P. Meire
Universiteit Antwerpen, Departement Biologie, Onderzoeksgroep Ecosysteembeheer
Ecosysteem services: welke, waar en hoeveel, kan dat gemeten worden?
Ecosysteem diensten z ijn een recent begrip d a t met het groeiende belang nan een economische valuatie nan n a tu u r en de publicatie nan de M ille n n iu m Ecosystem Assessement (M E A ) zeer veel aandacht gekregen heeft. H e t z ijn de voordelen die de mens bekomt nan de ecosystemen en w a a r ons voortbestaan in belangrijke mate nan a f hangt. De ecosysteemdiensten worden opgedeeld in "provisioning", "supporting", "regulating"
en "cu ltural" sendees. E lk nan die diensten kan gerelateerd worden aan verschillende aspecten van het menselijke welzijn. De vraag dring t zich dan ook op hoe gem akkelijk d it concept vertaalbaar is binnen het waterbeheer. In d it a rtik e l worden een d rie ta l cases besproken w a a rin we aantonen d a t het mogelijk is om de diensten te kwantificeren en op basis d a arva n te vertalen n a a r beheersmaatregelen. In de eerste case w o rd t aangetoond d a t de ecosysteemdienst "het leveren van zuiver w a te r" door een stroombekken kan geoptimaliseerd worden en d a t de resulterende kost voor de consument de helft is d a n wanneer een zuiveringsinstallatie moest gebouwd worden om de gevolgen van de degradatie van het stroombekken te compenseren. Voor het bekken van de M ississippi kon, a h tweede case, berekend worden d a t de aanleg van moerassen met een oppervlakte van 1 % van het stroomgebied voldoende is om via de ecosysteemdiensten
"regulatie van stofstromen" en "w aterzuivering" de nutriënten vrach t n a a r de G o lf van M exico zo te reduceren d a t de anoxische omstandigheden over een oppervlakte van meer d a n 2 2 .0 0 0 k m 2 zouden verdwijnen, met alle positieve gevolgen voor de zeevisserij van dien. Tenslotte w o rdt dieper ingegaan op de achteruitgang van ecosysteemdiensten van het Schelde estuarium en de mogelijkheden om die concreet te meten. O ok hier kunnen die gegevens vertaald worden in benodigde oppervlaktes h a bita t nodig voor het herstel van de ecosysteemdiensten.
In le id in g
H e t b e g r ip "e c o s y s te m g o o d s a n d se rv ic e s " o f e c o s y s te e m d ie n s te n h e e ft z ijn in tre d e g e d a a n b e g in d e ¡aren n e g e n tig d o o r d e in v lo e d rijk e w e r
ken v a n o n d e r a n d e re D e G r o o t (1 9 9 2 ) en D a ily ( 1 9 9 7 ) . D e m o g e lijk h e id o m ee n lin k te le g g e n tussen e c o s y s te e m d ie n s te n e n e rz ijd s en o n s e c o n o m is c h systeem a n d e rz ijd s , z o a ls a a n g e g e v e n d o o r C o s ta n z a e t a l. (1 9 9 7 ) h e e ft h e t o n d e rz o e k a a n e c o s y s te e m d ie n s te n e e n v e rd e re s tim u la n s
F ig u u r Î : O ve rzich t v a n de ecosysteemdiensten en h u n re la tie m e t de socio-economische aspecten v a n de m a a ts c h a p p ij ( u it M E A 2 0 0 5 )
ECOSYSTEM SERVICES P rovisioning
FOOD FRESH WATER WOOD AND FIBER i FUEL
Supporting
■ NUTRIENT CYCLING
■ SOIL FORMATION PRIMARY PRODUCTION
R egulating CLIMATE REGULATION FLOOD REGULATION DISEASE REGULATION WATER PURIFICATION
C ultural AESTHETIC SPIRITUAL EDUCATIONAL RECREATIONAL
LIFE ON EARTH - BIODIVERSITY
CONSTITUENTS OF WELL-BEING
Security PERSONAL SAFETY SECURE RESOURCE ACCESS SECURITY FROM DISASTERS
Basic m aterial
for good life Freedom
ADEQUATE LIVELIHOODS of choice SUFFICIENT NUTRITIOUS FOOD and action SHELTER
ACCESS TO GOODS OPPORTUNITY TO BE ABLE TO ACHIEVE WHAT AN INDIVIDUAL
Health VALUES DOING
AND BEING STRENGTH
FEELING WELL ACCESS TO CLEAN AIR AND WATER
Good social relations SOCIAL COHESION MUTUAL RESPECT ABILITY TO HELP OTHERS
ARROW S COLOR ARROW’S WIDTH
Potential for mediation by Intensity of linkages between ecosystem socioeconomic factors services and human well-being
Source: Millennium Ecosystem Assessment
LOW Medium
High
' Weak i Medium I Strong
WATER
g e g e v e n . D e o p n a m e va n he t c o n c e p t a is c e n t r a a l e l e m e n t in d e M il l e n n i u m E c o s y s te m A sse sse m e n t (M E A , 2 0 0 5 ) is e e n d e rd e en c r u c ia le s ta p d ie n ie t a lle e n h e t o n d e r z o e k a a n e c o s y s te e m d ie n s te n za l b e p a le n m a a r o o k de to e p a s b a a r h e id en h e t w e re ld w ijd e g e b ru ik van h e t c o n c e p t in b e le id en b e h e e r v a n e co syste m e n . In deze b ijd r a g e w ille n w e d a n o o k ee rst e e n he t c o n c e p t v a n e c o s y s te e m d ie n s te n b e s c h rijv e n en v e rv o lg e n s e n k e le cases to e lic h te n w a a r he t c o n c e p t g e b r u ik t w e rd a is b a sis v o o r in ric h tin g en be h e e r.
