Russen op vakantie
De Nederlandse ervaring
Scriptie Master MOES Rijksuniversiteit Groningen
April 2008
Inhoudsopgave
Inleiding 5
Onderzoeksmethoden 7
Definitie van toerisme 8
Typen toeristen 8
Typen toerisme 10
Motivatie voor toerisme 11
Deel I. De Russische toerist 13
Geschiedenis van het Russisch toerisme en de Russische toerist (1918-1992) 13
Socialistisch toerisme 13
Toerizm en otdych 13
Poetjovki 14
Sovjettoerisme vanaf 1945 14
Sovjettoerisme ten tijde van Chroesjtsjov 15
Wild toerisme 16
Na de transformatie 17
Een nieuwe markt van een jonge consumptiemaatschappij 18
Kenmerken van de Russische toerist 20
Welke Russen zijn toerist? 20
Vakantiebudget 21 Buitenlandse reizen 21 Uitgavenpatroon 23 Binnenlandse vakantiebestemmingen 24 Buitenlandse vakantiebestemmingen 25 Turkije 25
Egypte en de Arabische Emiraten 25
West-Europa 26
Deel II. Het gedrag van de Russische toerist 28 Stereotypering 28 De Nederlandse ervaring 29 Onbeschoft gedrag 30 Ergernis 31 Wintersport 32
Andere nationaliteiten over Russen 33
Hotelpersoneel en Turken in de toeristenindustrie over Russen 35
Communicatieprobleem 36
De boosdoener 37
Hotelmanagement over Russische toeristen 39
Een gat in de markt 40
Deel III. Verklaring: Cultuur- en mentaliteitsverschil 42
De Nederlandse vakantiementaliteit 42
De Russische vakantiementaliteit 44
Opvallende cultuur- en mentaliteitsverschillen tussen Nederlanders en Russen 46
Arrogante Nederlanders, onbeschofte Russen 46
‘Waar bemoei je je mee?’ 49
Klagen versus kletsen 50
Verschil in lichaamstaal 51
Goede en slechte manieren 53
Hamsteren aan het buffet 54
Overlast door alcohol 55
De krent en de nieuwe rijken 59
Vervelende kinderen 60
Vrouwen 61
Zijn deze verschillen onoverkoombaar? 63
Conclusie 65
Tabellen, boxen en grafieken
Tabel 1: Top 12 toeristische bestemmingen vanuit de Russische Federatie 18 naar Europa in 1991
Tabel 2: Gemiddeld inkomen van de Russische populatie 19
Tabel 3: Russische buitenlandse reizen 22
Tabel 4: Internationale reisuitgaven 23
Tabel 5: Uitgavenpatroon van Russische toeristen in 2004 24 Tabel 6: Analyse van Nederlandse evaluaties van Turkse hotels naar onderwerp 43
Box 1: Citaten over Russen van <www.vakantiereiswijzer.nl> 30
Box 2: “Als er op een tafel…” 35
Box 3: Een karikatuur van de Nederlander 47
Grafiek 1: Alcoholconsumptie (15 jaar en ouder) in Rusland 1980-2001 56 Grafiek 2: Toevallige vergiftiging (alle leeftijden) in Rusland 1980-2001 57
Bijlagen
Bijlage 1: Belangrijke bestemmingen 73
Inleiding
Nederlanders zien Rusland als een koud land met twintig graden vorst waar iedereen bontmutsen draagt, veel wodka drinkt en over het algemeen kil en onaardig is.1 Stereotypen over Russen zijn echter meestal een verouderd beeld, gebaseerd op de ideologische en maatschappelijke verschillen tussen Oost en West van meer dan twintig jaar geleden. Deze verschillen zijn de afgelopen jaren sterk afgenomen. Het kapitalisme in Rusland heeft steeds duidelijkere vormen aangenomen, de economie groeit gestaag en de sociale stabiliteit is toegenomen. Het aantal Russische ‘Europeanen’ is toegenomen. Steeds meer Russen maken zich westerse omgangsvormen en manieren eigen. De nieuwe Rus is individualistischer, pragmatischer, zakelijker, heeft meer zelfwaardering en is mobieler.2
