Grondbezit in Mexico

G r o n d b e z i t in M e x i c o

EEN SCHETS VAN HET DISTRICT SULTEPEC

IN DE LAAT NEGENTIENDE EEUW

F. SCHENK

I n een o f a n d e r m e e r t j e e r g e n s i n M e x i c o zwemt e e n knappe j o n g e vrouw. Ze i s n a a k t op h a a r lendendoek na en h e e f t e e n b l o e m i n h e t l a n g e z w a r t e h a a r . L a c h e n d k i j k t ze i n de c a m e r a . I e t s v e r d e r o p h o u d t een man s i ë s t a . Met e e n hoed o v e r z i j n g e z i c h t l i g t h i j t e s l a p e n i n e e n hangmat, d i e i s g e s p a n n e n t u s s e n de bomen v o o r z i j n h u t ( k w e t t e r e n d e v o g e l s op de t a k -k e n van de bomen i n een o v e r w e l d i g e n d e n a t u u r ) . H e t v r e d i g e b e e l d v a n h e t s i ë s t a - t a f e r e e l maakt p l a a t s v o o r s c h a m e l e h u t t e n i n de brandende z o n . T u s s e n de m e t e r s h o g e magueyes z i j n

l a n d a r b e i d e r s b e z i g met h e t a f t a p p e n v a n h e t sap van de p l a n -t e n en g e v u l d e -t o n n e n worden n a a r h e -t v o o r p l e i n v a n e e n g r o o -t w i t gebouw g e b r a c h t . E r worden v o o r b e r e i d i n g e n g e t r o f f e n v o o r e e n f e e s t op deze h a c i ë n d a t e r g e l e g e n h e i d van h e t b e z o e k van de e i g e n a a r . A l s deze met z i j n v r i e n d e n i s aangekomen e n de e e r s t e f l e s s e n d r a n k z i j n g e l e e g d , v i n d t een d r a m a t i s c h e wen-d i n g p l a a t s . De wen-d o c h t e r v a n e e n v a n wen-de l a n wen-d a r b e i wen-d e r s w o r wen-d t d o o r een v r i e n d van de e i g e n a a r v e r k r a c h t . Een a a n t a l l a n d a r -b e i d e r s , w a a r o n d e r de v e r l o o f d e van h e t m e i s j e , -b e s l u i t wraak t e nemen, maar w o r d t o v e r m e e s t e r d d o o r de o p z i c h t e r s v a n de h a c i ë n d a . Op b e v e l van de hacendado worden z i j op b e e s t a c h t i g e w i j z e v e r m o o r d . T e r w i j l s l e c h t s hun h o o f d e n nog boven de a a r d e u i t s t e k e n , v o l t r e k k e n r u i t e r s t e , p a a r d h e t v o n n i s d o o r hun d i e r e n op de s l a c h t o f f e r s i n t e l a t e n r i j d e n . De camera b e v i n d t z i c h op d a t moment op o o g h o o g t e van de i n g e g r a v e n mannen.

-t o r i s c h e g e b e u r -t e n i s . I n "Que v i v a M é x i c o " koos h i j v o o r de s c h e r p e t e g e n s t e l l i n g t u s s e n h e t v r e d i g e l e v e n i n een d o r p j e en de o m s t a n d i g h e d e n op de M e x i c a a n s e h a c i ë n d a ' s .

Hoewel u i t e r a a r d g e d r a m a t i s e e r d , w i j k t h e t b e e l d i n E j s e n -s t e j n -s f i l m n i e t v e e l a f van h e t werk van t a l van a u t e u r -s u i t z i j n t i j d , d i e z i c h b e z i g h i e l d e n met de a c h t e r g r o n d e n v a n de M e x i c a a n s e R e v o l u t i e . V o l g e n s d e z e a u t e u r s hadden t i j d e n s de n e g e n t i e n d e eeuw g r o o t g r o n d b e z i t t e r s en s p e c u l a n t e n i n t o e -nemende mate b e z i t genomen van h e t M e x i c a a n s e p l a t t e l a n d . De

a c h t e r g r o n d v a n de M e x i c a a n s e R e v o l u t i e en de d a a r u i t v o o r t -v l o e i e n d e l a n d h e r -v o r m i n g e n , komen t o t de h o o g s t e s c h a t t i n g e n . V o l g e n s de N o o r d a m e r i k a a n s e a u t e u r Tannenbaum w e r d de p r i v a -t i s e r i n g aan de v o o r a v o n d v a n de r e v o l u -t i e nagenoeg c o m p l e e -t u i t g e v o e r d en s l a a g d e nog g e e n v i j f p r o c e n t v a n de gemeenschappen e r i n hun g r o n d b e z i t t e b e h o u d e n . Z i j n l a n d g e n o o t B u l n e s s c h a t d i t p e r c e n t a g e op v i j f t i e n p r o c e n t . B u l n e s meent d a t i n de o v e r i g e gemeenschappen de p r i v a t i s e r i n g w e r d u i t g e v o e r d , maar d a t een d e e l h e t g e b r u i k v a n de g r o n d kon b e h o u d e n . I n l a t e r e s t u d i e s i s g e s t e l d d a t i n 1910 o n g e v e e r v e e r t i g p r o c e n t v a n de gemeenschappen nog o v e r hun g r o n d kon b e s c h i k k k e n mede d o o r hun, zowel p a s s i e f a l s a c t i e f , g e v o e r d e v e r z e t t e g e n de p r i v a t i s e r i n g . De o n d e r z o e k i n g e n v a n o n d e r a n d e r e M i r a n d a w i j z e n , i n t e g e n s t e l l i n g t o t d i e v a n e e r d e r e a u t e u r s , op e e n s t e r k e mate v a n continuïteit i n de p o s i t i e v a n de

gemeenschap-2

pen gedurende deze p e r i o d e . I n d i t o p z i c h t s l u i t e n de b e v i n d i n g e n v a n M i r a n d a aan b i j de u i t k o m s t e n v a n b e l a n g r i j k e s t u -d i e s b e t r e f f e n -d e -de k o l o n i a l e t i j -d , z o a l s -d i e v a n G i b s o n v o o r de v a l l e i van M e x i c o en d i e v a n T a y l o r v o o r O a x a c a , d i e l a t e n z i e n d a t de d o o r hen o n d e r z o c h t e gemeenschappen ook t o e n vaak met s u c c e s hun g r o n d w i s t e n t e v e r d e d i g e n . ^

O n g e t w i j f e l d h e t meest i n v l o e d r i j k e werk o v e r de b e z i t s v e r -h o u d i n g e n op -h e t M e x i c a a n s e p l a t t e l a n d t i j d e n s de n e g e n t i e n d e eeuw, i s d a t v a n George M c C u t c h e n M c B r i d e . I n z i j n boek The land

systems of Mexico,dat i n 1923 v e r s c h e e n , h e e f t deze a u t e u r e e n

d a t i n de d e e l s t a a t O a x a c a nog meer was.

M e r k w a a r d i g e r w i j s z i j n i n l a t e r e l i t e r a t u u r s t u d i e s , d i e v o o r de n e g e n t i e n d e eeuw vaak i n b e l a n g r i j k e mate s t e u n e n op h e t werk v a n M c B r i d e , d i e n s n u a n c e r i n g e n a f g e z w a k t en i s t o c h weer g e k o z e n v o o r h e t algemene b e e l d van w e e r l o z e k l e i n e b o e r e n d i e m a s s a a l h e t s l a c h t o f f e r worden v a n c o r r u p t e b e s t u u r d e r s , g r o n d s p e c u l a n t e n en g r o o t g r o n d b e z i t t e r s . Deze v i -s i e i -s t e r u g t e v i n d e n i n h e t werk van o n d e r meer P h i p p -s

( 1 9 2 5 ) , S i m p s o n ( 1 9 3 7 ) , W h e t t e n ( 1 9 4 8 ) , LÖpez CSmara (1976), M e j ï a F e r n S n d e z ( 1 9 7 9 ) , B e l l i n g e r i en S S n c h e z ( 1 9 8 0 ) en K n i g h t ( 1 9 8 6 ) .6 Deze a u t e u r s z u l l e n h i e r , met Tannenbaum en

k l a s s i e k e a u t e u r s i s g e b r u i k t , t e r d i s c u s s i e s t e l l e n . Men i s s t e e d s u i t g e g a a n van de h a c i e n d a a l s d o m i n e r e n d g r o n d b e z i t op h e t p l a t t e l a n d en men i s e r a a n v o o r b i j g e g a a n d a t z i c h ook g r o o t g r o n d b e z i t i n handen v a n m e e r d e r e e i g e n a r e n o f z e l f s van d o r p s g e m e e n s c h a p p e n b e v o n d . H e t o n d e r z o e k i s u i t g e v o e r d i n h e t d i s t r i c t s a r c h i e f van S u l t e p e c , e e n d i s t r i c t i n h e t z u i d e n van de d e e l s t a a t M e x i c o d a t d e e l u i t m a a k t e v a n h e t e c o n o m i s c h c e n t r u m v a n h e t l a n d . Het c e n t r u m a l s z o d a n i g kende een hoge b e v o l k i n g s d i c h t h e i d en een n e d e r z e t t i n g s p a t r o o n d a t werd g e -d o m i n e e r -d -d o o r -d o r p e n .