Ecosysteem diensten
E co syste e m d ie n ste n zijn d e v o o rd e le n d ie d e m e ns b e k o m t (a n d e r w o o r d ) v a n e c o s y s te m e n (M E A , 2 0 0 5 ) . D ie w o rd e n , in d e M E A , o p g e s p lits t in
"p ro v is io n in g ", "re g u la tin g ", "s u p p o rtin g " en "c u l
tu ra l" (Fig. 1). D e "s u p p o rtin g services" o m v a te n b a sis e co syste e m p ro c e s s e n z o a ls p r im a ire p r o d u c tie , n u trië n t c y c le rin g , z u u rs to f p r o d u c tie , b o d e m v o r m in g etc. D eze v o rm e n d e ba sis v o o r a lle a n d e re e c o s y s te e m d ie n s te n . D e " p r o v is io n in g s e r
vices" o m v a tte n d ie z a k e n d ie w e d ire c t k u n n e n o o g s te n o f g e b ru ik e n z o a ls v o e d s e l, b ra n d s to f, h o u t, w a te r en g e n e tis c h m a te ria a l. D e "re g u la tin g services" e c h te r zijn d ie d ie n s te n d ie w e k rijg e n o p b a s is v a n r e g u la t o r is c h e fu n c tie s b in n e n e c o s y s te m e n . D it zijn o .a . k lim a a tre g u la tie , c o n tr o le v a n e r o s ie , r e g u la tie v a n z ie k te s , w a te r z u iv e rin g etc. D it zijn z a k e n d ie , in te g e n s te llin g to t d e "p ro v is io n in g service s", n ie t d ire c t k u n n e n g e o o g s t o f g e b ru ik t w o rd e n , m a a r d ie w e l ze e r b e la n g r ijk zijn v o o r d e m e n s en o n ze m a a ts c h a p p ij. D e v ie rd e r g ro e p d ie n s te n , d e "c u ltu ra l se rvi-
ces" v o r m e n ee n d u id e lijk a p a rte c a te g o r ie en o m v a tte n o .a . e sth e tisch e en s p iritu e le w a a r d e n , re c re a tie en o n d e rw ijs .
B io d iv e r s ite it en e c o s y s te e m d ie n s te n z ijn z e e r g e re la te e rd e b e g rip p e n . B io d iv e rs ite it o m v a t de s tru c tu re le c o m p o n e n t v a n en d e v a ria tie tussen e c o s y s te m e n . H e t zijn d e b io ta en de e c o lo g is c h e p ro ce sse n b in n e n d e e co syste m e n d ie de services le v e re n . Er is d a n o o k een g r o e ie n d e h o e v e e l
h e id litte r a tu u r o v e r de re la tie tussen s tru c tu re le b io d iv e rs ite it en fu n c tio n a lite it. D ie re la tie kan d rie v e rs c h ille n d e v o rm e n a a n n e m e n (fig. 2) (K re m e n , 2 0 0 5 ) . Een a s y m p to tis c h e re la tie z o u o n ts ta a n w a n n e e r een b e p e rk t a a n ta l s o o rte n in s ta a t v o o r he t g ro o ts te d e e l v a n d e fu n c tie , bv. he t g ro o ts te d e e l v a n de p r im a ire p r o d u c tie is te w ijte n a a n een b e p e rk t a a n ta l s o o rte n . Een g r o o t a a n ta l s o o r
te n , a a n w e z ig in k le in e a a n ta lle n e n / o f m e t een la g e e ffic ië n tie d r a g e n w e in ig bij a a n d e to ta le p ro d u c tie . Een lin e a ir v e rb a n d is te v e rw a c h te n w a n n e e r e lk e s o o rt een z e lfd e e e n h e id v a n fu n c tie zo u b ijd r a g e n en in g e m e e n s c h a p p e n m e t een g ro te eveness v o o rk o m t. Een e x p o n e n tië le cu rve e c h te r is te v e rw a c h te n w a n n e e r de in te ra c tie tu s sen s o o rte n hu n e ffic ië n tie zo u v e rg ro te n . D it zijn bv. p la n t- b a c te r ie o f p la n t- fu n g i in te ra c tie s d ie o p n a m e v a n n u trië n te n kan v e rb e te re n . D it b e tre ft d u s de re la tie tussen b io d iv e rs ite it en 1 fu n c tie , m a a r een eco syste e m le ve rt veel v e rs c h ille n d e fu n c tie s . S o o rte n d ie m issch ie n w e in ig b ijd ra g e n to t fu n c tie 1 k u n n e n d a n ju is t w e e r z e e r b e la n g rijk zijn v o o r fu n c tie 2 etc. A n d e rz ijd s g e e ft deze re la tie he t v e rb a n d a a n tussen a a n ta l s o o rte n en de fu n c tie , o n a fh a n k e lijk va n w e lk e s o o rt h e t is.
Z o kan he t best zijn d a t s o o rt 1 in ¡a a r 1 he t m eest b ijd r a a g t to t fu n c tie 1 (bv. p r im a ire p r o d u c tie ) m a a r d a t d it in ¡a a r 2 een to ta a l a n d e re s o o rt, d ie in ¡a a r 1 o n b e la n g r ijk w a s , he t m e e st b ijd r a a g t to t fu n c tie 1. D it kan he t g e v o lg zijn v a n kle in e v e rs c h ille n in a b io tis c h e fa c to re n tussen ¡a ren o f v a n b io tis c h e in te ra c tie s (p re d a tie , zie k te s , ...) . B o v e n d ie n v e rv u lt een eco syste e m v e rs c h ille n d e
F ig u u r 2. R e la tie tussen de b io d iv e rs ite it en ecosysteemfuncties ( n a a r K rem en, 2 0 0 5 )
<D O
£ Ö
s
D<D
¡73
¡73 O o
W
Soortenrijkdom
WATER
fu n c tie s w a a r v o o r m e e sta l o o k w e e r a n d e re s o o r
ten n o d ig zijn . O p b a sis v a n de ze o v e rw e g in g w o rd t m o m e n te e l a a n g e n o m e n d a t he t g ro o ts te d e e l v a n de b io d iv e rs ite it in een eco syste e m een s ig n ific a n te b ijd r a g e le ve rt a a n de service s va n d a t e co syste e m . B io d iv e rs ite it b lijft e c h te r een in trin s ie k e w a a r d e h e b b e n o n a fh a n k e lijk v a n het m e n s e lijk e b e la n g .
D e lin k tussen e c o s y s te e m d ie n s te n en he t m e n s e lijke w e lz ijn w o r d t in d e M E A v e r d e r in d e ta il u it
g e w e rk t (fig. 1 ).
