Jan van Hooff, 1755-1816 : een standbeeld voor een nieuwe tijd

Jan van Hooff, 1755-1816 : een standbeeld voor een nieuwe

tijd

Citation for published version (APA):

Hooff, van, W. H. P. M. (2009). Jan van Hooff, 1755-1816 : een standbeeld voor een nieuwe tijd. In H. W.

Lintsen, & P. Thoben (editors), De canon van Eindhoven (blz. 53-60). Heinen.

Document status and date:

Gepubliceerd: 01/01/2009

Document Version:

Uitgevers PDF, ook bekend als Version of Record

Please check the document version of this publication:

• A submitted manuscript is the version of the article upon submission and before peer-review. There can be

important differences between the submitted version and the official published version of record. People

interested in the research are advised to contact the author for the final version of the publication, or visit the

DOI to the publisher's website.

• The final author version and the galley proof are versions of the publication after peer review.

• The final published version features the final layout of the paper including the volume, issue and page

numbers.

Link to publication

General rights

Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain

• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal.

If the publication is distributed under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license above, please follow below link for the End User Agreement:

www.tue.nl/taverne

Take down policy

If you believe that this document breaches copyright please contact us at:

openaccess@tue.nl

providing details and we will investigate your claim.

PERIODE 1795-1850: DE ,~PERIODE WEERBARSTIGE 1795~1850 DE TIJD WEERBsT~ TIJD COON

JAN VAN HOOFF, ,, COON

JAN VAN HOOFF,

1755-1816 JAN VAN HOOFF,

17551816

1755.1816

>>ICOON

HET EINDHOVENS EEN STANDBEELD VOOR

KANAAL, 1846 EEN NIEUWETIJD

fite_Jan.van.HoOff

p.54 p.55

Sinds eind 1992 staat op de Markt een standbeeld voor Jan van Hooff, dat in middels vertoeft in de schaduw van Frits Philips. De twintigste eeuw heeft deze achttiende-eeuwse strijder voor vrij heid— zoals hij staat aangeduid—ietwat

verdrongen. Maar behalve de vlakbij gelegen Van Hooffstraat heeft Van Hooff eigenlijk geen verdere sporen nagelaten in zijn geboortestad, die gedurende eni ge tientallen jaren ook zijn woonplaats was. En ook daarbuiten zijn nauwelijks tastbare herinneringen. Geen enkele straat elders is verder naar hem ver noemd, maar wel een zaal in het gebouw van het Ministerie van Justitie. Wie was toch die Jan en wat is zijn betekenis? De plaatsing van zijn beeltenis valt grotendeels te zien binnen een recente herwaardering voor de Patriotten en hun idealen. Van Hooff is binnen die context een symbool van een nieuwe staatsorde, een omwenteling op bestuurlijk gebied die mede tot een nieuwe vorm van stadsbestuur leidde.

VAN HOOFF

Jan van Hooffgroeide op in het Eindhoven van de tweede helft van de achttiende eeuw, een roerige tijd op bestuurlijk en politiek gebied. Een gekozen raad of een raadpleging van de bevolking bij de benoe ming van stedelijke functinnarissen als

een borgemeester bestond toen niet, maar er kwamefl steeds meer stemmen np am bet staats en stadsbestuur toegankelijker te maken. Van Ho off drukte na zijn studie en een verblijfbuiten Eindhoven korte tijd een belangrijk stempel op de politieke en bestUUrliJke ontwikkelingen in zijn stad onder meer als borgemeester en politiek activist.

De ontwikkelingsgang van Van Ho off biedt een aardig voorbeeld van de leef en denkwereld van de gezeten burgerij te Eindh oven in de tweede heift van de achttiende eeuw. Johannes Franciscus Rudolphus van Hooffwerd in 1755 geboren in bet gezin van de voormalige borgemees ter Martinus van Hooff. Deze (textiel) koopman hield er diverse internationale handeisrelaties op na, waaronder in Duits land, Frankrijk en Groot-Brittannië. Zijn moeder Anna Bols was afkomstig uit een adellijke familie te Arendonk. Zoals meer gegoede families, onderhield bet gezin Van Hooff relaties en contacten buiten de landsgrenzen, vooral in West-Europa. Na zijn basisopleiding op katholieke scholen te Handel en Boekel ging Jan naar Leuven en vervolgens Nancy, waar hij zich bekwaam de in de Franse taal en handel.