De naam S u l t e p e c , a f k o m s t i g u i t het 'náhuatl'is een s a m e n s t e l l i n g v a n twee woorden u i t d e z e t a a l : 'zullïn' ( k w a r t e l ) en ' t e p e t l '

( b e r g ) . ' S u l t e p e c ' b e t e k e n t "op de b e r g van de k w a r t e l s " . Deze b e r g g a f z i j n naam aan h e t d o r p S u l t e p e c , n e t z o a l s v e e l a n d e r e b e r g e n i n de omgeving hun naam l e e n d e n aan de n e d e r z e t t i n g e n d i e op o f b i j d e z e b e r g e n l a g e n . De I n d i a a n s e naam van t a l van d o r p e n i n de omgeving van S u l t e p e c e i n d i g t dan ook op ' t e p e c ' .

De Spaanse v e r o v e r a a r s t o o n d e n a l v r o e g b e l a n g s t e l l i n g v o o r de b e r g a c h t i g e s t r e e k r o n d S u l t e p e c ; i n 1531 v e s t i g d e n de

9

K a a r t 1:

K a a r t 2

maar r a a k t e n nog vöór h e t e i n d e van de a c h t t i e n d e eeuw g r o t e n -d e e l s u i t g e p u t . D i t k a n wor-den opgemaakt u i t een b e s c h r i j v i n g van de hand v a n V i l l a - S e ñ o r u i t 1746. V o l g e n s d e z e kosmo-g r a a f , d i e i n d i e n s t was v a n de Spaanse Kroon, was de w e l v a a r t u i t h e t mijnbouwdorp verdwenen. I n S u l t e p e c , " d a t eens z o b e -roemd was vanwege de o v e r v l o e d i g e z i l v e r p r o d u k t i e " , woonden nog s l e c h t s " v i e r h o n d e r d g e z i n n e n v a n S p a n j a a r d e n , m e s t i e z e n en m u l a t t e n " en a l l e e n de m i j n N u e s t r a Señora d e l Carmen was nog i n b e d r i j f . I n h e t n o o r d e l i j k e r g e l e g e n T e m a s c a l t e p e c d a a r -e n t -e g -e n war-en, v o l g -e n s V i l l a - S -e ñ o r , z-es m i j n -e n i n b -e d r i j f d i e e l k o v e r i n s t a l l a t i e s b e s c h i k t e n om h e t z i l v e r u i t de e r t s 11 te w i n n e n . De M e x i c a a n s e mijnbouw l e e d e r n s t i g e schade d o o r de p o l i t i e ke en m i l i t a i r e g e b e u r t e n i s s e n t e n t i j d e v a n de o n a f h a n k e l i j k h e i d s s t r i j d . De E n g e l s e c o n s u l Ward, d i e , k o r t na de o n a f h a n k e l i j k h e i d , op weg n a a r S u l t e p e c de m i j n e n v a n T e m a s c a l t e p e c b e -z o c h t , t r o f d e -z e i n -z e e r s l e c h t e s t a a t aan. De meeste s c h a c h t e n s t o n d e n onder w a t e r . Omdat Ward vernam d a t de t o e s t a n d i n S u l t e p e c nog s l e c h t e r was, z a g h i j a f van de v e r d e r e r e i s . De m i j -nen r o n d S u l t e p e c kwamen na de o n a f h a n k e l i j k h e i d n i e t meer t o t een noemenswaardige p r o d u k t i e , de i n v e s t e r i n g e n v a n zowel Ame-r i k a a n s e a l s D u i t s e b e d Ame-r i j v e n t e n s p i j t . De i n f o Ame-r m a t i e d i e één van de m i j n e i g e n a r e n i n h e t k a d e r van e e n o v e r h e i d s e n q u ê t e i n 1886 g a f , kon de s l e c h t e gang van zaken rond h e t m i j n b e d r i j f n i e t v e r h u l l e n . De ruïnes v a n de m i j n en z u i v e r i n g s i n s t a l l a -t i e s l i e -t e n v o l g e n s hem z i e n d a -t h e -t d i s -t r i c -t S u l -t e p e c n i e -t v o o r n i e t s nog s t e e d s bekend s t o n d a l s de " P r o v i n c i a de l a P l a t a " (de z i l v e r p r o v i n c i e ) en h e t was v o l g e n s hem b e s l i s t de

12 m o e i t e waard de b o d e m e x p l o r a t i e v o o r t t e z e t t e n . I n 1880 kwam een o v e r h e i d s c o m m i s s i e t o t d e z e l f d e c o n c l u s i e : o n g e t w i j f e l d met de b e d o e l i n g om de a a n d a c h t van ( b u i t e n l a n d s e ) i n v e s t e e r d e r s t e wekken, s t e l d e z i j v a s t d a t e r n i e t v e e l k a p i t a a l n o d i g z o u z i j n v o o r h e t h e r s t e l v a n e e n w i n s t g e v e n d e e x p l o i t a t i e .1 3 Het i s de v r a a g o f de a c t i v i t e i t d i e r o n d de m i j n e n b l e e f b e s t a a n , 14 w i n s t g e v e n d i s g e w e e s t . Na een z e e r l a n g e p e r i o d e v a n s t a b i l i t e i t , d a a l d e t u s s e n 1870 en 1900 de z i l v e r p r i j s op de w e r e l d -markt met meer d a n v i j f t i g p r o c e n t .1' '

Ondanks de v e r m i n d e r d e b e d r i j v i g h e i d en h e t l a g e i n w o n e r t a l

van o n g e v e e r 2500 z i e l e n , werd h e t d o r p S u l t e p e c i n november 1861 t o t s t a d v e r h e v e n . ^ Met de v e r l e n i n g van de t i t e l " v i l -l a " , b e -l o o n d e de -l i b e r a -l e r e g e r i n g van de d e e -l s t a a t M e x i c o h e t f e i t d a t t i j d e n s de R e f o r m a - o o r l o g e n een d e e l van de i n w o n e r s de l i b e r a l e zaak had g e s t e u n d . De s t a d k r e e g een nieuwe naam: V i l l a de S u l t e p e c de Pedro A s c e n c i o de A l q u i s i r a s , waarmee e e r bewezen werd aan een s t r i j d e r u i t de r e g i o d i e z i c h t i j d e n s

17 de o n a f h a n k e l i j k h e i d s s t r i j d had o n d e r s c h e i d e n .

In 1833 was S u l t e p e c de ' c a b e c e r a ' ( h o o f d p l a a t s ) geworden van h e t g e l i j k n a m i g e d i s t r i c t i n h e t z u i d w e s t e n van de e s t a d o de M e x i c o . De d i s t r i c t s g r e n z e n zouden g e d u r e n d e de 1 9a e eeuw een

a a n t a l malen worden g e w i j z i g d . De o p p e r v l a k t e d i e na de l a a t s t e w i j z i g i n g i n 1873 o v e r b l e e f , was n i e t t e m i n nog s t e e d s a a n z i e n -l i j k : 5054 v i e r k a n t e k i -l o m e t e r . Met d e z e o p p e r v -l a k t e - v r i j w e -l g e l i j k aan d i e van de N e d e r l a n d s e p r o v i n c i e G e l d e r l a n d - b l e e f S u l t e p e c h e t meest u i t g e s t r e k t e t i i s t r i c t b i n n e n de d e e l s t a a t 18

M e x i c o . Het d i s t r i c t omvatte zes gemeenten: S u l t e p e c , Almo-l o y a , Amatepec, T e x c a Almo-l t i t Almo-l S n , T Almo-l a t Almo-l a y a en ZacuaAlmo-lpam, en t e Almo-l d e i n het l a a t s t e kwart van de n e g e n t i e n d e eeuw c i r c a 50.000 i n -woners .