De bestaande Nederlandse stereotypen over Russen zijn nochtans nauwelijks veranderd. Ze zijn de laatste jaren zelfs aangevuld met negatieve ervaringen die Nederlanders op vakantie hebben gehad met Russen.Op vakantieforums is te lezen hoe Nederlandse toeristen zich ergeren aan het gedrag van deze vrij nieuwe groep toeristen in vakantieoorden in Turkse en Egyptische badplaatsen. Door de toegenomen mobiliteit van de Russen komen Nederlandse toeristen steeds meer in aanraking met Russen op vakantie. Tussen 1997 en 2001 nam het aantal Russische toeristen wereldwijd toe met ruim 60%.3 De laatste jaren lijkt het aantal nog sneller te stijgen. Tussen januari en november 2007 steeg het aantal Russische toeristen dat Turkije bezocht zelfs met 34% van 1,8 naar 2,4 miljoen.4
De oorzaak hiervan is niet alleen het toegenomen besteedbaar inkomen van de Rus, maar vooral ook een verschuiving in de markt. Antalya bijvoorbeeld, heeft het afgelopen jaar een grotere toename in Russische toeristen gezien dan in gasten uit de Benelux. Het aantal Duitse gasten is sterk afgenomen en Turkse hotels hebben deze leemte opgevuld met Russische toeristen. Turkse reisbureaus als Podil, Annex en Pegas Touristic werken samen met Russische reisagenten en werven zeer actief klanten op de Russische markt.Steeds vaker zitten hotels in het gebied ’s zomers vol met Russische toeristen. Andere toeristen voelen zich ongemakkelijk bij deze overheersende aanwezigheid van Russische taal en cultuur.5
1 Svetlana Agafonova, ‘Koud land met mooie vrouwen’, Prospekt, Tijdschrift over Rusland, jaargang 13, No. 4 (2005) 6-8, aldaar 6. 2
Vladimir Ronin, Russen en Belgen: Is het water te diep? (Antwerpen; Benerus 1998) 7-8.
3 Volgens officiële cijfers. ‘Government figures show substantial increases in the numbers of Tourists that visited International
destinations’, Russian Travel Monitor, Issue 2, 2001, <http://www.russiantravelmonitor.com/02/tourfigures.shtml> (raadpleegdatum 24-01-2008) 1.
4
Cijfers volgens de Turkish Hoteliers Federation (Turofed). ‘Tourist arrivals rise 18.15 percent’, Turkish Daily News, <http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=92206> (27-12-2007; raadpleegdatum 24-01-2008) 1.
5 Interview met Bora Orgen, Assistant General Manager van het Limak Limra Hotel , 27 november 2007 Kiris, Turkije en interview
In 2005 stond in verschillende kranten vermeld dat Annasol vliegvakanties in samenwerking met het Turkse bedrijf Ten Tours zelfs Rus-vrije vakanties aanbood onder de naam ‘Club Orange’.6 Dit label zou Nederlandse toeristen ervan verzekeren dat alleen West-Europese gasten in de hotels verblijven. Discriminatoir? Misschien. Het is evenwel een antwoord op de sterk gegroeide vraag onder Nederlandse vakantiegangers naar Rus-vrije vakanties.
Uit een onderzoek van Expedia.com onder 1500 hoteliers wereldwijd, blijkt dat Russen in de top vier staan van minst populaire toeristen (na de Chinese, Franse en Indiase toeristen).7 In deze scriptie wordt onderzocht wat de reden is voor de slechte reputatie van Russische toeristen. Een reputatie die ze niet alleen onder Nederlanders hebben, maar onder andere ook onder Duitsers, Belgen en Turken. Deze reputatie is, zo zal blijken, alom bekend. Zelfs mensen die nog geen Russen op vakantie zijn tegengekomen zijn reeds bekend met de bestaande stereotypen.