Van Hooff ontwikkelde zich hier tot een enthousiaste liefhebber van Frankrijk en de Fransen. Vooral de nieuwe ideeën van de Verlichting en de denkbeelden over godsdienstvrijheid moeten hem hebben aangesproken. Van enige beroepsmatige ac tiviteiten is na zijn terugkeer te Eindhoven niets bekend; wel over zijn bestuurlijk werk en patriottische activiteiten. Deze werk zaamheden namen spoedig al zijn tijd in beslag.

DE STAD VAN DE BURGERS, DEN HAAG OF VAN DE HEER?

Bestuurlijk viel Eindhoven en omgeving, als onderdeel van de Generaliteitsianden, sinds de Vrede van Münster (1648) onder bet gezag van de Staten-Generaal. Daar naast had de beer, als bezitter van de heerlijkheid en de daaraan verbonden rechten, de nodige politieke, bestuurlijke en economische zeggenschap. Maar zijn gezag was zeker niet absoluut, een aantal

zaken kon de stad zeif regelen. Die beschik te over zogeheten privileges, voorrechten, en daarbij ook over eigen inkomsten zoals tol- en weggelden. Over de benoeming en samenstelling van bet stadsbestuur ant stond in de achttiende eeuw enkele malen een geschil tussen de beer en zijn vertegen woordiger—met de titel thossaard—en een

deel van de ingezetenen. Tegen de zin van de overgrote katholieke meerderbeid van de stadsbevolking probeerden de beer en zijn vertegenwoordiger, gesteund door bet landsbestuur soms de benoeming van pro testanten door te drukken. De drossaard trok bijvoorbeeld bij de benoeming van de vijfmannen protestantse kandidaten voor, wat onder meer leidde tot een koperssta king bij protestantse winkeliers in 1715. Daarentegen was er ook een enkele keer sprake van meer samenwerking op bestuur lijk gebied. Zo besloot bet stadsbestuur in 1781 de drossaard en diens plaatsvervanger tot de beraadslagingen over bestuurlijke en financiële aangelegenheden toe te laten.

De invloed van bet gezag van de heren werd zo grater. Dat waren sinds 1558 de Nassaus. Willem van Oranje kon zich beer van de heerlijkheden Eindhoven, Woensel en Cranendonck (bet buurtschap Gastel, de dorpen Maarheeze, Soerendonk en Budel) noemen. In 1559 kreeg Willem van Oranje oak nag zeggenschap over de ‘Prinsen dorpen’ Stratum, Strijp en Gestel, toen hij die in pand verkreeg. En als onderdeel van bet verdrag bij de Vrede van Münster kwamen ook nag de kerkelijke bezittingen van bet kapittel te Eindhoven en bet kloos ter Marienhage in handen van de wereld lijke beer van Eindhoven.

De reikwijdte van bet prinsheerlijk gezag in al deze gebieden varieerde. Veel rechten en vergunningen verliepen via de beer of beter gezegd de Domeinraad, bet bestuurscollege waaronder de heerlijk heden en goederen van de Nassaus vielen. Een enkele keer bemoeide de prins van Oranje zich rechtstreeks met zijn bezit in Eindhoven e.o., al dan niet na een beroep van burgers. Zo kregen enkele Joodse inwoners van Eindhoven in 1771 toestemming om een afscheiding rond een bestaande kleine begraafplaats op de

EERS1E

BENOEMING

BES1UURLIJKJAFI

NIEUWE

H00FE!1??

STADSBES1UUR

POLITIEKE

IJ~ D

DEMOCRATIE

LATER

I

I

~

I’~

FRANKRIJK

FRANSE BEWEGING

REPUBLIEK

GEzAG

MILITAIR

KWAM

PATRIOTTEN

VOORAL

Afb. p. 53 Van van Hoolf zpn d verse portretten bekend. Daze toont hem in een kiassiek romantisehe revolut onaire pose.

Oirschotse dijk te plaatsen, het begin van de Joodse begraafplaats. En een jaar later verleende Willem V hen toestemming een eigen bedehuis op te richten.

