc h a ld e L aphur­

din». O tsalde siem pre §5cribe «E tchehoyn» o «Etchehun», es decir «Etxf- hun» con «e» y n u n ca «Eíx/íhun» cp n «a», y p o r u n a sola vez «O tchal­

de», en ia actual ortografía Otxalde. E n la versión de Larrasquet dice

«Ziberuan» en vez d e «Xuberuan», ya que en suletino se dice con «i» y en L apurdi y N afarroa Beherea (m anex-hefria) cpn «u».

2. Segqn el texto del n ian u scrito el verso segundo es: «Buruz ari girenak k an to ren egitin» y según el texto de Larrasquet, «Bürüzagi dirade k h an to ren egitin». A u n q u e la suletinizaciór^ es m ínim a, cam bia el texto.

En el m an u scrito es «los que co m p o n e m o s canciones v aliéndonos de la m em oria» y eri la versión recogida p o r Larrasquet «son los am os (los m ejores, los cam peones) c o m p o n je n d q caqcipnes». Eri cu an to a «egitin», es una contracció n popular, ^drnisible splam epte en literatura oral.

D ebe decirse «egitian» y m ejor aún «egitean». En su día consulté esta licencia poética oral c o n J o n M irande, co n firm an d o mi hipótesis con estas palabras: «dudarik gabe hala da» (sin d u d a es así). Esta form a nos extraña bastante a los euskaldunes cispirenaicos, ya que diríam os «kan- tak egiten».

3. Este verso carnbia bastante de u n a versión a otra. El m anuscri­

to dice así: «Ez bagirad? b eld u r n e h o n d ik jin dadin» y la versión suletina «E zkütüzü gü b e ld a r n u r n ah i jin dadin». D esde luego extraña

(24)

la flexión cond icio n al bagirade del hem istiquio «ez bagirade beldur». Lo n o rm al sería que usara la form a causal-explicativa baikirade (ezpaikirade) y a lo m ejo r ésa sería la in ten ció n del a u to r que luego fue m al transcrip­

ta. Los suletinos subsanaron este error de la m anera an tedicha {ezkütü- zü gü beldür) en form a afirm ativa: N o tenem os m iedo quien quiera que venga. A firm ación que encierra una negación. E zkütüzü (ez gütüzü) es u n a flexión alocutiva respetuosa corresp o n d ien te al alocutivo respetuoso g u ipuzcoano gaituzu, a los familiares gaituk/gaitun y a la flexión indefi­

nid a del batua gara. «N ehondik» del m anuscrito corresponde a inondik, nonbaitetik (de alguna parte, de cualquier parte). «N ur nah i jin dadin»

(de Larrasquet): quien quiera que venga. « N ehondik jin dadin»: de cualquier parte que venga.

4. E n el m anuscrito: «Erranen diet nik h o tan Eskual herrin».

«Diet» (y tam bién dioteí) es form a gipuzkoana. E n lab o rtan o es «diotet»

(C am p ió n , pág. 466, Intxauspe, pág. 473) y en suletino «déyet» o «dériet»

(Intxauspe, pág. 207). En batua se ha ad o p tad o el g u ip u zco an o «diet».

Es u n caso bastante extraño. Pero te n ie n d o en cuenta que el guipuzcoa­

n o ha pasado de «diotet» a «diet», lo m ism o ha p o d id o o cu rrir en algunas localidades laburdinas.

«H otan»: según H aritxelhar corresponde a la form a suletina «hoie- tan» (E tch ah u n eta O txalde, pág. 73, estrofa 8). Según G éze (G ram m aire Basque, págs. 48-49) hoyétan es «hauetan» (en estos) y horiétan (guip.

hoietan) en esos. Lüego, hotan = hauetan (en estos). A hora bien, «hotan Eskual herrin» es co n trario a la sintaxis vasca en to d o s los dialectos.

D ebería decir «Eskual herri hotan» (en estos pueblos vascos). Este aten ­ tad o co n tra la sintaxix ha sido c o m etid o , com o tantas veces, en aras de la rima. A sim ism o «Eskual herrin» es una licencia poética de la literatura oral. H ay que p rocurar p ro n u n cia r siem pre «Eskual herrian», pero Etxa­

h u n , O tsalde y otros bertsolaris incurren n o rm alm en te en esta clase de faltas, aprem iados p o r la m edida y la rima.

El texto su letin o dice así: «Erranen diezügü o ro tan U skal-H errin».

T am bién aquí está invertida la sintaxis a causa de la rima. D ebería decir Üskal-Herri orotan (en to d o el Pueblo Vasco, en todos los pueblos vascos). En cu an to a diezügü, se trata de una flexión alocutiva respetuosa corresp o n d ien te al in d efin id o deiegü (batua: diegií). El lector puede ver su conjugación en la pág. 203 (N ous l’offrons à eux) y en la pág. 208 (N ous l’avons offert à eux) de Le V erbe Basque de Intxauspe, en sus cuatro form as: in definido, alocutivo fam iliar m asculino, alocutivo fam i­

liar fem en in o y alocutivo respetuoso.