De omgang met mensen uit een andere cultuur kan leiden tot onbegrip. Misverstanden komen in dit geval met name voor wanneer er generalisaties of vooroordelen met betrekking tot de andere cultuur bestaan. Verschillen worden eerder opgemerkt dan overeenkomsten.8
De scriptie bestaat uit drie delen. Na de inleiding en uiteenzetting van de onderzoeks-methoden en theorie, worden in het eerste deel de kenmerken van het Russisch toerisme beschreven. Onder meer de geschiedenis, de vorm en de bestemmingen worden behandeld. Deel twee is een samenstelling van verscheidene meningen over Russische toeristen om een beeld te schetsen van het probleem. In deel drie worden ten slotte de beschreven problemen verklaard aan de hand van cultuur- en mentaliteitsverschillen.
Voor het schrijven van deze scriptie heb ik zeer uiteenlopende bronnen gebruikt. Met name forums op vakantiepagina’s en hotelevaluaties zijn van groot belang gebleken bij het begrijpen van ‘de Russische toerist’. Ook de interviews met mensen die ervaring hadden met het fenomeen ‘Russisch toerisme’, zoals hotelmanagement en -personeel, toeristen en mensen in de reisindustrie zijn veelbetekenend geweest. Tenslotte heb ik mij zoveel mogelijk beroepen op ware ‘Ruslandkenners’ die ofwel zelf lange tijd in Rusland hebben gewoond, ofwel vanuit Rusland naar West-Europa zijn geëmigreerd. Een van deze experts is de Russische Mila Chevalier van het Nederlands Instituut in St. Petersburg. Ze is een grote hulp voor mij geweest door haar eigen vakantie ervaringen te delen en mij te wijzen op bruikbare bronnen, waaronder een aantal Russische vakantieforums. De waardevolle blik in twee culturen van mensen als Chevalier hebben een extra dimensie aan deze scriptie gegeven.
6 Annasol vliegvakanties is een touroperator op de Nederlandse markt die zich heeft gespecialiseerd in vliegreizen naar Turkije. Het
is het dochterbedrijf van de internationale reisorganisatie Ten Tour, gevestigd in Istanbul.
Onderzoeksmethoden
Deze scriptie is in drie stadia tot stand gekomen; voorbereiding, onderzoek en verwerking van onderzoeksgegevens. De voorbereiding op het onderwerp heeft door verdieping in literatuur, artikelen, forums en websites plaats gevonden. Voor cijfers, tabellen, grafieken en andere onderzoeken met betrekking tot toerisme heb ik contact opgenomen met het Turks Verkeersbureau, NBTC (Nederlands Bureau voor Toerisme en Congressen), ANVR (Algemene Nederlandse Vereniging voor Reisondernemingen), NRIT (Nederlands Research Instituut Voor Recreatie en Toerisme), het Nederlands Instituut in Turkije, het Nederlands Instituut in St. Petersburg, NIHAnkara (studentenondersteuning vanuit Turkije) en met de Nederlandse ambassades in Turkije en Moskou.
Mijn onderzoeksperiode betrof een 11-daagse reis naar Turkije. Tussen 20 november en 1 december 2007 heb ik in het all-inclusive, vijf sterren Limak Limra Hotel onderzoek verricht. Ik heb bewust voor dit hotel gekozen omdat hier zowel Europeanen als Russen verblijven. Tijdens deze veldwerkperiode heb ik winkeliers, hotelgasten, -personeel en -managers in het Kemer district geïnterviewd. In totaal zijn dit ruim 40 interviews geweest. Vervolgens heb ik de onderzoeksgegevens verder uitgewerkt en ben ik begonnen met het verzamelen van meningen van hotelgasten via het internet. Via een aantal reisforums, waaronder de Nederlandse site www.vakantiereiswijzer.nl en de Duitse site www.holidaycheck.de heb ik ruim 800 evaluaties geanalyseerd. In deze analyse heb ik onder meer gekeken naar het aantal keren dat door forumbezoekers over Russische toeristen werd geklaagd. Verder heb ik de Russische websites www.turkey.ru, www.tophotels.ru en het reisforum http://tourism.moskva.com/ gebruikt om de Russische kant van het verhaal te vertellen.