Het d i s t r i c t S u l t e p e c maakt d e e l u i t van C e n t r a a l - M e x i c o en i s g e l e g e n op de z u i d w e s t e l i j k e h e l l i n g e n ( ' f a l d a s ' ) van h e t

19

C e n t r a a l - M e x i c a a n s e h o o g l a n d . O p v a l l e n d z i j n de z e e r s t e r k e h o o g t e v e r s c h i l l e n . Het d a l b i j T e x c a l t i t l a n , d a t gevormd wordt d o o r één van de v e l e r i v i e r t j e s d i e v a n a f de indrukwekkende s l a p e n d e v u l k a a n X i n a n t e c a t l (Nevado de T o l u c a , 4680 meter) h e t d i s t r i c t i n s t r o m e n , l i g t op een h o o g t e van b i j n a d r i e d u i z e n d meter boven z e e n i v e a u . In de z u i d w e s t e l i j k e p u n t van de

gemeen-t e T l a gemeen-t l a y a l i g g e n de d a l e n op een h o o g gemeen-t e van c i r c a v i j f h o n d e r d meter. Door d e z e h o o g t e v e r s c h i l l e n k e n t h e t d i s t r i c t n i e t m i n -d e r -dan zes van -dé k l i m a a t z o n e s -d i e v o l g e n s -de c l a s s i f i c a t i e van Koppen b i n n e n h e t t r o p i s c h en h e t g e m a t i g d k l i m a a t worden

20

o n d e r s c h e i d e n ( k a a r t 3 ) . Hoewel de b e r g e n - d i e b i j v o o r b e e l d i n de gemeente T l a t l a y a nog r o n d de d r i e d u i z e n d meter hoog z i j n - h i e r n i e t op t e r u g t e v i n d e n z i j n , kan d e z e k a a r t g r o f w e g a l s h o o g t e k a a r t worden g e l e z e n . De b e t e k e n i s van h e t d o o r de vorm van h e t g e b e r g t e b e p a a l d e o n d e r s c h e i d i n k l i m a a t z o n e s , kan wor-den g e ï l l u s t r e e r d aan de hand van de k a r a k t e r i s t i e k e n van h e t

k l i m a a t van de twee i n d i t o p z i c h t meest u i t e e n l o p e n d e gemeen-21

t e n : T e x c a l t i t l a n en T l a t l a y a .

De eerstgenoemde gemeente v a l t v r i j w e l g e h e e l i n een zone met een g e m a t i g d k l i m a a t , maar met een droge en een n a t t e t i j d . De zone w o r d t gekenmerkt d o o r een r e l a t i e f l a g e g e m i d d e l d e j a a r t e m p e r a t u u r . In de gemeente T e x c a l t i t l a n b e d r a a g t d i t j a a r -l i j k s g e m i d d e -l d e o n g e v e e r 13°C. T i j d e n s de w i n t e r m a a n d e n d a a -l t het kwik t o t i e t s o n d e r h e t v r i e s p u n t en l o o p t d a a r n a op t o t c i r c a 30°C t i j d e n s de maand d i e v o o r a f g a a t aan de r e g e n t i j d . De r e g e n t i j d ( h a l f j u n i t o t e i n d september) d o e t h e t kwik weer s n e l d a l e n en deze d a l i n g z e t door t i j d e n s de e e r s t e d r o g e maand ( o k t o b e r ) t o t i n de w i n t e r .

Het z u i d e l i j k d e e l v a n de gemeente T l a t l a y a k e n t een zoge-naamd t r o p i s c h s a v a n n e k l i m a a t . De g e m i d d e l d e j a a r t e m p e r a t u u r i n T l a t l a y a b e d r a a g t 25°C en de g e m i d d e l d e t e m p e r a t u u r t i j d e n s de w i n t e r komt s l e c h t s i n j a n u a r i onder de 10°C. I n a p r i l be-g i n t de h e t e p e r i o d e d i e n o r m a l i t e r aanhoudt t o t e i n d j u n i . De-ze p e r i o d e h e e f t een g e m i d d e l d e maandtemperatuur van 40°C. De r e g e n t i j d , d i e h i e r d u u r t t o t b e g i n o k t o b e r , b r e n g t weer v e r -k o e l i n g . De j a a r l i j -k s e n e e r s l a g i n de gemeente T l a t l a y a i s hoger dan d i e i n de gemeente T e x c a l t i t l a n , maar i s m i n d e r v e r -s p r e i d o v e r h e t j a a r . De w i n t e r i -s e r d r o o g .

Het c l a s s i f i c a t i e s y s t e e m van Koppen i s g e b a s e e r d op de veget a veget i e i n de z o n e s , i n c o m b i n a veget i e meveget de g e m i d d e l d e j a a r veget e m p e r a -t u u r . De v e r s c h e i d e n h e i d van de zones i n h e -t d i s -t r i c -t kom-t -t o -t u i t d r u k k i n g i n de z e e r g e v a r i e e r d e a g r a r i s c h e p r o d u k t i e . N a a s t m a ï s , g e r s t en bonen, de s t a p e l p r o d u k t e n van de M e x i c a a n s e

22

K a a r t 3: De zes k l i m a a t z o n e s i n het d i s t r i c t S u l t e p e c v o l g e n s c l a s s i f i c a t i e s y s t e e m van Koppen, op b a s i s van de S i n t e g i g C e o g r a f i -ca d e l E s t a d e de México.

1

-1 . . min. '

naamste droge p e r i o d e i n het w i n t e r h a l f j a a r . Au0(w) T r o p i s c h savanne k l i m a a t ( t . < 1 8 ° C ) met een u i t

-g e s p r o k e n dro-ge p e r i o d e i n R è t " w i n t e r h a l f j a a r . A ( C ) v2( w )

T r o p i s c h savanne/gematigd k l i m a a t met een r e d e l i j k d r o g e p e r i o d e i n het w i n t e r h a l f j a a r .

A(G)W.(W)

voornaam-s t e d r o g e p e r i o d e i n het w i n t e r h a l f j a a r .

(A)C(w )(w) G e m a t i g d / t r o p i s c h savanne k l i m a a t met een r e d e -l i j k e droge p e r i o d e i n het w i n t e r h a -l f j a a r .

' h a c i e n d a ' van de p a l m b l a d e r e n werden g e v l o c h t e n : manden, hoe-23

den, m a t t e n en b i j e n k o r v e n .

T y p i s c h e p r o d u k t e n op de hoog g e l e g e n d e l e n waren de 'maguey' (een a g a v e - s o o r t ) , 'pulque' ( g e g i s t sap) en ' i x t l e ' ( s i s a l ) . .De doornen van de 'maguey' konden worden g e b r u i k t a l s o m h e i n i n g van een v e l d en d a a r n a a s t a l s d r o o g m o l e n v o o r h e t wasgoed. Deze aanwending van de 'maguey' i s nog s t e e d s z e e r g e b r u i k e l i j k .