Case 1 : d e d rin k w a te rv o o rzie n in g v a n N e w Y ork
H e t d r in k w a te r v o o r N e w Y o rk w o rd t a a n g e v o e rd v a n u it 3 v e r s c h ille n d e s t r o o m g e b ie d e n : d e D e la w a re , de C a ts h ill en de C ro to n s tro o m b e k - kens. In e lk b e v in d t zich één o f m e e r re se rvo irs (a c h te r een s tu w d a m ) v a n w a a r u it he t w a te r, zo 4 à 5 m ilja rd lite r p e r d a g v o o r 9 m iljo e n g e b r u i
kers, w o rd t v e rv o e rd in p ijp le id in g e n o v e r m e e r d a n 1 5 0 km a fs ta n d . D e k w a lite it v a n he t w a te r b e g o n la n g z a a m a c h te ru it te g a a n en tw e e o p ties w e rd e n n a a r v o o r g e s c h o v e n a is o p lo s s in g . D e e e rs te b e s to n d u it h e t b o u w e n v a n e e n z u iv e rin g s in s ta lla tie , een in v e s te rin g s k o s t v a n o n g e v e e r $ 6 - 8 m ilja r d en een e x p lo ita tie k o s t va n o n g e v e e r $ 3 0 0 m iljo e n p e r ¡aar. D e tw e e d e o p tie is g e b a s e e rd o p een a n a ly s e v a n Ernst (2 0 0 4 ) d ie v o n d d a t e r een n e g a tie f v e rb a n d is tussen de z u iv e rin g s k o s t va n w a te r en he t a r e a a l bos in het s tr o o m b e k k e n . D e z u iv e r in g s k o s t p e r m iljo e n g a llo n d a a lt v a n m e e r d a n $1 4 0 to t m in d e r d a n
$ 4 0 w a n n e e r he t a re a a l b o s v a rie e rt v a n b ijn a niets to t m e e r d a n 6 0 % va n de o p p e rv la k te . D it is u ite ra a r d h e t g e v o lg v a n e n e rz ijd s d e m in d e re v e rv u ilin g w a n n e e r he t a re a a l b o s re la tie f m e e r o p p e rv la k te in n e e m t en a n d e rz ijd s d e b e te re ze lf- zu iv e re n d e w e rk in g v a n de w a te rlo p e n o n d e r m e e r n a tu u r lijk e o m s ta n d ig h e d e n . O p ba sis v a n d ie a n a ly s e w e rd n a g e g a a n w a t de m o g e lijk h e d e n w a re n o m de k w a lite it va n he t w a te r in de s tro o m g e b ie d e n z e lf te v e rb e te re n in p la a ts v a n d it te d o e n v ia een z u iv e rin g s in s ta lla tie . D it v e re is t 2 type s m a a tre g e le n . V o o re e rs t het ve rw e rv e n va n la n d : o n g e v e e r 1 5 0 . 0 0 0 ha zou w o rd e n a a n g e k o c h t v o o r een to ta a l b e d ra g v a n $ 1 .2 m ilja rd g e s p re id o v e r 1 0 ¡a a r. D it k o m t b o v e n o p d e 5 0 . 0 0 0 h e c ta re d ie al in e ig e n d o m v a n de stad zijn . In to ta a l zo u d a n o n g e v e e r 3 0 % v a n de o p p e rv la k te v a n de s tro o m g e b ie d e n in e ig e n d o m v a n de o v e rh e id zijn . V e rv o lg e n s zijn in v e s te rin g e n v e r e i s t in v e r b e t e r i n g v a n b e s t a a n d e z u iv e rin g s s ta tio n s en re d u c tie v a n d iffu s e lo z in g e n , sa m e n zo' $ 2 7 0 m iljo e n . D e keuze v o o r d it a lte rn a tie f v e re is t g e e n v e r h o g in g v a n d e ko stp rijs v o o r w a te r en is o o k het a lte rn a tie f w a a r v o o r g e koze n w e rd (S tern, pers. C o m .).
D it v o o rb e e ld g e e ft heel d u id e lijk a a n h o e een e co syste e m d ie n s t, he t le ve re n va n z u iv e r w a te r, kan a a n g e w e n d w o rd e n o p een e c o n o m is c h v e r
a n tw o o rd e m a n ie r w a a r b ij d r in k w a te r p ro d u c tie en b e h o u d v a n de b io d iv e rs ite it v a n e n k e le s tro o m - b e kke n s h a n d in h a n d g a a n .
M ensen en W atersystem en C o ngres W atersysteem kennis 2 0 0 6 - 2 0 0 7
« <
C a s e 2 : n u t r i ë n t v e r w i j d e r i n g in d e M ississippi
D e v o lg e n d e case o m v a t een s tu d ie va n M its c h et a l. (2 0 0 5 ) . In de g o lf v a n M e x ic o is een ze e r g r o o t d e e l v a n d e z e e b o d e m (zo'n 2 0 . 0 0 0 k m 2) sterk o n d e rh e v ig a a n a n o x ia d o o r d e e n o rm e v ra c h t n u trië n te n d ie via d e M is s is s ip p i w o rd e n a a n g e v o e rd . H ie r d o o r is h e t b o d e m d ie rle v e n e rn s tig a a n g e ta s t w a t n e g a tie v e g e v o lg e n h e e ft o p de vissen en d u s o p de zee visse rij. Er zijn d a n o o k d r in g e n d m a a tre g e le n n o d ig o m de n u trië n te n v ra c h t v a n de riv ie r te b e p e rk e n . Eén v a n d e m o g e lijk h e d e n h ie rto e is d e u itb re id in g v a n he t a r e a a l a a n w e tla n d s , im m e rs he t is g e k e n d d a t d ie een b e la n g r ijk e s in k k u n n e n zijn v o o r n u trië n te n . O p basis v a n een a n a ly s e v a n g e g e v e n s v a n 5 0
"w e tla n d ¡a ren" (1 ¡a a r d a ta v a n 1 w e tla n d is een w e tla n d ja a r) v a n 1 2 v e rs c h ille n d e w e tla n d s , w e rd een fu n c tie o p g e s te ld d ie he t p e rc e n ta g e v e rw ij-
Tabel 1. O ve rzich t v a n de verschillende ecosysteemdiensten ( n a a r D e Deckere en M eire, 2 0 0 2 ). In it a lic z ijn die diensten, binnen het Schelde estuarium , aangegeven w a a rv o o r k a n aangetoond w orden d a t ze de voorbije decaden negatief werden beïnvloed d o o r m enselijke a ktivite ite n .
V ia o r O rganisation R esilience
Supporting services
prim aire productie n u trie n t cyciering
w a te r cycie ringh a b ita t voor zeldzame soorten o f populaties bio d ive rsite it kinderkam er functie m igratie route
bodem v o rm in g
R egulating services
re g u la tie van lu c h t k w a litie t K lim a a t re g u la tie
Water zuivering en afval verw erking Regulatie van tra n sp o rt van nutriënten en contam inanten
Regulatie van ziektes Reguladr van pestsoorten
p o llin a tio n
Tro fisch- dynamische regulatie
W aterregulade (bescherm ing tegen
overstrom ingen) Regulatie van erosie en sedim ent val Behoud van h a b ita t s tru c tu u r en karakteristieken (bv. g e tij karakteristieken) Regulatie van na tuu rlijke calam iteiten Provisioning services
zu ive r w ater
z u ive re lu c h tHout Fiber brandstof genetische resources
biochem ische s to ffe n , n a tu u rlijk e m e d icijn e n en andere ph a rm a ce u ticazu ive r w ater
WATER
d e rin g v a n N b e re k e n d in fu n c tie va n de b e la s tin g p e r m 2 p e r ¡aar. H ie ru it b lijk t d a t bij een g e m id d e ld e b e la s tin g v a n 6 0 N 0 3 - N g / m 2 . ja a r d e v e r w ijd e r in g m e e r d a n 4 0 % is m e t e e n 9 5 % c o n fid e n tie in te rv a l tussen 1 8 en 7 0 % . Een re d u c tie va n de N v ra c h t n a a r de G o lf v a n M e x ic o m e t 4 0 % is n o d ig o m he t h y p o x ia p r o b le e m o p te lossen . O p basis v a n d ie v e rw ijd e rin g p e rc e n ta g e s ko n v e rv o lg e n s b e re k e n d w o rd e n d a t 2 2 . 0 0 0 k m 2 w e tla n d n o d ig is o m d ie re d u c tie in v ra c h t te b e re ike n . O p zich een e n o rm e o p p e rv la k te , m a a r d it is n o g n ie t 1% v a n d e to ta le o p p e rv la k te va n het b e k k e n !