Cultuur- en mentaliteitsverschillen zijn moeilijk te bewijzen, ze zijn voornamelijk gebaseerd op (persoonlijke) ervaringen en waarnemingen. Derhalve heb ik mij niet alleen op observaties van mensen beroepen, maar tevens op een aantal gepubliceerde artikelen en boeken van zowel Russische als West-Europese auteurs. Vladimir Ronin bijvoorbeeld is een Rus die sinds 1990 in België woont en aan de Katholieke Vlaamse Hogeschool (KVH) in Antwerpen Russisch en Ruslandkunde doceert. Hij schreef het boek ‘Russen en Belgen: Is het water te diep?’ in 1998 nadat hij zeven jaar lang mentaliteitsverschillen had geobserveerd en ervaren. René Does is Ruslandkenner en hoofdredacteur van het Ruslandtijdschrift ‘Prospekt’ en ‘Ablak’. Hans Boland, vertaler van Russische proza en poëzie, woonde en werkte meer dan vijf jaar van zijn leven in Sint Petersburg. Hij schreef zijn ervaringen met de Russische mentaliteit en cultuur op in zijn boek ‘Mijn
Russische ziel’. Door deze informatie te bundelen geef ik in deze scriptie, naar ik hoop, een
Definitie van toerisme
Voordat ik in deze scriptie verder inga op het gedrag van ‘De Russische toerist’, wordt eerst het begrip toerisme gedefinieerd. Het tegenwoordig wereldwijd bekende woord ‘toerisme’ stamt waarschijnlijk af van het Franse woord ‘tour’. Toerist, toerisme en toeristisch zijn internationale leenwoorden die vandaag de dag in vrijwel alle talen zijn terug te vinden.9
Jozsef Borocz, Hoogleraar Sociologie en Directeur Hongaarse Studies aan de Amerikaanse Rutgers Universiteit, definieert toerisme als volgt: “Tourism is the leisure travel of industrial
capitalism”10 Hij beschrijft internationaal toerisme als een vorm van vrijetijdsmigratie waarbij
iemand zich buiten de landsgrenzen begeeft. Dit ontstond volgens hem in de 19e eeuw. Vrijetijdsmigratie definieert hij als “het type handel waarbij de consument naar het handelsartikel
reist, wat resulteert in de geografische verplaatsing van mensen met consumptie als doel”. De
opkomst van internationaal toerisme wordt ook door andere wetenschappers verbonden met de komst van het industrieel kapitalisme. 11
Dat de term ‘toerisme’ pas sinds de 19e eeuw geregistreerd staat, wil niet zeggen dat toerisme pas sinds die tijd bestaat. Toerisme is niet slechts een kenmerk van een industriële maatschappij. Het bestond al ver vóór de 19e eeuw. Zo reisden mensen in het oude Athene voor hun plezier, gezondheid, educatie, sport of religieuze doeleinden. Romeinen gingen op vakantie naar landhuizen, pelgrims uit de Middeleeuwen bezochten religieuze centra en in de 16e en 17e eeuw trok veel Engelse en Franse adel erop uit om kennis te vergaren.Toerisme bestaat zodoende al vele eeuwen. De term zelf kwam pas op in de 19e eeuw.