In een r e i s v e r s l a g u i t h e t b e g i n van de j a r e n t a c h t i g van de v o r i g e eeuw t o o n t Manuel R i v e r a Cambras z i c h onder de i n d r u k van de v e l e s o o r t e n g r o e n t e n en f r u i t d i e op de markt van h e t m i j n s t a d j e S u l t e p e c werden v e r h a n d e l d . Zeer w a a r s c h i j n l i j k z u l

-l e n d i t zowe-l g e c u -l t i v e e r d e a -l s w i -l d e s o o r t e n z i j n g e w e e s t . R i v e r a Cambras merkt b o v e n d i e n op d a t i n h e t d i s t r i c t k a t o e n

24

werd verbouwd. Voor de katoenbouw z u l l e n de d a l e n met een r e l a t i e f hoge t e m p e r a t u u r h e t meest g e s c h i k t z i j n g e w e e s t . De gemeente Zacualpam antwoordde op een o v e r h e i d s e n q u ê t e t i j d e n s de k o r t s t o n d i g e r e g e r i n g van k e i z e r M a x i m i l i a a n , d a t i n d e z e gemeente k a t o e n werd verbouwd, maar d a t e r een g e b r e k b e s t o n d aan s p i n - en w e e r m a c h i n e s . De gemeente Zacualpam was i n h e t j a a r van de enquête e c h t e r v e e l g r o t e r dan na de h e r i n d e l i n g van 1873. Het i s w a a r s c h i j n l i j k d a t de gemelde katoenbouw p l a a t s v o n d r o n d h e t o o s t e l i j k van Zacualpam g e l e g e n d o r p C o a t e pec H a r i n a s . D i t d o r p zou b i j de h e r i n d e l i n g opgaan i n h e t d i s

-25 t r i c t T e n a n c i n g o . De f r u i t t e e l t vormt i n h e t h u i d i g e d i s t r i c t S u l t e p e c nog s t e e d s een z e e r b e l a n g r i j k e a c t i v i t e i t . In de d o r p j e s T e x c a l -t i -t l a n en A l m o l o y a word-t d a g e l i j k s f r u i -t u i -t h e -t d i s -t r i c -t i n v r a c h t w a g e n s o v e r g e s l a g e n , om d a a r n a o v e r de l a n g s de hoge v u l -kaan k r o n k e l e n d e weg n a a r T o l u c a te worden v e r v o e r d . Dat ook i n de v o r i g e eeuw h e t d i s t r i c t z e e r r i j k aan v r u c h t e n i s ge-weest, b l i j k t u i t de Carpología Mexicana, een z e e r u i t g e b r e i d e

l i j s t u i t 1895 van de s o o r t e n , h o e v e e l h e d e n en p r i j z e n van h e t f r u i t d a t p e r gemeente werd v e r h a n d e l d . In deze Carpología, w a a r i n t e v e n s de herkomst van d i t f r u i t werd aangegeven, s p r i n g t de v e r s c h e i d e n h e i d aan v r u c h t e n i n h e t d i s t r i c t S u l t e

-2 6

pee i n h e t oog. Op de markten van de ' c a b e c e r a s ' werden j a a r -l i j k s meer dan honderd v e r s c h i -l -l e n d e s o o r t e n v r u c h t e n - van

De gemeente Amatepec i n 1826. Deze gemeente omvatte ook de l a t e r e gemeente T l a t a y a , welke werd o p g e r i c h t i n 1849. U i t : R o d o l f o A l a n i s B o y s o , 'Amatepec en 1826, n o t i c i a s e s t a d í s t i c a s1. Boletín del Archivo General del Estado de

México, 9 ( T o l u c a 1981).

Wat b e t r e f t de v e r m a r k t i n g van d i t f r u i t b l i j k t u i t de C a r p o -logía b o v e n d i e n d a t :

a. de p r i j z e n van h e t f r u i t d a t i n h e t d i s t r i c t werd v e r h a n -d e l -d i n v e r g e l i j k i n g met -de an-dere -d i s t r i c t e n l a a g waren, b. de h o e v e e l h e i d d i e i n h e t d i s t r i c t op de markten werd g e b r a c h t r e l a t i e f g e r i n g was,

c. de v r u c h t e n d i e i n h e t d i s t r i c t werden v e r h a n d e l d zonder u i t z o n d e r i n g u i t h e t d i s t r i c t z e l f a f k o m s t i g waren,

d. i n geen van de gemeenten d i e n i e t t o t h e t d i s t r i c t b e h o o r -den, S u l t e p e c werd v e r m e l d a l s h e r k o m s t g e b i e d van de i n deze gemeenten op de markt v e r h a n d e l d e v r u c h t e n .

Deze v i e r p u n t e n l a t e n z i c h e e n v o u d i g v e r k l a r e n . Zowel de l a g e p r i j z e n a l s de g e r i n g e h o e v e e l h e i d van h e t f r u i t d a t i n h e t d i s t r i c t werd v e r m a r k t , kunnen worden t o e g e s c h r e v e n aan de r e l a -t i e f l a g e b e v o l k i n g s d i c h -t h e i d ( één inwoner p e r -t i e n h e c -t a r e ) . T e g e n o v e r een g e r i n g i n w o n e r t a l s t o n d een g r o o t aanbod van v r u c h t e n a f k o m s t i g u i t de e i g e n omgeving. De p u n t e n c en d -en ook b - h i e l d e n v e r b a n d met de z e e r s l e c h t e v e r b i n d i n g e n i n h e t b e r g a c h t i g e d i s t r i c t . Het d i s t r i c t was n a m e l i j k n i e t met k a r r e n b e r e i k b a a r en v o o r a l h e t t r a n s p o r t , zowel b i n n e n h e t d i s t r i c t a l s n a a r T o l u c a , was men aangewezen op k a r a v a n e n van e z e l s en m u i l d i e r e n . De t o c h t van h e t d i s t r i c t naar T o l u c a (74 k i l o m e t e r ) duurde m i n i m a a l d r i e d a g e n . T i j d e n s h e t r e g e n s e i z o e n maakten s t o r t b u i e n de wegen o n b e g a a n b a a r . De k o s t e n van h e t t r a n s p o r t t u s s e n de c o n s u m p t i e c e n t r a i n de v a l l e i van T o l u c a en M e x i c o -s t a d e n e r z i j d -s en h e t d i -s t r i c t a n d e r z i j d -s , v e r h i n d e r d e n h e t v e r h a n d e l e n van p r o d u c t e n met een l a g e p r i j s p e r volume o f g e w i c h t . I n h e t d i s t r i c t was men z i c h d i t u i t e r a a r d bewust. In b i j n a a l l e antwoorden op enquêtes b e t r e f f e n d e de a g r a r i s c h e p r o d u k t i e k l a a g d e n de b e s t u u r d e r s o v e r de s l e c h t e t o e s t a n d van

27 de wegen en h e t o n t b r e k e n van een ' c a r r e t e r a ' ( k a r r e n s p o o r ) . I n h e t h i e r b o v e n v e r m e l d e antwoord van de gemeente Zacualpam op de enquête u i t 1865, w e r d gewezen op h e t f e i t d a t de g r o t e h o u t v o o r r a a d i n d e z e gemeente n i e t kon worden geëxploiteerd, omdat h e t t r a n s p o r t p r o b l e e m d i t o n m o g e l i j k maakte.

met de m a l a i s e i n de mijnbouw b i e d e n een v e r k l a r i n g v o o r de g e r i n g e geldwaarde van de h a c i e n d a s i n h e t d i s t r i c t i n v e r g e -l i j k i n g met h e t g r o o t g r o n d b e z i t i n de c e n t r a -l e v a -l -l e i e n aan de andere k a n t van de v u l k a a n . V o l g e n s de 1p a d r o n e s ' ( l i j s t e n ) d i e

door l o k a l e ambtenaren werden s a m e g e s t e l d t e n behoeve van de b e l a s t i n g i n n i n g en de s t a t i s t i e k v e r g a r i n g , had geen van de h a c i e n d a s i n h e t d i s t r i c t S u l t e p e c een waarde van meer dan