(25)

5. «Jokatuko digula hek plazer dutenin» (versión del m anuscrito):

Jokatuko dugula haiek atsegin dutenean (que lidiarem os cu an d o les plazca a ellos). Sin duda alguna la flexión «digula» es u n error, ya que n o se conoce «digula» co m o variante de «dugula» y la flexión guipuzcoana de dativo «digula» (él a nosotros) n o encaja en el contexto del verso.

Prueba de lo que decim os es que la adaptación suletina está corregida:

«Jokhatüren dügüla». Sin em bargo H asritxelhar n o m anifiesta su rechazo a esta flexión y expone entre las diferencias verbales de am bas versiones digula/dügüla (O b. cit., «Gure Herria», 1967, pág. 72) sin com entario alguno. C o m o hem os in d icad o en g ip u zk o an o existe la flexión de dativo «digula» (a nosotros), pero n o así en lab o rtan o que en flexión directa se dice «dugula» y en la indirecta o de dativo «daukula» o

«darokula» (Intxauspe, pág. 475).

La flexión «dutenin» del m anuscrito es contracción de «dutenean».

En la versión suletina «Jokhatüren» = jokatuko-, «her» = haiei\ «zaienin», contracción de zaienian (zaienean). «Her plazer zaienin»: cu an d o les plazca a ellos (haei atsegin zaienean).

IX

Estrofa de O tsalde. Por lo ta n to , se ha procu rad o evitar suletinis- m os en la versión de Larrasquet. N o o b stan te se vislum bra alguna huella del m ism o si es que n o me equivoco.

1. «Gira»: flexión del dialecto bajo-navarro y tam bién del suletino (véanse respectivam ente la «G ram m aire Basque» de Lafitte, pág. 260 y

«Le V erbe Basque» de Intxauspe, pág. 333). E n lab o rtan o es gare (Lafitte, pág. 260). Sin em bargo, en el m anuscrito figura gira. En cam bio, en el texto de L arrasquet aparece la flexión de sub ju n tiv o gitian (ez gitian sar) to talm en te suletina. En bajo-navarro, según Lafitte (G ram m aire Basque, pág. 266) se dice giten y en lab u rd in o gaite(ze)n (guipuzcoano y batua:

gaitezen). A este respecto me escribía m i m alogrado am igo Jo n M irande:

«Creo que la nueva form a laburdina es «gaiten» o «gaitean», aunque antes fuera gaitezen. Pero «gitian» no es form a exclusiva de Z uberoa, sino tam bién de la Baja N avarra, p o r lo m enos de la región de Am iku- ze» (Pays de M ixe, te rrito rio n o rte ñ o lim itan d o con Zuberoa). Luego según Jo n M irande la flexión gitian penetra en la com arca de D o n ap h a- leu (Saint-Palais), país de A m ikuze. Euskaraz: «Uste d u t lapurtar form a berria “ gaiten” déla edo “gaitean” , lehenago “ gaitezen” izan ba zen ere.

Bainan «gitian» ez d a bakarrik Z u beroako form a, B enafarroako —Ami- kuztarra b e h in tz a t— ere» (E tx ah u n ’en bertsoak gipuzkeraz, IX, pág. 319).

Referenties

GERELATEERDE DOCUMENTEN

Bien que le cadre analytique de livelihoods reste valide dans le contexte urbain pour une meilleure compréhen- sion de stratégies de survie développées par les gens, sa

Para ello, Folger rechaza la visión tradicional del “caso”, arguyendo que en la obrita Lázaro no se está defen- diendo de ninguna acusación ante Vuestra Merced, sino más bien

En cualquier caso, escapa de los objetivos de este estudio el probar una relación de causalidad entre el trío de factores y la (des)movilización de la sociedad civil, sino más bien

En cualquier caso, escapa de los objetivos de este estudio el probar una relación de causalidad entre el trío de factores y la (des)movilización de la sociedad civil, sino más bien

Dicho síndrome tiene causas variadas, siendo las más típicas las debidas a cambios, bien en la disminución de la dedicación que el dueño le presta al perro, debido a un menor

S prekende over w inst dient het onderscheid te w o rd en gem aakt tu s­ sen tran sa ctiew in st en periodew inst. productiem iddelen) zijn gekocht, m aar nog niet

Hacer un close reading de un fragmento de una novela en construcción escrita por Legna Rodríguez Iglesias, más bien pide eso: una recreación de su texto en forma de poema.. Hablar

(1) El animal de la foto es un wombat, un marsupial como los canguros, pero es diferente por su tamaño (no mide más de 70 centímetros) y porque se mueve en grupo.. Los wombats