Het moderne toerisme verschilt sterk van vroeger en kent zoveel varianten, dat het aspecten van vrijwel alle eerdere vormen van toerisme bevat. Pelgrims, vluchtelingen, studenten, handelaren, monniken, ontdekkingsreizigers, gezondheidszoekers en smokkelaars zijn bij menig definitie allemaal onder de term ‘toerist’ te plaatsen.12 Er zijn daarnaast zoveel verschillende manieren van en motieven voor reizen, dat er niet zoiets lijkt te bestaan als ‘de’ toerist.
Typen toeristen
Er is zodoende behoefte aan een typologie. Valene L. Smith, Hoogleraar Antropologie en expert op het gebied van toerisme, heeft onderscheid gemaakt tussen een aantal typen toeristen. Het
9
Jozsef Borocz, ‘Travel-capitalism: The structure of Europe and the advent of the tourist’, Comparative studies in society and
history, Vol. 34, No. 4 (1992) 708-741, aldaar 728. Alle citaten zijn letterlijk overgenomen. Spelfouten en grammaticale fouten zijn overgeschreven uit het origineel.
10 Jozsef Borocz, ‘Travel-capitalism’, 737. 11 Ibidem, 709.
onderscheid heeft ze gebaseerd op specifieke kenmerken van de groep en hun aanpassingsvermogen aan de gastcultuur. Smith maakt onderscheid tussen zeven typen toeristen:13
1. De ontdekker (‘The explorer’)
De ontdekker past zich geheel aan de lokale cultuur aan en verblijft meestal voor een langere periode. Deze toerist leeft actief samen met ‘zijn’ gastgemeenschap en definieert zichzelf eerder als antropoloog dan als ‘toerist’. Hij tracht zich aan te passen en te leven naar de lokale levenstijl, ondersteund door meegebrachte medicijnen, voedsel, zuurstoftanks en walkietalkies.
2. De elite toerist
Deze soort toerist past zich tevens aan de gastcultuur aan, maar komt nog weinig voor. De elite toerist wordt gekenmerkt door mensen die bijna overal zijn geweest en ervoor kiezen om veel geld uit te geven voor een primitieve maar exclusieve vakantie. Het verschil met de ontdekker is dat de reis van de elite toerist thuis al is uitgestippeld en meestal niet langer dan een week of twee duurt.
3. De off-beat toerist
De off-beat toerist is op zoek naar avontuur door iets te doen wat weinig anderen gedaan hebben. Hij probeert vooral weg te komen van de massa toerist. De off-beat toerist past zich over het algemeen redelijk aan de lokale levensstijl en de primitieve faciliteiten die voor de weinige toeristen beschikbaar zijn gemaakt aan. Vooralsnog is dit een kleine groep toeristen. 4. De ongewone toerist (‘The unusual tourist’)
De ongewone toerist onderscheidt zich door zijn interessen in primitieve levenswijzen maar door tegelijkertijd zelf liever omringd te zijn door redelijke luxe. Dit is de toerist die er een daguitje van maakt om in een traditioneel dorp souvenirs te kopen en foto’s te nemen, terwijl hij liever overnacht en eet op een plaats met alle comfort. De ongewone toerist past zich doorgaans slechts deels aan de lokale cultuur aan.
5. De beginnende massatoerist (‘Incipient Mass’)
Deze redelijk grote groep toeristen is op zoek naar westers gemak en faciliteiten op hun vakantiebestemming. Ze reizen meestal alleen of in kleine groepen naar populaire bestemmingen en verwachten moderne hotels, zwembaden, airconditioning en andere luxe. Ze hebben weinig oog voor de moeite die de lokale bevolking heeft gedaan om aan hun eisen te kunnen voldoen.