Case 3: H et Schelde e stu arium
H e t S ch e ld e b e k k e n is a m p e r 2 1 . 8 6 3 k m 2, m a a r m e t een to ta le b e v o lk in g v a n m e e r d a n 1 0 m il
jo e n m e n se n b e h o o r t h e t to t een v a n de d ic h ts t b e v o lk te s tro o m b e k k e n s te r w e re ld ( 4 7 7 in w o n e rs / k m 2). H e t 1 6 0 km la n g e S ch e ld e e s tu a riu m v o rm t d e m o n d in g v a n de S ch e ld e riv ie r en is ze e r sterk d o o r de m e ns b e ïn v lo e d (M e ire e t a l. 2 0 0 5 ) . De m o rfo lo g ie va n he t e s tu a riu m v e ra n d e rd e d r a s tisch d o o r in p o ld e r in g e n (m e e r d a n 3 0 % v a n de to ta le o p p e rv la k te g in g v e rlo re n in de 2 0 s te eeuw ) en b a g g e rw e rk e n (s o m m ig e d re m p e ls w e rd e n m et m e e r d a n 6 m e te r v e rd ie p t). D it sa m e n m e t de z e e s p ie g e ls tijg in g en v e ra n d e rin g e n in he t b o v e n - d e b ie t v e ra n d e rd e het h y d ro d y n a m is c h e re g im e : e en s tijg in g v a n de g e tija m p litu d e m e t b ijn a een m e te r is he t m e est u itg e s p ro k e n . D eze m o rfo - en h y d ro d y n a m is c h e v e r a n d e rin g e n re s u lte e rd e n s a m e n m e t s le ch te w a te rk w a lite it in een sterke a c h te r u itg a n g v a n he t e c o lo g is c h fu n c tio n e re n (M e ire et a l. 2 0 0 5 , 2 0 0 7 ) .
D e e c o s y s te e m d ie n s te n v a n he t e s tu a riu m w e r
d e n in k a a rt g e b ra c h t en g e lin k t a a n het c o n c e p t v a n "eco system h e a lth ". D it c o n c e p t is g e b a s e e rd o p d rie p ijle rs : "o r g a n iz a tio n " , "v ig o r" a n d "re si
lie n ce " (R a p p o rt, 1 9 9 2 ). V o o r e lk v a n d e ze p ijle rs k u n n e n de e c o s y s te e m d ie n s te n g e d e fin ie e rd w o r d e n (ta b e l l) ( D e D e c k e re & M e ir e , 2 0 0 0 ; V an d e n B erg et a l. 2 0 0 3 ; A d ria e n s e n s e t a l. 2 0 0 5 ) . D e "o rg a n iz a tio n " re fe re e rt v o o ra l a a n de s tru c tu re le b io d iv e rs ite it, de a a n w e z ig h e id va n s o o rte n , hun in te ra c tie s in v o e d s e l w e b b e n en de tro fis c h e s tru c tu u r v a n he t systeem . A fg e le id e d ie n s te n zijn e en e v e n w ic h tig vo e d s e l w e b (g een d o m in a n tie v a n s p e c ifie k e s o o rte n , g e e n pest s o o rte n , e tc .);
e en h a b ita t v o o r z e ld z a m e en b e d re ig d e s o o rte n . S p e c ifie k v o o r e s tu a ria is d e k in d e rk a m e rfu n c tie v o o r vis en c ru s ta c e a va n u itz o n d e r lijk b e la n g . Ze zijn b o v e n d ie n de p r im a ire m ig ra tie ro u te s v o o r a n a d ro m e en c a ta d ro m e vis s o o rte n . U ite in d e lijk k u n n e n v e rs c h ille n d e s o o rte n g e o o g s t w o rd e n ais v o e d s e l, c o n s tru c tie m a te ria a l (h o u t,..) etc.
D e tw e e d e pijler, "vig o r" o m v a t a lle s ro n d d e k ra c h t v a n he t system en w o rd t v o o ra l b e sch re ve n d o o r d e p r im a ire p ro d u c tie en de n u trië n t c y c ie rin g . A fg e le id e fu n c tie s zijn o n d e rm e e r de re g u le rin g va n tra n s p o rte n v a n n u trië n te n en p o llu e n te n n a a r d e N o o rd z e e d o o r d e c a p a c ite it o m v ra c h te n v a n uit he t b e k k e n te re d u c e re n v ia b io g e o c h e m is c h e p ro c e s s e n . D it is e v e n e e n s g e k o p p e ld a a n de
« <
g a s u itw is s e lin g m e t d e a tm o s fe e r en k lim a a t- re g u la tie . D e "re s ilie n c e " te n s lo tte b e s c h rijft de b u ffe r fu n c tie v a n he t systeem v o o r d y n a m is c h e p ro ce sse n . D it le id t o p zijn b e u rt to t fu n c tie s o f d ie n s te n z o a ls w a te r re g u la tie , b e s c h e rm in g te g e n o v e rs tro m in g e n , b u ffe r v o o r s e d im e n te n en b e s c h e rm in g te g e n e ro sie .