PATRIOTTEN

Binnen de republiek Nederland ontstond in de tweede heift van de l8de eeuw on tevredenheid over de te grote macht van de stadhouder Willem V en verzet tegen zijn beleid en de kringen waarmee hij zich omringde. Deze kregen goede baantjes en allerlei voorrechten. De teruggang van de handel, mede als gevoig van de desastreus verlopende zeeoorlog tegen Engeland vormde een verdere bron van onvrede. De ideeën van de Verlichting en de onaf hankelijkheidsoorlog en zelfstandigheid verkiaring van de Verenigde Staten lieten een andere manier van bestuur zien. De steden, die bestuurlijk grotendeels zeif standig waren, wilden hun eigen beleid blijven voeren. Er kwam een roep om meer democratie in de vorm van vertegenwoor diging bij representatie en men ijverde voor herstel van de oude Republiek. De breed samengestelde groep noemde zich Patriot ten, verwijzend naar het aloude vaderland. Deze beweging, veelal georganiseerd in ge zelschappen en sociëteiten, kreeg ook een gewapende tak in de vorm van exercitie genootschappen. Op diverse plaatsen en in besturen kwamen rond 1780 patriotten aan de macht. Ret verloop van de vierde Engelse oorlog en de als nederlaag ervaren afloop (1780-1784) maakte de positie van de stadhouder, tevens algemeen opper beveihebber van de strijdkrachten, er niet beter op. De zich bedreigd voelende Willem V ontvluchtte zijn stadhouderlijk paleis in ‘s-Gravenhage.

CON COR DIA

De algemene onrust in het begin van de jaren tachtig werd ook in Staats-Brabant, (waartoe Eindhoven behoorde) steeds groter. Ondertussen kwam er vanuit regeringskringen in Den Haag meer aan dacht voor de problemen in Staats-Brabant. Op uitnodiging van de Raad van State formuleerden vertegenwoordigers van de vier bestuurskwartieren van de Meierij

in 1786 de bestaande grieven op politiek, economisch en godsdienstig viak in een Memorie van wezenlijke bezwaren. De onvrede was manifest en ook in Eindhoven ontstond een georganiseerde beweging onder de burgerij om meer invloed op het stadsbestuur en wonnen aanhangers van de nieuwe tijd terrein. Deze ideeën leefden vooral onder de elite. Hieruit kwamen onder meer de borgemeesters voort; slechts gegoede ingezetenen werden in staat geacht een dergelijk financieel verantwoor delijke post te beldeden. Van Hooffwerd in 1787 tot een van de twee borgemeesters benoemd. Tekenend voor die tijd, want één jaar eerder was Van Hooff samen met een aantal andere notabelen—waaronder

zittende en voormalige borgemeesters als Hendrik van Leersum en Pieter de Haas

—mede-oprichter geweest van de plaatse

lijke patriottische Vaderlandsche Sociëteit Concordia.

Overal ontstonden dergelijke beslo ten genootschappen, waar leden van de mannelijke burgerij die de bestaande verhoudingen afkeurden in beslotenheid hun zegje konden doen en elkaars mening vormden. Deze vaderlandsche sociëteiten werden door het bestaande gezag, in het geval van Eindhoven in de persoon van de drossaard, als een bedreiging en onder mijning opgevat. Zijn plaatsvervanger die sinds een aantal jaren deel als toehoor der aanwezig was bij de vergaderingen van het stadsbestuur werd wederom buitengesloten.

Bovendien waren er aanwijzingen waren voor wapenaanschaf en -oefening. Zo was een burgerrechtenfonds opgericht, waarvan de inkomsten bedoeld waren voor de on dersteuning van de zogeheten vrijkorpsen, gewapende militaire burgerorganisaties van vrijwilligers. Of Concordia zich met de wapenhandel heeft beziggehouden is onbe kend. Wel waren er contacten met vrijkorp sen elders en nam een aantal leden, onder

wieVan Hooff, actief deel aan oefeningen en daadwerkelijke strijd elders.

BALLING- & GEVANGENSCHAP

Van Hooff trok met een klein aantal geloofsgenoten’ in juni 1787 op richting

2

p.57 een kwart van de totale betrokken troepenmacht. Nederlandse miii tairen waaronder oak Eindhovense jongens werden, deals verplicht, ingezet bij de vele veldtochten en legercampagnes. In heel Europa en ookinEindhoven, hier op de Markt, ward in 1865 Waterloo her dacht. 3. Eindhoven was van oudsher een regionaal handels centrum, onder meer voor tabak, getuige deze tabakspot met de stadsnaam uit bet eind van de l8de eeuw.