13 Valene L. Smith (ed.), Hosts and guests, The anthropology of tourism. (2e druk; Philadelphia: University of Pennsylvania Press
6. De massatoerist
De massatoerist is een van de meest voorkomende soort toeristen en bestaat met name uit middenklasse huishoudens. Het is een zeer gevarieerde groep toeristen, van student tot gepensioneerd en van laaggeschoold tot hoogopgeleid. Deze groep toeristen reist in grotere groepen en verwacht westerse faciliteiten. Ze verwachten een getrainde, meerdere talen sprekende werknemer in het hotel die op de hoogte is van hun wensen en benodigdheden. De massa toerist is op zoek naar de ‘toerist bubble’, oftewel een nagebootste, veilige, herkenbare en westerse omgeving op vakantie.
7. De chartertoerist.
Dit is de massatoerist die met vlieg- en busladingen tegelijk aankomt op en vertrekt van een bestemming. Alles gaat in groepsvorm. Ze dragen vaak naamplaatjes, worden geteld terwijl ze in de bus stappen en volgen het bord van de reisleider. Deze soort toerist komt niet alleen nauwelijks in aanraking met de lokale cultuur, maar is in de meeste gevallen slechts geïnteresseerd in belastingvrij winkelen of de airconditioning in de bus.
Uit deze typologie van Smith blijkt onder meer dat naarmate een toerist meer westerse faciliteiten eist, hij zich minder aanpast aan en minder in contact komt met de lokale bevolking. Verreweg de meeste toeristen zijn onder de drie typen massatoerisme (de beginnende massatoerist, de massatoerist en de chartertoerist) te plaatsen.
Typen toerisme
Naast verschillende soorten toeristen, bestaan er ook verschillende typen toerisme. De voorkeur voor strand, natuur of cultuur zijn in de meeste gevallen bepalend voor de keuze voor een vakantiebestemming. Smith ontwierp tevens onderstaande typologie voor toerisme: 14
1. Etnisch toerisme
Dit type toerisme is gericht op toeristen die kennis willen maken met inheemse en doorgaans exotische volkeren en zich willen verdiepen in hun cultuur en levenswijze. Voorbeelden zijn een bezoek aan een typisch dorp, het observeren van ceremonies en het kopen van curiosa en primitieve kunst. Aangezien deze dorpen zich meestal ver weg van grote steden en het massatoerisme bevinden, wordt dit type toerisme voornamelijk door bovengenoemde eerste vier typen toeristen beoefend.
2. Cultureel toerisme
Cultureel toerisme richt zich op de schoonheid van pittoreske dorpjes met traditionele huisjes en het leven van het platteland. Toeristen die op deze vorm van toerisme afkomen
voelen zich doorgaans aangetrokken tot ‘hoe het vroeger was’, tot handgemaakte producten, folklore en maaltijden in rustieke herbergen.
3. Historisch toerisme
De glorie van het verleden staat bij deze vorm van toerisme voorop. Dikwijls staat historisch toerisme in het teken van educatie. De toeristen bezoeken monumenten, ruïnes, kerken en andere historische plaatsen en laten zich meeslepen naar een wereld die de meeste mensen slechts uit tekstboeken kennen.
4. Milieutoerisme
Net als het etnisch toerisme, trekt het milieutoerisme vooralsnog geen massatoerisme aan. In de meeste gevallen betreft milieutoerisme een kleine groep toeristen die ongewone bestemmingen bezoeken. In afgelegen gebieden zoals Antarctica of de Zuid-Amerikaanse jungle, ervaren zij de rust en gaan zij op zoek naar de relatie tussen mens en natuur. Dikwijls voor educatieve redenen.
5. Recreatief toerisme
In andere woorden; zon, strand, zee en seks. Of dit nu aan de Spaanse kust is of in de Zwitserse Alpen, het gaat uiteindelijk om het vermaak. Naast zonnen, zwemmen, sporten en uitgaan, valt ook gokken hieronder. Het grootste deel van het massatoerisme is in deze categorie te plaatsen.