D e h u id ig e to e s ta n d va n deze e co syste e m d ie n ste n w e rd g e ë v a lu e e rd en h ie ru it b le e k d a t de g lo b a le to e s ta n d v a n d e m e este e c o s y s te e m d ie n s te n sterk v e rm in d e rd is. O p basis h ie rv a n w e rd e n d a n d o e l
s te llin g e n a fg e le id . Z o m o e t d e d ie n s t w a te r- re g u la tie v e rb e te rd w o rd e n d o o r het b e te r b u ffe re n v a n d e b o v e n s tro o m s e a fv o e r en he t v e rd e r d is - sip e re n v a n de g e tijd e n e n e r g ie (ta b e l 2 ). D eze d o e ls te llin g e n m o e te n v e rv o lg e n s r u im te lijk g e d iffe re n tie e rd w o rd e n . Z o ka n het b e te r b u ffe re n v a n b o v e n s tr o o m s e a f v o e r u it e r a a r d a lle e n b o v e n s tro o m s g e b e u re n . D is s ip a tie v a n g e tijd e n e n e rg ie m o e t d a n w e e r v o o ra l in de W e ste rsch e ld e en in de Z e e s c h e ld e a fw a a rts Temse p la a ts v in d e n . H e t h a le n v a n d e ze d o e ls te llin g e n v e re is t e c h te r d e n o d ig e m a a tre g e le n d ie u ite ra a rd o o k ru im te lijk g e d iffe re n tie e rd m o e te n zijn (A d ria e n - sens e t a l. 2 0 0 5 ; V an d e n B erg h e t a l. 2 0 0 5 ) . De e sse n tië le v ra a g is o o k h ie r he t k w a n tific e re n va n die m a a tre g e le n . H o e ve e l m o e te n w e b o v e n a fv o e r b u ffe re n , h o e v e e l g e tij- e n e rg ie k u n n e n w e d is s ip - e re n , h o e v e e l n u trië n te n m o e te n v e rw ijd e rd w o r d e n etc. D a a rn a a s t m o e te n w e d a n w e te n h o e v e rs c h ille n d e m a a tre g e le n b ijd r a g e n to t he t le v e ren va n d ie e c o s y s te e m d ie n s te n . D it w e rd b e n a d e rd o p 2 m a n ie re n : v ia d ire c te m e tin g e n in het v e ld en v ia m o d e lle rin g .
H o e w e l al heel vee l e c o lo g is c h o n d e rz o e k w e rd v e rric h t in het S ch e ld e e s tu a riu m (M e ire en V an D a m m e , 2 0 0 5 ) b lijft e r n o g een g r o o t h ia a t in o n ze ke n n is o v e r v e rs c h ille n d e e c o s y s te e m d ie n -
Tabel 2. O v e rz ic h t v a n verschillende doelstellingen v o o r het verbeteren v a n de ecosysteemdiensten langsheen de Schelde en d it opgesplist v o o r verschillende zones: V la k te v a n de R a a n ; V lis s in g e n - H a n s w e e rt; H a n s w e e rt-g re n s ; G re n s -B u rc h t;
B u rc h t-T e m s e ; T em se -D e n d e rm o n d e ; D e n d e rm o n d e -G e n t;
D u rm e ; Zenne, D ijle , N e te ; S troom opw aarts
d o e ls te llin g 01VIRaa 02VIHan 03HanGr 04GrBur 05BurTm 06TmDem 07DemGt 08Durme 09ZeDNe 10strSc
m axim aliseren buffer bovenstroomse afvoer 0 0 0 0 + + ++ ++ ++
m axim aliseren tidale energiedissipatie uitbreiden m eergeulenstelsel
o p tim a lis e re n n a tu u rlijk h a b ita tp ro c e s s e n + 0
++ ++ ++ + + + + + + 0
++ ++
0 0
O
O
O
0 0
++ ++
++
++ ++ ++ ++ ++ 0m inimaliseren turbiditeit 0 + + ++ ++ ++ + ++ + 0
optim aliseren koolstofhulshoudlng optim aliseren stikstofhuishouding optim aliseren zuurstofhuishouding optim aliseren fosforhuishouding optim aliseren siliciumhuishouding
0 0 0 0 0 0 0 0 0 ++
0 0 + +
7
++ ++ + + 1 ++
0 0 0 +
7
+ +
+ ++
0 0 0 0 + + ++
+ ++ ++ ++ 0
optim aliseren prim aire productie 0 + + ++ + ++ + 0
optim aliseren condities voor zoöplankton 0 + + + ++ ++ ++ ++ ++ 0
optim aliseren condities voor benthos optim aliseren vismlgratle
+ ++ ++ ++ ++ ++ ++ ++ 0
0 + + + + + ++ ++ ++
++
uitbreiden areaal ondiep laagdynamisch water uitbreiden areaal slik
verlagen dynam iek slik uitbreiden areaal schor verjongen schor
+ + 0 + +
++
++
++
++
++
++
++
+
++ ++ ++ ++
++
++ ++ ++0 0 0 0
+ + + + + + ++
7 +
++
7 ++ o o o o
++ ++ ++ ++ ++
++
0 0 0uitbreiden areaal wetland 0 0 0 + + +
WATER
O
sten. Processen in he t p e la g ia a l (p rim a ire p r o d u c tie , m in e ra lis a tie ,..) en o p slik k e n zijn re la tie f g o e d g e k e n d . V eel m in d e r is g e w e te n o v e r de in te ra c tie tussen he t p e la g ia a l en d e s c h o rre n . H ie r v a t
ten w e k o rt e n k e le re ce n te s tu d ie s s a m e n . In het T ie lro d e b ro e k n a b ij T ie lro d e w e rd een v o lle d ig e co syste e m 1 5 N la b e llin g e x p e rim e n t u itg e v o e rd . D it le v e rd e e x p e rim e n te le e v id e n tie v o o r he t g ro te p o te n tie e l v a n z o e tw a te rs c h o rre n o m N re te n tie en tra n s fo r m a tie te b e v o rd e re n (G r ib s h o lt e t a l.
2 0 0 5 , 2 0 0 6 ) . D e s c h o rre n s tim u le re n n itrific a tie v a n a m m o n iu m to t n itr a a t. T r a n s fo r m a tie v ia d e n itrific a tie en n itrific a tie is eve n b e la n g r ijk ais d e re te n tie v a n N. W o rte ls , b o v e n g ro n d s e v e g e ta tie , s e d im e n t en p la n t d e tritu s w e e rh o u d e n o n g e v e e r 4 % v a n het to e g e v o e g d e a m m o n iu m , te r
w ijl 9% w e rd g e n itrific e e rd . H o e w e l d e n itrific a tie n ie t d ire c t g e m e te n w e rd g e d u re n d e he t e x p e ri
m e n t, k u n n e n w e in s c h a tte n d a t to t 1 4 % v a n het to e g e v o e g d e a m m o n iu m w e rd v e rw ijd e rd u it het e x tu a rie n e e co syste e m d o o r d e n itrific a tie in het zo e tw a te rs c h o r.