De slag bij Waterloo (1815) betekende het definitieve einde van het Franse keizerrijk en had voor alle betrokken naties een diepgaande betekenis als afsluiting van een roerige periode vol spanning en geweld. Alleen al deze volkeren slag kende circa

47.000doden en gewonden, bijna politiek banne ling vervulde hij diverse publieke functies en ambten, onder meer ala lid van de gemeente read, schepen en directeur der posterijen. Hil zette zich zeer in voor de erkenning van Brabant als zelfstandig gewest. *1

:

—~ ii II, j. 1’ De Eindhovense patriottenbewe ging kende in Henricus Petrus van Leersum (1763.1854) een belangrijk leider. Tijdens zijn bor gemeesterschap (1786.1787) kwam mede onder zijn leiding dv Vader landse socibteit Concordia tot stand. Na zijn terugkeer als

p.59 Utrecht, waar de Patriottische beweging

het sterkst was. De republiek stond aan de rand van een burgeroorlog. Door militaire huip van Pruisen (de gemalin van Willem V was een nicht van de Pruisische vorst Frederik de Grote) werd echter later 1787 het stadhouderlijk gezag weer tijdelijk hersteld. Van Hooffprobeerde de schade voor de beweging en voor de stad (door rondtrekkende plunderende troepen) te beperken. Desondanks werd in oktober Concordia ontbonden, en volgde vier maanden later zijn eigen arrestatie. Van Hooffwist echter te ontsnappen, waarna hijviaBelgische (familie)relaties uitein delijk, zoals vele andere patriotten eerder, in ballings chap in Frankrijk terechtkwam. Daar was in 1789 de revolutie losgebar sten. Van Hooff was daarbij niet actief betrokken. Uiteindelijk kwam ook hij in Parijs terecht, waar in september 1792 de Franse republiek werd uitgeroepen. Een maand later volgde de oprichting van het Bataafs Comité, een snort regering in ballingschap, met Van Hooff als een van de zes grondleggers. Het revolutionaire Frankrijk verklaarde in 1793 de oorlog aan de stadhouderlijke Republiek en Van Hooff trok met de Franse legermacht Nederland binnen om dit te bevrijden’. Aanvankelijk met succes, zoals bleek uit de verovering van Breda. Daar hadden onder leiding van Van Hooff de eerste democratische verkiezingen op Nederlands grondgebied plaats. Militaire en bestuurlijke problemen veroorzaakten een tijdelijke terugtocht. Van Hooffkreeg in Parijs te maken met de uitwassen van de revolutie, waarbij voor democratie en echte vrijheid geen plaats was. Hij belandde in gevangenschap; slechts door een klaarblijkelijk toeval en nog onopgehelderde reden wist hij aan de guillotine te ontsnappen. Deze ervaringen sterkten hem in zijn overtuigingen op bet punt van vrijheid van meningsuiting. Bij de nieuwe inval van de Franse legermacht in de Nederlan den in 1794 was hij niet betrokken. Pas negen maanden na de militaire overwinning en het uitroepen van de Bataafse Republiek keerde Van Hooff, in november 1795, weerom in Nederland.

DE VRIJHEIDSBOOM?

Voor de bestuurlijke verhoudingen betekende de nieuwe Bataafse Republiek een hele verandering. De heerlijke rech ten werden afgeschaft en de rechtspraak (waarin Van Hooff nog een actief aandeel zou krijgen) werd op een nieuwe leest geschoeid. Tevens werd een belangrijk begin gemaakt met de democratisering van het politieke bestuur. Zo vond ook in Eindhoven in 1796 de eerste rechtstreekse verkiezingen voor het stadsbestuur plaats, waarbij het stemrecht echter wel beperkt was tot de mannelijke ingezetenen. Maar van de directe democratie namen de op volgende staatsbesturen al gauw afstand. Na de totstandkoming van het Koningrijk der Nederland (onder bewind van een broer van Napoleon) kwam in 1807 met een nieuwe wet een voorlopig einde aan de pas verworven grotere mate van zelfstandig en democratisch stadsbestuur. Pas met de gemeentewet van 1851 kreeg het gemeente lijk bestuur een duidelijk statuur.

Van Hooff was ondertussen te groot voor Eindhoven: hij was na 1795 vooral actief op het hoogste bestuursniveau, waar 6 hij in eerste instantie met zijn Brabantse mederepresentanten succesvol was bij de gelijkberechtiging van Bataafs Brabant in de Staten-Generaal en de Nationale Vergadering. In 1798 was hij een van devijf

directeuren van het Uitvoerend Bewind, en een jaar later zelfs voorzitter hiervan. Van 1801 tot 1806 werd hij, na een aan vankelijke aarzeling, lid en later president van het Wetgevend Lichaam. En van 1806 tot 1807 was Van Hooffbinnen bet nieuwe bestuurlijk gestel van bet Koninkrijk der Nederlanden de eerste Nederlandse Minister van Justitie. Ambtelijke tegenwer king en gezondheidsproblemen gaven hem aanleiding om binnen één jaar ontslag te nemen. Hij bekleedde vervolgens tot 1810 nog enkele hoge ambten. In 1816 zou hij onverwacht overlijden.