2 g 10.000 p e s o s . De g e m i d d e l d e waarde van de t i e n g r o o t s t e h a c i e n d a s i n h e t d i s t r i c t T o l u c a b e d r o e g r o n d 1890 d a a r e n t e g e n b i j n a 80.000 p e s o s .2 9 Deze t i e n g r o o t s t e h a c i e n d a s , w a a r o n d e r h e t wel z e e r u i t g e -2 s t r e k t e l a n d g o e d La Gavia ( o p p e r v l a k t e : 645 km ) , v e r t o o n d e n .de k a r a k t e r i s t i e k e n d i e i n de l i t e r a t u u r o v e r de M e x i c a a n s e

g e s c h i e d e n i s aan h e t b e g r i p 'haciënda' worden v e r b o n d e n : g r o o t g r o n d b e z i t d a t d o o r de e i g e n a a r o f d i e n s p a c h t e r ( s ) werd geëxploiteerd en d a t een d o m i n e r e n d e p o s i t i e innam b i n n e n de a g r a r i s c h e s t r u c t u u r i n de omgeving, zowel wat b e t r e f t de c o n t r o l e o v e r de p r o d u k t i e f a c t o r e n g r o n d ( e n water) en a r b e i d , a l s wat b e t r e f t de v e r m a r k t i n g van de p r o d u k t e n .3 0 De h a c i e n d a s

i n h e t d i s t r i c t S u l t e p e c p a s t e n e c h t e r z e l d e n i n deze d e f i n i t i e U i t de 'padrones' en de n o t a r i ë l e p r o t o c o l l e n b e t r e f f e n d e de tweede h e l f t van de n e g e n t i e n d e eeuw kan worden g e c o n c l u d e e r d , d a t aan de b e g r i p p e n 'haciënda' en ' r a n c h o ' , i n h e t d i s t r i c t , een z e e r ruime b e t e k e n i s werd g e g e v e n , z o d a t ze n i e t mogen worden g e a s s o c i e e r d met h e t i n de l i t e r a t u u r b e s t a a n d e b e e l d van deze vormen van g r o o t g r o n d b e z i t . E n i g e v o o r b e e l d e n kunnen de b e t r e k k e l i j k h e i d van d e z e b e i d e b e g r i p p e n i l l u s t r e r e n en maken d u i d e l i j k d a t de i n d i t b e e l d voorkomende r i j k e g r o o t -g r o n d b e z i t t e r d i e s l e c h t s z e l d e n op z i j n l a n d -g o e d v e r b l e e f , n i e t i n h e t d i s t r i c t S u l t e p e c moet worden g e z o c h t .

De e i g e n a r e n van de h a c i e n d a s en r a n c h o s waren zonder u i t -z o n d e r i n g a f k o m s t i g u i t h e t d i s t r i c t -z e l f , dan w e l d a a r geruime t i j d w o o n a c h t i g . Men kan z i c h a f v r a g e n o f v e e l van deze e i g e -n a r e -n z i c h z e l f a l s g r o o t g r o -n d b e z i t t e r hebbe-n beschouwd. B e h a l v e h e t f e i t d a t de waarde van hun l a n d g o e d e r e n - i n v e r g e l i j k i n g t o t d i e i n de c e n t r a l e v a l l e i e n - s l e c h t s g e r i n g was, waren name l i j k de meeste i n handen van meerdere e i g e n a r e n . U i t een

'padrón' van de gemeente S u l t e p e c u i t 1888, komt naar v o r e n d a t

t w a a l f van de z e v e n t i e n h i e r i n opgenomen l a n d g o e d e r e n i n hande waren van meerdere e i g e n a r e n . 1 D r i e van de t w a a l f b e t r o f f e n

r a n c h o s d i e e l k h e t eigendom waren van een d o r p . V e r o n d e r s t e l d mag worden d a t op geen van deze d r i e r a n c h o s s p r a k e was van een c e n t r a l e b e d r i j f s v o e r i n g . De h a c i e n d a Acatempa, g e l e g e n i n de gemeente Amatepec, was eveneens i n handen van meerdere e i g e n a r e n . In 1886 v e r k o c h t één van hen, een z e k e r e F r a n c i s c o D o m í n g u e z , h e t kwart d a t h i j i n deze h a c i e n d a b e z a t . De koper van d i t k w a r t , d a t werd v e r k o c h t v o o r 750 p e s o s , was G a b r i e l José J i m é n e z , de p a s t o o r van de p a r o c h i e van A l m o l o y a . De v e r -k o p e r was, v o l g e n s de notariële a -k t e en dus w a a r s c h i j n l i j -k

32

v o l g e n s z i j n e i g e n o p g a v e , ' j o r n a l e r o ' van b e r o e p . D i t was een g e b r u i k e l i j k e o m s c h r i j v i n g v o o r iemand d i e z e l f h e t l a n d b e w e r k t e . Het woord ' j o r n a l e r o ' kon e c h t e r zowel ' d a g l o n e r '

(knecht) a l s ' k l e i n e b o e r ' b e t e k e n e n . V e r m o e d e l i j k v e r r i c h t t e Dominguez, ondanks z i j n a a n d e e l i n de h a c i e n d a Acatempa, z e l f l a n d a r b e i d .

De o m s t a n d i g h e i d d a t zowel de benamingen v o o r l a n d g o e d e r e n a l s d i e v o o r b e r o e p e n een ruime b e t e k e n i s hadden, maakte h e t m o e i l i j k b e t r o u w b a r e s t a t i s t i e k e n op t e s t e l l e n . Het i s a a n -n e m e l i j k d a t v e r w a r r i -n g r o -n d deze b e g r i p p e -n e-n w i s s e l e -n d e o f t e k o r t s c h i e t e n d e d e f i n i ë r i n g i n de v r a g e n f o r m u l i e r e n d i e door de o v e r h e i d werden r o n d g e s t u u r d , de u i t k o m s t van de o v e r h e i d s -s t a t i -s t i e k e n -s t e r k hebben beïnvloed. Zo b l i j k t u i t de notariël a k t e n u i t de tweede h e l f t van de v o r i g e eeuw, d a t de naam

'Hacienda J e s ú s d e l Monte' i n d e z e t i j d werd g e b r u i k t om een g r o n d g e b i e d aan t e d u i d e n d a t b e s t o n d u i t 48 p e r c e l e n landbouw g r o n d , g e l e g e n i n de gemeente T e x c a l t i t l a n , d i e eigendom waren van de a f z o n d e r l i j k e g e b r u i k e r s . De erfgenamen van de e i g e n a a r van h e t v o o r m a l i g e l a n d b o u w b e d r i j f 'Jesus d e l Monte', hadden e r n a m e l i j k v o o r g e k o z e n -naar kan worden aangenomen u i t commerciële o v e r w e g i n g e n - om de b e d r i j f s v o e r i n g t e s t a k e n en

33

M e x i c o , n o t e e r d e n 'Jesus d e l Monte' n i e t t e m i n a l s haciënda i n 34

de z i n van g r o o t g r o n d b e z i t . Z i j deden d i t op g r o n d van h e t antwoord op hun v r a g e n f o r m u l i e r d a t z i j , i n de vorm van een

'padrón', u i t S u l t e p e c hadden o n t v a n g e n . De g e m e e n t e l i j k e ambtenaren i n S u l t e p e c waren w a a r s c h i j n l i j k b i j hun 'padrón' u i t g e g a a n van de i n de volksmond g e b r u i k e l i j k e t e r m : 'Haciënda J e s u s d e l Monte'.

De k l a a r b l i j k e l i j k e v e r w a r r i n g r o n d de 'Haciënda J e s u s d e l Monte', b e s t o n d i n 1907 e c h t e r nog s t e e d s . In d a t j a a r t u r f d e een gemeente-ambtenaar van T e x c a l t i t l a n i n z i j n 'padrón' v o o r de a f d e l i n g s t a t i s t i e k van h e t z e l f d e m i n i s t e r i e 'Jesus d e l Monte' opnieuw a l s haciënda. In de kolom v o o r h e t a a n t a l

35

' j o r n a l e r o s ' , v u l d e h i j b i j ' J e s u s d e l Monte' 50 i n . De c i r c a v i j f t i g b o e r e n , d i e v o l g e n s de a k t e n p e r c e l e n hadden van r o n d de tweehonderd pesos p e r p e r s o o n , z u l l e n e r w a a r s c h i j n -l i j k geen moment van wakker hebben g e -l e g e n d a t z i j , door een o f a n d e r e ambtenaar op een b u r e a u van h e t m i n i s t e r i e i n de h o o f d s t a d , werden g e t u r f d a l s k n e c h t e n van de 'Haciënda J e s u s d e l M o n t e1.