N a a s t hu n b e la n g v o o r N , v e r te g e n w o o r d ig e n z o e t w a t e r s c h o r r e n o o k e e n g r o t e v o o r r a a d b io g e e n Si (BSi), zo w e l in he t s e d im e n t ais in de v e g e ta tie (S truyf et a l. 2 0 0 5 ) . BSi is g e m a k k e lijk o p lo s b a a r v e rg e le k e n m e t m in e ra a l Si, w a t ais in e rt b e s c h o u w d w o rd t o p b io lo g is c h e tijd s c h a le n (Van C a p p e lle n 2 0 0 3 ) . H e t fe it d a t z o e tw a te r
s c h o rre n , g e d o m in e e r d d o o r P h ra g m ite s a u s tra lis , o v e r een g ro te s to c k re a c tie f s ilic iu m b e s c h ik k e n , m a a k t hun een b e la n g r ijk e b u ffe r v o o r o p g e lo s t s ilic iu m in het e s tu a rie n e e co syste e m . O p lo s s in g v a n BSi v e rrijk t he t p o rië n w a te r m e t o p g e lo s t s ili
c iu m (DSi) v e rg e le k e n m e t het e s tu a rie n e p e la g is c h w a te r. C o n c e n tra tie s DSi in p o rië n w a te r va n de z o e tw a te rs c h o rre n la n g s h e e n de S c h e ld e k u n n e n een g r o o tte o rd e m e e rz ijn d a n de co n c e n tra tie s D S i in het w a te r g e d u re n d e de zom er. J a a rg e m id d e ld zijn d e p o rië n w a te r DSi c o n c e n tra tie s o n g e v e e r 5 0 0 / j M (o r 14 m g L - l ), te rw ijl DSi c o n c e n tra tie s m a x im a a l ro n d de 3 0 0 / j M s c h o m m e le n in het p e la g ia a l, en k u n n e n z a k k e n to t 1 0 / j M in de z o m e r (S truyf et a l. 2 0 0 5 ) . A is g e v o lg v a n d it BSi- re c y c lin g m e c h a n is m e , z ijn z o e tw a te r g e tijd e n g e b ie d e n b e la n g r ijk e b u ffe rs in de e s tu a rie n e Si cyclu s: ze e x p o rte n het m e este D S i, w a n n e e r de D S i- in h o u d in h e t o v e r s tr o m in g s w a te r en h e t p e la g ia a l u itg e p u t is (S tru yf e t a l. 2 0 0 6 ) d o o r fy to p la n k to n b lo e i. D e ra tio v a n DSi te g e n o v e r N en P is b e p a le n d v o o r h e t a l d a n n ie t u itb re k e n v a n s c h a d e lijk e a lg e n b lo e i in he t e s tu a riu m o f de ku stze e . Bij te la g e D S i c o n c e n tr a tie s w o rd e n kie z e lw ie re n g e lim ite e rd in hun g r o e i en k u n n e n a n d e re g r o e p e n z o a ls b la u w w ie re n o f s c h u im - a lg e n d o m in a n t w o rd e n m e t a lle g e v o lg e n van d ie n ( r e le a s e v a n to x is c h e s t o f f e n , s c h u im - v o r m in g ,..). A is D S i-b u ffe rs k u n n e n s c h o rre n g e d e e lte lijk de a n tro p o g e n e o v e r-in p u t v a n N en P in de e s tu a ria c o m p e n s e re n . Z o w e l he t s e d im e n t a is d e v e g e ta tie s p e le n ee n a n a lo g e ro l in d it m e c h a n is m e , n a m e l ijk d ie v a n b u f f e r v o o r re c y c le e rb a a r Si.
N a a s t he t d ire c t m e te n v a n de o m v a n g v a n v e r
s c h ille n d e eco syste e m d ie n ste n is een m o d e lm a tig e in s c h a ttin g e sse n tie e l. V o o r de Z e e s c h e ld e w e rd
M ensen en W atersystem en C o ngres W atersysteem kennis 2 0 0 6 - 2 0 0 7
« <
WATER
ee n b e s ta a n d e c o s y s te e m m o d e l v o o r d e W e ste r- s c h e ld e a a n g e p a s t en u itg e b r e id ( C o x e t a l.
2 0 0 5 ) . D it m a a k t he t m o g e lijk o m d e im p a c t va n bv. a a n le g v a n extra s c h o rre n o f g e c o n tr o le e r d e o v e rs tro m in g s g e b ie d e n m e t e e n g e c o n tr o le e r d g e re d u c e e r d g e tij o p d e w a te r k w a lite it v a n de S c h e ld e in te s c h a tte n . Z o k o n a a n g e to o n d w o r d e n d a t d e a a n le g v a n e e n g e c o n tr o le e r d g e r e d u c e e rd g e tij o v e r ee n o p p e rv la k te v a n zo'n 2 0 0 ha n a b ij K ru ib e k e e e n s ig n ific a n te im p a c t h e e ft o p d e z u u rs to fc o n c e n tra tie in d e S c h e ld e o v e r een a fs ta n d va n m e e r d a n 2 0 k m . O o k d e p rim a ire p r o d u c tie w o rd t h ie r d o o r g e s tim u le e rd .
U ite in d e lijk w e rd o p basis v a n d e k w a n tific e rin g v a n d e e c o s y s te e m d ie n s te n u itg e re k e n d h o e ve e l o p p e rv la k te e s tu a rie n h a b ita t m o e t h e rs te ld w o r d e n la n g s h e e n d e S c h e ld e o m a a n d e g o e d e e c o lo g is c h e k w a lite it te v o ld o e n v o o r d e E u ro p e se K a d e rric h tlijn W a te r en a a n d e d o e ls te llin g e n va n d e E uro p e se h a b ita t- en v o g e lric h tlijn (A d ria e n se n s et a l. 2 0 0 5 ) . D ie o p p e rv la k te s n o d ig v o o r een v e r b e t e r i n g v a n h e t e c o lo g i s c h e n g e o m o r fo lo g is c h e fu n c tio n e re n , w e rd e n o o k g e k o p p e ld a a n d e o p p e rv la k te s n o d ig v o o r d e v e i
lig h e id (e c o s y s te e m d ie n s t "b u ffe r te g e n o v e rs tro m in g e n "), im m e rs veel g e b ie d e n k u n n e n v e rs c h il
le n d e e c o s y s te e m d ie n s te n le ve re n .