In heel zijn politieke en publieke optre den waren representativiteit en democratie zijn vaste uitgangspunten, waaraan—met

hem zelf als voorbeeld— persoonlijke

ambities en eventueel geldelijk gewin volstrekt ondergeschikt dienden te zijn.

Het bijschrift bij een gedachtenisprent verschenen tijdens zijn leven spreekt van ‘Een ziel, gevoelloos voor den glans van goud en gaven, Maakt hem, als Curius, met weinig vergenoegd; Gewoon in elke stand zijn eerlijkheid te toonen, Zag hij zijn deugd en trouw driewerf met boeien loonen’. Zo hield hij in 1797 zijn medeleden van de Nationale Vergadering voor: ‘De eerste waarborg voor ‘s yolks vrijheid is gelegen in de vrijheid en onafhankelijkheid dezer vergadering en haar integriteit: Ook godsdienstvrijheid was voor hem bij de te waarborgen vrijheid inbegrepen. Van Hooff gruwde van sektegeest en dwang: ‘alle sectens hebben eene geheime en natuur lijke neiging tot fanatisme en daardoor tot predominantie.’

Giel van Hooff

5 a” 5. De katholieko godsdienst werd in de Republiok der Verenigde Nederlanden in beperkte mate toogestean. In gebiodon met eon overwogond ke tholieke bevolking konden pastoors as betaling van zogeheten recog ~ nitiegelden (eon vergooding ean de gozagsclrager voor de uitoefening van eon ambt) gewoon hun work doen en konden de gelovigen do mis bijwonen. Oil deals in apart daarvoor op- en ingerichte gebouwen die een eenvoudig uiterlijk hadden, vaak als eon schuur. (tekoning sit 1812)

‘I

I

‘I

I,

I

flooh.~ Do Sint Catharinakork kende van do — , l6de eeuw eon — roerige periode,

met onder moor eon brand in 1554en do beeldenstorm in 1566. Anderhalve eeuw, van1649 • tot1794,was do — kork in gobruik bij

do kleino groep protestanten in do stad.

~tI..

V ER W IJ ZING EN Te bezoeken:

Markt, Standbeeld Jan van Hooff

Museum Kempenland Eindhoven, Portret

Damesmodewinkel Peeters, Rechtestraat Een bord dat dit pand (ten onrechte) als zijn geboorte huis aanwijst

Literat uur:

M.W. van Boven, De Brabander J.F.R. van Hooff als eerste vader landse minister van Justitie 1806-1807’ Th. E.A. Bosman e.a. (red.), Brabandts recht dat is...(Assen/Maastricht

1990), 35-51

F.F.M. Ector, ‘Onder de zinspreuk Concordia’, J. Spoorenberg, H.A.M. de Wit (red.), Eindhoven door de eeuwen (Eindhoven 1982), 109-132

W.T.M. Frijhoff, De betekenis van Jan van Hooff: toespraak bij gelegen held van de onthulling van het standbeeld van Jan van Hooff te Eindhoven, 19 de cember 1992’ Noordbrabants historisch jaarboek 10(1993), 183-194

L.G. Karper, Levensschets van Mr. J.FR. van Hooff, de eerste minister van Justitie en Politie 1806/1807 (‘s-Gravenhage 1979) >>J.G.M.M. Rosendaal, Bataven! Nederlandse vluchtelingenin Frankrijk 1787-1795 (Nijmegen 2003) Joost Rosendaa!, De Nederlandse Revolutie. Vrijheid, yolk en vaderland 1783-1799 (Nijmegen 2005)

F.B.A.M. Verhagen, Mr. Jan van Hooff

(Eindhoven/Den Bosch 1990) Nationaal Archief, Archief van de Nassause Domeinraad >>PER ODE 1795-1850 DE WE ER BA RSTIG E TIJ D >> COON HET EINDHOVENS KANAAL, 1846

HET EINDHOVENS KANAAL,

1846

DE ONDERNEMENDE BURGERIJ

RHCe, o.a. collectie J. van Hooff (vnl. afschriften van brieven, 1787-191 0) ~lleStandbeeld.Jan.van.}{oof#.markt t ~

~

P

1

,.L~

1

, ——---~~ ~ ~ ~.‘ r~ C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C • • • •, ,I I~I I I•l•I