gevoegd, i s g e b r u i k gemaakt van de Estadística del departemento

de México van 1854. De s a m e n s t e l l e r van deze s t a t i s t i e k ,

N o r i e g a , waarschuwde v o o r de o n b e t r o u w b a a r h e i d van de gegevens d i e hem waren o p g e s t u u r d . De voornaamste o o r z a a k h i e r v a n was v o l g e n s N o r i e g a h e t f e i t , d a t de l a g e r e overheden " h e t b e l a n g

37 van h e t s a m e n s t e l l e n van e x a c t e 'padrones' n i e t k e n n e n " . De b e t r e k k e l i j k h e i d van h e t a a n t a l en de benaming v a n de i n h e t o v e r z i c h t opgenomen l a n d g o e d e r e n , wordt o n d e r s t r e e p t d o o r de schommelingen i n h e t a a n t a l l a n d g o e d e r e n i n h e t d i s t r i c t S u l t e p e c v o l g e n s de s t a t i s t i e k e n van l a t e r e datum. Deze c i j f e r s z i j n weergegeven i n t a b e l 1. Het h o o g s t e a a n t a l l a n d g o e d e r e n dat i n h e t d i s t r i c t werd g e t e l d , b e d r o e g v o l g e n s een n i e t ge-p u b l i c e e r d e s t a t i s t i e k o v e r de e s t a d o de M é x i c o u i t 1889 51 (26 h a c i e n d a s en 25 r a n c h o s ) . De negen ' h a c i e n d a s de b e n e f i c i o ' ( b e d r i j v e n d i e z i c h b e z i g h i e l d e n met z i l v e r w i n n i n g u i t g e d o l v e n 3 8 e r t s ) i n h e t d i s t r i c t , waren n i e t m e e g e t e l d , t a b e l 1 A a n t a l l e n h a c i e n d a s en r a n c h o s i n h e t d i s t r i c t S u l t e p e c v o l g e n s negen officiële en g e p u b l i c e e r d e s t a t i s t i e k e n v e r z a m e l d door de r e g e r i n g van de d e e l s t a a t M é x i c o t i j d e n s de p e r i o d e 1854-1910. j a a r h a c i e n d a s r a n c h o s t o t a a l 1854 25 11 36 1878 16 2 18 1886-1887 13 32 45 1889-1893 25 23 48 1898 25 4 29 1899 30 4 34 1900 26 4 30 1905-1906 26 4 30 1908-1910 26 5 31

B r o n n e n : 1854, Estadística del departemento de México, M e x i c o 1854. Voor de j a r e n 1878-1910, M a r g a r i t a García Luna O r t e g a ,

Haciendas P o r f i r i s t a s en el Estado de México, T o l u c a 1981, 48-49

de l a n d g o e d e r e n . Nieuwe m a a t s t a v e n hebben w a a r s c h i j n l i j k de v e r s c h u i v i n g v e r o o r z a a k t t u s s e n de s t a t i s t i e k e n u i t de j a r e n 1886-1887 en d i e u i t de j a r e n 1889-1893. Ten a a n z i e n van h e t l a g e a a n t a l r a n c h o s i n de s t a t i s t i e k e n d i e na 1893 werden a a n -g e l e -g d , kan worden v e r o n d e r s t e l d d a t b i j d e z e t e l l i n -g e n de r a n c h o s d i e n i e t v o l d e d e n aan een b e p a a l d c r i t e r i u m - g e d a c h t moet worden aan een m i n i m a l e waarde v o o r de b e l a s t i n g - n i e t i n deze s t a t i s t i e k e n werden opgenomen. De u i t k o m s t e n van deze v i j f t e l l i n g e n kunnen d a a r n a a s t w e l l i c h t z i j n beïnvloed d o o r e v e n t u e l e v e r a n d e r i n g e n i n de b e s t u u r l i j k e i n d e l i n g van de

' e s t a d o de M é x i c o ' na 1893.

Het i s z e e r goed m o g e l i j k d a t zowel de m a a t s t a v e n d i e werden g e b r u i k t b i j h e t o p s t e l l e n van d e z e s t a t i s t i e k e n a l s de b e s t u u r -l i j k e h e r i n d e -l i n g e n , kunnen worden a c h t e r h a a -l d . Het i s e c h t e r t w i j f e l a c h t i g o f i n c o m b i n a t i e met d e z e a a n v u l l e n d e gegevens de o v e r h e i d s s t a t i s t i e k v e e l b r u i k b a a r d e r w o r d t v o o r de r e c o n -s t r u c t i e van de a g r a r i -s c h e -s t r u c t u u r . A a n t a l l e n , o p p e r v l a k t e n , waarden van de l a n d g o e d e r e n , alsmede h e t a a n t a l ' j o r n a l e r o s ' d a t i n v e r b a n d met deze l a n d g o e d e r e n werd g e b r a c h t , z i j n m o e i l i j k t e i n t e r p r e t e r e n wanneer geen i n f o r m a t i e wordt ge-boden o v e r h e t o n g e d e e l d dan wel g e d e e l d e i g e n d o m van d e z e l a n d g o e d e r e n , h e t a a n t a l e i g e n a r e n en h e t g e b r u i k d a t z i j van hun g r o n d maakten. Dat g e b r u i k kon immers i n de p r a k t i j k s t e r k u i t e e n l o p e n : c e n t r a a l g e l e i d a g r a r i s c h b e d r i j f , v e r d e l i n g i n m e e r d e r e z e l f s t a n d i g e b o e r e n b e d r i j v e n dan wel i n a f z o n d e r l i j k g e ë x p l o i t e e r d e p e r c e l e n , v e r p a c h t i n g van de g r o n d a l s g e h e e l o f i n d e l e n aan één o f meerdere p a c h t e r s . V o o r de r e c o n s t r u c t i e van de a g r a r i s c h e s t r u c t u u r i n h e t d i s t r i c t S u l t e p e c i s n a d e r o n d e r z o e k n a a r de i n r i c h t i n g van h e t zogenaamde g r o o t g r o n d b e z i t n o o d z a k e l i j k . Ten a a n z i e n van de r e l a t i e van d i t b e z i t t o t de a g r a r i s c h e gemeenschappen, a l s a c h t e r g r o n d van h e t d e s a m o r t i s a t i e p r o c e s , kan h i e r worden v o l s t a a n met de v a s t s t e l l i n g d a t h e t b e d r i j f s m a t i g g e ë x p l o i t e e r -de g r o o t g r o n d b e z i t i n h e t d i s t r i c t a l s g e h e e l geen d o m i n e r e n d e p l a a t s h e e f t ingenomen t i j d e n s de o n d e r z o c h t e p e r i o d e .

Door de s l e c h t e v e r b i n d i n g e n met de c o n s u m p t i e c e n t r a aan de a n d e r e z i j d e van de v u l k a a n v e r k e e r d e n zowel de k l e i n e a l s de

g r o t e b o e r e n i n h e t d i s t r i c t i n een s t r u c t u r e e l o n g u n s t i g e c o n c u r r e n t i e p o s i t i e t e n o p z i c h t e van hun c o l l e g a ' s i n de c e n t r a l e v a l l e i e n . Een u i t g e b r e i d e s t a t i s t i e k , d i e r o n d 1890 werd s a m e n g e s t e l d , m e l d t a l s a g r a r i s c h e p r o d u k t e n d i e v a n u i t h e t d i s t r i c t n a a r deze c o n s u m p t i e c e n t r a werden v e r v o e r d : 39

zaden, f r u i t en ruwe s u i k e r . S u l t e p e c was v o l g e n s deze s t a -t i s -t i e k één van de w e i n i g e d i s -t r i c -t e n i n de e s -t a d o de M é x i c o van w a a r u i t geen a a n v o e r p l a a t s v o n d van p r o d u c t e n a l s g r a n e n , bonen, meel en ' p u l q u e ' . O n g e t w i j f e l d waren de t r a n s p o r t k o s t e n v o o r deze p r o d u k t e n t e hoog. G e z i e n h e t f e i t d a t op h e t meren-d e e l van meren-de l a n meren-d g o e meren-d e r e n i n h e t meren-d i s t r i c t een v e e s t a p e l wermeren-d gehouden, i s h e t w a a r s c h i j n l i j k d a t t i j d e n s de droge p e r i o d e