Conclusie
H e t c o n c e p t v a n e c o s y s te e m d ie n s te n is erg b e la n g r ijk o m d a t he t e e n lin k v o r m t tusse n e n e rzijd s d e e c o s y s te m e n en a n d e rz ijd s o n ze m a a ts c h a p p ij m e t zijn s o c io - e c o n o m is c h systee m . D e o p g e - s o m d e v o o rb e e ld e n g e ve n d u id e lijk a a n d a t het m o g e lijk is o m d e v e rs c h ille n d e e c o s y s te e m d ie n sten te o m s c h rijv e n en g e b ie d s p e c ifie k te g a a n e v a lu e re n . D it k a n v e rv o lg e n s in e e n o p p e rv la k te v e rta a ld w o rd e n d ie n o d ig is o m b e p a a ld e d o e l
s te llin g e n te b e re ik e n (o p p e rv la k te v a n he t s tro o m b e k k e n d a t m o e t b e s c h e rm d w o r d e n o m v o l
d o e n d e z u iv e r w a te r te le v e re n v o o r N e w Y o rk, de o p p e rv la k te w e tla n d n o d ig v o o r h e t a n o x ia p r o b le e m in d e G o lf v a n M e x ic o o p te lossen en de o p p e r v la k te s c h o r o m d e w a te r k w a lite it in d e S c h e ld e te v e rb e te re n ). D eze v o o rb e e ld e n g e ve n d u id e lijk d e b ru ik b a a rh e id v a n h e t c o n c e p t weer.
A n d e rz ijd s is he t u ite ra a rd zo d a t n o g h e el w a t k e n n is o n tb re e k t o m d it c o n c e p t g e m a k k e lijk to e te p a sse n . Extra k e n n is is n o d ig o v e r d e lin k tu s sen e e n e c o s y s te e m d ie n s t (bv. le v e re n v a n z u iv e r w a te r) en d e e c o lo g is c h e p ro c e s s e n d ie h ie ra a n te n g r o n d lig g e n . D it g a a t v a n z e e r s im p e l zo a ls bv. b ij d e e c o s y s te e m d ie n s t "b u ffe r te g e n o v e rs tro m in g e n " w a a r b ij v o o ra l he t b e rg in g s v o lu m e va n he t g e b ie d m o e t g e k e n d z ijn to t z e e r c o m p le x e d ie n s te n z o a ls p r im a ire p r o d u c tie o f re g u la tie va n s to fs tro m e n . H ie rb ij is in z ic h t n o d ig in s p a tio - te m p o r e le s c h a le n w a a r o p d e p ro c e s s e n zich a f sp e le n en in d e o m g e v in g s fa c to re n d ie d e e c o lo g is c h e p ro c e s s e n b e ïn v lo e d e n . D a a r n a a s t is het u ite ra a rd e v e n e e n s esse ntieel o m in z ic h t te h e b b e n in d e s o o r te n e n / o f a n d e r e e c o lo g is c h e
"assests" d ie d e e c o lo g is c h e p ro c e s s e n b e p a le n
en d u s d e d ie n s te n le v e re n . D it z ijn d e z o g e n o e m d e "e c o lo g ic a l se rv ic e p ro v id e rs (ESP)" (K re m er, 2 0 0 5 ) .
K o rto m , h e t is een veel b e lo v e n d e b e n a d e rin g , m a a r e r is d r in g e n d m e e r o n d e rz o e k n o d ig n a a r k w a n tific e rin g v a n d e e c o s y s te e m d ie n s te n en de o n d e rlig g e n d e p ro c e s s e n . D a n ka n h e t c o n c e p t v e rd e r v e rta a ld w o rd e n ric h tin g in ric h tin g en b e heer.
L ite ra tu u r
A d ria e n s e n , F., V an D a m m e , S., V a n d e n B e rg h , E., Brys, R., C o x , T., J a c o b s , S., K o n in g s , R, M a e s , J., M a ris , T., M e rte n s , W ., N a c h te rg a le , L., Struyf,
E., V a n B ra e c k e l, A ., V a n H o v e , D. & M e ir e , R 2 0 0 5 . In s ta n d h o u d in g s d o e ls te llin g e n S c h e ld e - e s tu a riu m , U n iv e rs ite it A n tw e rp e n , R a p p o rt E co b e 0 5 R .8 2 , A n tw e rp e n .
C o s ta n z a e t a l. ( 1 9 9 7 ) C o s ta n z a , R., R. d 'A rg e , R. d e G r o o t, S. Färber, M . G ra s s o , B. H a n n o n , K.
L im b u rg , S. N a e e m , R. V. O 'N e ill, J. P a ru e lo , R.
G . R askin, R S u tto n , & M . v a n d e n B elt, 1 9 9 7 . T h e v a lu e o f th e w o rld 's e co syste m service s a n d n a tu ra l c a p ita l. N a tu re 3 8 7 : 2 5 3 - 2 6 0 .
C o x , T, S o e ta e rt, K en M e ir e , R, 2 0 0 5 . S tu d ie o p d r a c h t in h e t k a d e r v a n d e a c tu a lis a tie v a n he t S ig m a p la n . E in d ra p p o rt O p d r a c h tg e v e r : M in is te rie va n d e V la a m s e G e m e e n s c h a p A W Z , A fd e lin g Z e e s c h e ld e . R a p p o rt E C O B E 0 5 -R 7 5
C o x , T., M a ris , T., D e V le e s c h a u w e r, R, De M u l
der, T., S o e ta e rt, K. & M e ire , R 2 0 0 6 . F lo o d c o n tro l a r e a s as a n o p p o r t u n it y to r e s to re e s tu a r in e h a b ita t. E c o lo g ic a l E n g in e e rin g , 2 8 : 5 5 - 6 3 .
D a ily , G .C . (1 9 9 7 ) . N a tu re 's S e rvice s: S o c ie ta l D e p e n d e n c e o n N a tu ra l Ecosystem s. Isla n d Press, W a s h in g to n .
D e D e c k e re , E. & M e ir e , R 2 0 0 0 . D e o n tw ik k e lin g v a n e e n s t r e e f b e e ld v o o r h e t S c h e ld e e s tu a riu m o p b a sis v a n d e e c o s y s te e m fu n c tie s , b e n a d e rd v a n u it d e fu n c tie n a tu u r lijk h e id . U n i
v e rs ite it v a n A n tw e rp e n , 2 0 0 0 .
D e G r o o t 1 9 9 2 . F u n c tio n s o f n a tu re ; E v a lu a tio n o f n a tu re in e n v iro n m e n ta l p la n n in g , m a n a g e m e n t a n d d e c is io n m a k in g . W o lte r s - N o o r d h o ff, A m s te r
d a m .
E rn s t C . 2 0 0 4 , P ro te c tin g th e S o u r c e : L a n d C o n s e rv a tio n a n d th e Future o f A m e ric a 's D rin k in g W a te r, Trust fo r P ublic L a nd, W a s h in g to n D .C .