40

vee n a a r de V a l l e i van T o l u c a werd g e d r e v e n . D a a r n a a s t ex-p o r t e e r d e h e t d i s t r i c t e n k e l e ex-p r o d u k t e n d i e e e r s t a m b a c h t e l i j k waren b e w e r k t : touw, l e e r , w e e f s e l en h e t e e r d e r genoemde v l e c h t

-4 1

werk. Ook de p r o d u k t e n van de b i j e n h o u d e r i j , h o n i n g en was, v a l l e n onder de c a t e g o r i e van e x p o r t p r o d u k t i e . De b i j e n h o u d e r i j i n h e t d i s t r i c t S u l t e p e c b e l e e f d e t i j d e n s h e t l a a t s t e decennium van de n e g e n t i e n d e eeuw een o p m e r k e l i j k e b l o e i . ' '2

-s l o t e n , d a t d i t ook b i j de -s t a t i -s t i e k v e r g a r i n g i n a n d e r e r e g i o ' s e e n r o l h e e f t g e s p e e l d . Wanneer d i t i n d e r d a a d h e t g e v a l i s , h e e f t d i t g e v o l g e n v o o r h e t b e e l d d a t o v e r de g r o n d

-43 b e z i t s v e r h o u d i n g e n aan de v o o r a v o n d van de R e v o l u t i e b e s t a a t .

Dit artikel is gebaseerd op mijn doctoraalscriptie "Dorpen uit de dode

hand. De p r i v a t i s e r i n g van het grondbezit van agrarische gemeenschappen in het district Sultepec, Mexico (1856-1893)" (Leiden 1986).

NOTEN:

1. F r a n k Tannenbaum, The Mexican agrarian revolution (Washing-t o n 1929) 138-155; F . B u l n e s , The whole (Washing-tru(Washing-th abou(Washing-t Mexico:

president Wilson's r e s p o n s i b i l i t y (New York 1916) 85. Z i e

ook F. K a t z , 'Labor c o n d i t i o n s on h a c i e n d a s i n P o r f i r i a n M e x i c o : Some t r e n d s and t e n d e n c i e s ' , Hispanic American

H i s t o r i c a l Review 54 (1974) 1-47, a l d a a r 1.

2. J o s é M i r a n d a , 'La p r o p r i e d a d comunal de l a t i e r r a y l a c o h e s i ó n s o c i a l de l o s p u e b l o s indígenas m e x i c a n o s ' ,

Cuadernos Americanos 149 (1966) 168-182.

3. C h a r l e s G i b s o n , The Aztecs under Spanísh r u l e : A history of

the Indians of the Valley of Mexico, 1519-1810 ( S t a n f o r d

1964); W i l l i a m B. T a y l o r , Landlord and peasant in colonial

Oaxaca ( S t a n f o r d 1972).

4. George McCutchen M c 3 r i d e , The land systems of Mexico (New York 192 3 ) .

5. Ibidem, 139-156.

6. H. P h i p p s , Some aspects of the agrarian question in Mexico.

A h i s t o r i c a l study ( A u s t i n 1925); E.N. Simpson, The ejido. Mexico 's way out ( C h a p e l H i l l 1937); F. López C á m a r a , La estructura económica y social de México en l a época de l a

reforma (Mexico 1977); M. Mejía F e r n á n d e z , Política agraria en Mexico en el s i g l o XIX (Mexico 1979); M. B e l l i n g e r i en

I . G i l S á n c h e z , 'Las e s t r u c t u r a s a g r a r i a s ' i n : C.F.S. C a r d o s o e d . , México en el s i g l o XIX (1821-1910). H i s t o r i a económica

y de l a estructura social (Mexico 1980) 97-118; A. K n i g h t , The Mexican Revolution 2 d i n . ( C a m b r i d g e 1986).

7. Mejía F e r n á n d e z , Política agraria, 229-230; K n i g h t , Mexican

Revolution I , 96-97. 8. J a n B a z a n t , 'Peones, a r r e n d a t a r i o s y a p a r c e r o s en M é x i c o , 1851-1853', H i s t o r i a Mexicana 23 (1973) 330-357; K a t z , 'Labor c o n d i t i o n s ' . V o o r e e n o v e r z i c h t v a n de h a c i ë n d a -l i t e r a t u u r , z i e : E r i c V a n Young, 'Mexican r u r a -l h i s t o r y s i n c e C h e v a l i e r : t h e h i s t o r i o g r a p h y oí t h e c o l o n i a l h a c i e n d a ' ,

Latin American Research Review 18 (1983) 5-62.

9. Monografía del Municipio de Sultepec, Gobierno del Estado de

México. D i r e c c i ó n de p r e n s a y r e l a c i o n e s p u b l i c a s d e l

g o b i e r n o d e l E s t a d o de México ( T o l u c a 1973) 11, 12.

10. M. C o l í n , índice de documentos r e l a t i v o s a los pueblos del

Estado de México. Ramo de Mercedes del Archivo General de l a Nación 2 d i n . (Mexico 1967).

11. J.A. V i l l a - S e n o r y S á n c h e z , Theatro Americano. Descripción

general de los reynos, y provincias de l a Nueva-Espana, y sus j u r i s d i c c i o n e s (Mexico 1746) 207-208, 212.

12. H.G. Ward, México en 1827, Selección (Mexico 1985) 138-142; E. B u s t o , Estadística de la República Mexicana. Estado que

guardan la a g r i c u l t u r a , i n d u s t r i a , minería y comercio. Resumen y análisis de los informes rendidos á la secretarla de hacienda por los agricultores, mineros, i n d u s t r i a l e s y comerciantes de la república y los agentes de México en el

exterior, en repuesta a las circulares de Io de agosto de

1877 ( M e x i c o 1880) 172-175.

13. A . L . V e l a s c o , Geografía y estadística de la República

Mexicana: Mexico ( M e x i c o 1889) 152. 14. De notariële p r o t o c o l l e n v a n h e t d i s t r i c t v a n de j a r e n 1850-1890 l a t e n z i e n d a t e r nog s t e e d s druk i n m i j n d e l e n ( ' b a r r a s ' ) en i n e x p l o i t a t i e r e c h t e n g e h a n d e l d werd. Ook z i j n verscheidene p a r t n e r - o v e r e e n k o m s t e n t u s s e n m i j n e i g e n a r e n u i t deze p e r i o d e i n de p r o t o c o l l e n bewaard g e b l e v e n .

15. N.W. Posthumus, Nederlandse prijsgeschiedenis ( L e i d e n 1943) 518-519

16 N o t i c i a que e x p r e s a e l nfim- de h a b i t a n t e s ( S u l t e p e c 1874) , A r c h i v o M u n i c i p a l de S u l t e p e c (A.M.S.), E s t a d í s t i c a , C a j a 1 exp. XIV.

17. Monografía del Municipio de Sultepec,13

18. V e l a s c o , Geografía, 151 19. Onder C e n t r a a l - M e x i c o w o r d t h e t g e b i e d v e r s t a a n d a t w o r d t gevormd d o o r de h u i d i g e d e e l s t a t e n : A g u a s c a l i e n t e s , D i s t r i t o F e d e r a l , G u a n a j u a t o , H i d a l g o , J a l i s c o , M é x i c o , M i c h o a c S n , M o r e l o s , P u e b l a , Q u e r é t a r o e n T l a x c a l a . 20. V o o r e e n o v e r z i c h t e l i j k e en b e k n o p t e b e s p r e k i n g v a n d i t c l a s s i f i c a t i e s y s t e e m , z i e : J . B u c k n e l l , Klimatologie ( U t r e c h t 1967) 21. Deze gegevens b e t r e f f e n d e h e t k l i m a a t z i j n o n t l e e n d a a n de

Monografías o v e r d e z e gemeenten e n b e r u s t e n op z e s

waar-n e m i waar-n g s j a r e waar-n r o waar-n d 1970: Mowaar-nografía del Muwaar-nicipio de

Almoloya de Alquisiras ( T o l u c a 1973); Idem v o o r Amatepec, Sultepec, T e x c a l t i t l a n , Tlatlaya en Zacualpan ( a l l e T o l u c a

1973) 22. A.M.S., A g r i c u l t u r a , C a j a 1, e x p . I - X X V I I ( 1 8 7 1 - 1 9 1 0 ) . Deze d o s s i e r s b e v a t t e n de a f s c h r i f t e n v a n de enquêtes d i e d o o r de f e d e r a l e r e g e r i n g t i j d e n s d e z e j a r e n i n toenemende mate werden v e r z a m e l d , b e t r e f f e n d e de a g r a r i s c h e p r o d u k t i e . Deze b r o n n e n b i e d e n e e n m o g e l i j k h e i d t o t n a d e r e b e w e r k i n g , o n d e r v o o r w a a r d e d a t de i n h o u d s m a t e n v a n de eenheden, w a a r i n de p r o d u k t i e werd u i t g e d r u k t ( m a n d e n , l a s t e n e.d.) kunnen worden a c h t e r h a a l d .