G r i b s h o l t , B ., B o s c h k e r , H .T .S ., S tr u y f, E ., A n d e rs s o n , M ., T ra m p e r, A ., D e B ra b a n d e re , L., V an D a m m e , S., B rio n , N ., M e ir e , R, D e h a irs , F., M id d e lb u r g , J.J. & H e ip , C . 2 0 0 5 . N itr o g e n p ro c e s s in g in a tid a l fre s h w a te r m a rs h : a w h o le e c o s y s te m 1 5 N la b e llin g s tu d y . L im n o lo g y &
O c e a n o g ra p h y , 5 0 : 1 9 4 5 - 1 9 5 9 .
G rib s h o lt, B., Struyf, E., T ra m p e r, A ., A n d e rs s o n , B r io n , N ., D e B r a b a n d e r e , L ., V a n D a m m e , S., M e ir e , R, M id d e lb u r g , J.J., D e h a irs , F. & B o s c h k e r , H .T .S . 2 0 0 6 . A m m o n i u m tra n s fo r m a tio n in a n itr o g e n -ric h tid a l fre s h w a te r m a rs h B io g e o c h e m is try , 8 0 : 2 8 9 - 2 9 8 .
K re m e n , C . 2 0 0 5 . M a n a g in g eco system service s:
w h a t d o w e n e e d to k n o w a b o u t th e ir e c o lo g y ? E c o lo g y Letters 8 : 4 6 8 - 4 7 9 .
M a r i s , T ., C o x , T ., T e m m e r m a n , S ., D e V le e s c h a u w e r, R, V a n D a m m e , S., D e M u ld e r, T., V an d e n B e rg h , E. & M e ir e , R ( 2 0 0 7 ) . T u n in g the tid e : c re a tin g e c o lo g ic a l c o n d itio n s fo r tid a l m a rsh d e v e lo p m e n t in a c o n tr o lle d in u n d a tio n a r e a . H y d r o b io lo g ia 5 8 8 : 31 -4 3 .
M e ire , R, V an D a m m e , S., 2 0 0 5 . (Eds.) E c o lo g ic a l fu n c tio n s in th e S c h e ld e e s tu a ry : fro m p a st to fu t
ure. S p e c ia l issue. H y d r o b io lo g ia , 5 4 0 .
M e ir e , R, Y s e b a e rt, T., V an D a m m e , S., V an d e n B e rg h , E., M a ris , T. & S truyf, E. 2 0 0 5 . T h e S c h e ld t e s tu a ry : a d e s c rip tio n o f a c h a n g in g e co syste m . H y d r o b io lo g ia , 5 4 0 : 1 - 1 1 .
M e ir e , R, V a n D a m m e , S., Struyf, E., M a ris T., B ackx, H ., 2 0 0 7 Ecosystem se rvice s: a key e le m e n t in p r o te c tin g b io d iv e rs ity o f w e tla n d s , rivers a n d e s tu a rie s . Pg 41 - 5 6 in B o u rd e a u R en E.
Z a c c a ï (E d s ) T h e M i l l e n n i u m E c o s y s te m A sse ssm e n t Im p lic a tio n fo r B e lg iu m . P ro c e e d in g s o f a c o n fe re n c e h e ld in B russels o n 2 7 O c to b e r 2 0 0 6 , K o n in k lijk e V la a m s e A c a d e m ie v a n B e lg ië v o o r W e te n s c h a p p e n en K u n ste n , Brussel.
M i l l e n i u m E c o s y s te m A s s e s s e m e n t 2 0 0 5 E cosystem s a d H u m a n w e ll- b e in g : c u rre n t state a n d tre n d s . Islan d Press, W a s h in g to n
M its c h W .J., J.W. D a y b , L. Z h a n g , R. en Lane, R.
2 0 0 5 . N itr a te - n itr o g e n re te n tio n in w e tla n d s in th e M is s is s ip p i River B asin. E c o lo g ic a l e n g in e e rin g 2 4 : 2 6 7 - 2 7 8 .
R a p p o rt, D. J., 1 9 9 2 . E v a lu a tin g eco system h e a lth . J o u rn a l o f A q u a tic Ecosystem H e a lth 1: 1 5 - 2 4 .
Struyf, E., D a u sse , A ., V a n D a m m e , S., B ai, K., G rib s h o lt, B., B oschke r, H.T.S., M id d e lb u r g , J.J.
& M e ir e , R 2 0 0 6 . T id a l m a rs h e s a n d b io g e n ic s ilica re cyclin g a t th e la n d -s e a in te rfa c e . L im n o lo g y a n d O c e a n o g ra p h y , 5 1 : 8 3 8 - 8 4 6 .
Struyf, E., V a n D a m m e , S., G rib s h o lt, B., M id d e l
b u rg , J.J. & M e ir e , P. 2 0 0 5 . B io g e n ic s ilic a in fre s h w a te r m a rs h s e d im e n ts a n d v e g e ta tio n . M a rin e E c o lo g y P rogress S eries, 3 0 3 : 51 -6 0 .
V an C a p p e lle n , R 2 0 0 3 . B io m in e ra lis a tio n a n d g l o b a l b i o g e o c h e m i c a l c y c le s . R e v ie w s in M in e r a lo g y a n d G e o c h e m is try , 5 4 : 3 5 7 - 3 8 1 .
V an d e n B e rg h , E., V an D a m m e , S., G ra v e la n d , J., de J o n g , D.J., B aten , I. & M e ire , R 2 0 0 3 . S tu d ie ra p p o r t o n tw ik k e lin g s m a a tre g e le n te b e h o e v e v a n d e o n t w ik k e lin g s s c h e t s v o o r 2 0 1 0 v o o r h e t S c h e ld e e s tu a r iu m . (N O P S E ) W e r k d o c u m e n t / R IK Z /O S /2 0 0 3 .8 2 5 X .
V an d e n B e rg h , E., V a n D a m m e , S., G ra v e la n d , J., d e J o n g , D.J., B a te n , I. & M e ir e , R, 2 0 0 5 . E c o lo g ic a l R e h a b ilita tio n o f th e S c h e ld e Estuary (T he N e th e r la n d s - B e lg iu m ; N o rth w e s t E u ro p e ):
L in k in g E c o lo g y , S a fe ty a g a in s t F lo o d s , a n d A c c e s s ib ility f o r Port D e v e lo p m e n t. R e s to ra tio n
E c o lo g y 1 3 : 2 0 4 - 2 1 4
Patrick M eire
U niversiteit Antw erpen - Campus D rie Eiken Departement Biologie
Onderzoeksgroep Ecosysteembeheer Universiteitsplein 1
BE -2610 W ilr ijk
Telefoon: 0032 3 820 22 74 e-m ail: patrick.meire@ua.ac.be http://www.ua.ac.be/ecobe
WATER Ä
O
M ensen en W atersystem en C o n g re s W atersysteem kennis 2 0 0 6 - 2 0 0 7