23. R. A l a n i s Boyso, ' Amatepec e n 1826. N o t i c i a s e s t a d í s t i c a s ' ,

Boletín del Archivo General del Estado de México 9 (1981) 3-58

24. M. R i v e r a C a m b r a s , V i a je a través del Estado de México

(1880-1883), ( M e x i c o l 9 7 2 ) 76.

25. I n t e r r o g a t o r i o que t i e n e p o r o b j e t o f a v o r e c e r e l movimento m e r c a n t i l é i n d u s t r i a l d e l I m p e r i o , A r c h i v o H i s t ó r i c o d e l E s t a d o de M é x i c o (A.H.E.M.), C.076.55, V o l . 1 5 0 , e x p . 1 1

26. Carpología Mexicana. D i r r e c t o r i o general sobre la producción

de frutas en las municipalidades del país. Obra la compilada en el Observatorio Meteorológico Central por disposición de la Secretaria de Fomento ( M e x i c o 1895)

gemaakt v a n een a l t e r n a t i e v e r o u t e o v e r T e n a n c i n g o . Deze r o u t e l a n g s de o o s t z i j d e v a n de v u l k a a n werd v o o r a l v o o r het t r a n s p o r t v a n e n n a a r M e x i c o - S t a d g e b r u i k t . Deze t o c h t n a a r de h o o f d s t a d duurde z e s dagen. Antwoord d o o r de ' j e f e p o l í t i c o ' op de c i r c u l a r no.5 v a n Sección de E s t a d í s t i c a y Fomento (1882), A . M . S . , A g r i c u l t u r a C a j a 1, e x p . I I . De ' j e f e p o l í t i c o ' v a n S u l t e p e c deed i n d i t antwoord b e k l a g o v e r de v o l g e n s hem z e e r s l e c h t e s t a a t van de wegen en h e t t e k o r t aan e z e l s en m u i l d i e r e n . V o o r het t r a n s p o r t v a n f r u i t , z o meende h i j , was b e s l i s t e e n k a r r e s p o o r n o o d z a k e l i j k , omdat men nu s t e e d s h e t r i s i c o l i e p dat zowel d i e r e n a l s l a d i n g v e r l o r e n g i n g e n b i j v a l p a r t i j e n . 28. Padrön de F i n c a s F ú s t i c a s , Admon. de r e n t a s de S u l t e p e c ,

A.M.S., C.221.12,Vol 21,exp.50; N o t i c i a que m a n i f i e s t a e l nömero de f i n c a s de campo que t i e n e e s t e D i s t r i t o , A r c h i v o M u n i c i p a l de S u l t e p e c , T i e r r a s , C a j a 1, exp.XXV.

29. M. García Luna O r t e g a , Haciendas. P o r f i r i s t a s en el Estado

de Mexico ( T o l u c a 1981) 83. Deze t i e n g r o o t s t e h a c i e n d a s

waren: La G a v i a , S u c h i t e p e c , A y a l a , H u e r t a , M e s t e p e c y San C r i s t ó b a l , S a l i t r i l l o , Cano, San N i c o l á s , d e l R í o e n T e j a l p a .

30. H . J . N i c k e l , Soziale Morphologie der Mexikanischen Hacienda (Wiesbaden 1978) 8-10

31. N o t i c i a que m a n i f i e s t a e l numero de f i n c a s de campo que t i e n e e s t e D i s t r i t o , A . M . S . , T i e r r a s , C a j a 1, exp.XXV

32. R.P.P.C./'Notaría I " d e l d i s t r i t o de S u l t e p e c , P r o t o c o l o d e l año 1886, a k t e d.d. 08-04-1886

33. R.P.P.C.,"Notaría I " d e l d i s t r i t o de S u l t e p e c , P r o t o c o l o d e l año 1856,akte d.d. 16-07-1856. L a t e r e t r a n s a c t i e s i n s t u k k e n van de o p g e d e e l d e h a c i e n d a Jesús d e l Monte werden g e r e -g i s t r e e r d op de d a t a : 29-05-1880, 07-01-1886

34. Estadística del departemento de México. Formada por l a

comisión nombrada por el M i n i s t e r i o de Fomento, y presidida por el Sr. D.Joaquín Noriega; de Septiembre de 1853 en que comenzó sus trabajos, a Febrero de 1854 en que los concluyó

(Mexico 1854;herdruk 1980) 101. 35. A . M . S . , A g r i c u l t u r a , C a j a l , e x p . X X I I I 36. N i c k e l , Soziale Morphologie,92

37. Estadística del departemento de México,145-146 38. A.H.E.M.,C.221.104, V o l . 21, exp.20

39. García Luna O r t e g a , Haciendas P o r f i r i s t a s , 68-69. 40. N o t i c i a que m a n i f i e s t a e l numero de f i n c a s de campo que

t i e n e e s t e D i s t r i t o , A.M.S., T i e r r a s , C a j a 1, exp.XXV.Twaalf van de z e v e n t i e n l a n d g o e d e r e n v a n de gemeente S u l t e p e c d i e

i n d i t document z i j n opgenomen, hadden een v e e s t a p e l . A l a n i s B o y s o ,1 Amatepec e n 1826'; v a n de negen h a c i e n d a s

d i e i n de s t a t i s t i e k v a n 1826 werden b e s c h r e v e n , werd v a n a c h t h a c i e n d a s ( de u i t z o n d e r i n g was Palmar) v e r m e l d d a t men z i c h met v e e h o u d e r i j b e z i g h i e l d . V i j f van deze h a c i e n d a s waren gemengde b e d r i j v e n . De d r i e a n d e r e h a c i e n d a s , T i z a p a , San Marcos en A h u a c a t i t l a n , waren v e e - h a c i e n d a s , d i e e l k s l e c h t s een h a n d v o l bewoners t e l d e n .

A.M.S-, A g r i c u l t u r a , C a j a 1, e x p . X X I I I . V o l g e n s d e z e ' p a d r ó n ' nam h e t gemengd b e d r i j f ook i n de gemeente T e x c a l t i t l a n e e n b e l a n g r i j k e p l a a t s i n .

41. U i t de notariële a k t e n komt naar v o r e n d a t i n S u l t e p e c d i v e r s e l e e r l o o i e r s en wevers waren g e v e s t i g d . Nader o n d e r z o e k v e r d i e n e n de s c h u l d r e g e l i n g e n , d i e werden g e s l o t e n t u s s e n w e v e r s en k o o p l i e d e n u i t h e t d i s t r i c t (R.P. P.C., a k t e n d.d. 22-12-1885 en 27-07-1886), w a a r b i j werd b e p a a l d d a t de w e v e r s d u i z e n d e n k l e e d j e s aan de koop-l i e d e n moesten koop-l e v e r e n a koop-l s a f b e t a koop-l i n g op e e r d e r v e r s t r e k t e k r e d i e t e n .

42. A . M . S . , A g r i c u l t u r a , C a j a l , e x p . IV, IX, XI, X I I I , X X I I I . U i t antwoorden d i e werden gegeven op de enquêtes i n z a k e de a g r a r i s c h e p r o d u k t i e i n de gemeenten van h e t d i s t r i c t b l i j k t een a a n m e r k e l i j k e toename van de omvang en de o p b r e n g s t van de k l e i n s c h a l i g u i t g e o e f e n d e i m k e r i j . Deze g r o e i z e t t e z i c h i n h e t e e r s t e decennium van de t w i n t i g s t e eeuw v o o r t .