In veel gevallen zullen toeristen verschillende soorten toerisme combineren. Een massatoerist kan er bijvoorbeeld voor kiezen om zon, zee en strand af te wisselen met een dagtocht naar een idyllisch dorp of een historische plaats. En een ontdekker kan ‘zijn dorpje’ (etnisch toerisme) afwisselen met een excursie naar historische bezienswaardigheden of een dag aan het strand.
Motivatie voor toerisme
Het Cambridge woordenboek geeft de volgende definitie van toerist: “someone who visits a place
for pleasure and interest, usually while they are on holiday”.15 Deze definitie is interessant, doch mager voor een wetenschappelijke scriptie. Een toerist is meer dan iemand die een tijd van huis is, iemand die op reis is voor interesse of plezier. Een toerist heeft ook een bepaalde motivatie om te reizen en het is deze motivatie die de toerist en zijn reis vorm geeft. De motivatie kan uit nieuwsgierigheid bestaan, gewoonte, de aantrekkelijkheid van de bestemming of genotzucht.16
Een reis is ook zelden zonder doel. Voor een pelgrim is het doel spirituele verlichting, voor een bezoeker aan Las Vegas is het vermaak en een kans op verrijking. Toerisme heeft daarnaast ook met status te maken. De mogelijkheid tot reizen heeft een hoger aanzien dan de gewone werkende
15 Cambridge online dictionary, <http://dictionary.cambridge.org/> (raadpleegdatum 02-10-2007).
wereld kan bieden en mensen geven over het algemeen veel geld aan hun vakantie uit.17 Thuis vakantie vieren wordt in het Westen doorgaans niet alleen als vreemd gezien, maar ook als meelijwekkend. Alleen armen, kinderen, ouderen en invaliden blijven thuis tijdens hun vakantie. Binnen het raamwerk van toerisme behoren volwassenen te reizen. Doen zij dit niet, dan zijn ze minder ‘bevoorrecht’.18
Smith betoogt dat de motivatie voor toerisme op drie elementen berust: vrije tijd, beschikbaar inkomen en positieve stimulus uit de omgeving. Toerisme moet volgens haar gezien worden als een ‘sociaal gebruik’. In West-Europa en Amerika heeft de werkende klasse sinds de Tweede Wereldoorlog steeds meer vrije tijd gekend. Hogere inkomens laten daarnaast meer vrijheid in uitgaven toe. Na uitgaven voor basisbenodigdheden als voedsel, behuizing en kleding, houdt de gemiddelde inwoner van Europa en Amerika tegenwoordig geld over aan het einde van de maand. Daarbij komt dat mensen tegenwoordig vooral ‘direct geluk’ zoeken, en zodoende sneller geneigd zijn geld uit te geven in plaats van te sparen.19 Het is de industriële maatschappij waar toerisme is uitgegroeid tot een sociaal fenomeen. De omvang van toerisme is enorm gegroeid dankzij de toegenomen productiviteit van industriële samenlevingen. Het toerisme heeft zijn huidige vorm aangenomen door technologische vooruitgang, hogere inkomens, meer vrije tijd en een andere culturele mentaliteit waarbij het verbreden van de eigen horizon belangrijk wordt gevonden.20 Het toerisme is zelf een belangrijke industrie geworden.
De definitie van Valene Smith ( “Over het algemeen is een toerist een persoon met tijdelijk
veel vrije tijd die vrijwillig een plaats bezoekt, weg van huis, met de bedoeling een verandering te ervaren.” ) is dan ook de definitie die bij deze scriptie het uitgangspunt vormt. 21
17 Nelson H.H. Graburn, ‘Tourism: The sacred journey’ in: Valene L. Smith (ed.), Hosts and guests, The anthropology of tourism. (2e
druk; Philadelphia: University of Pennsylvania Press 1989) 21-36, aldaar 28.
18 Nelson H.H. Graburn, ‘Tourism: The sacred journey’, 23. 19
Valene L. Smith (ed.), ‘Hosts and guests’, 1,2.
20 Dennison Nash, ‘Tourism as a form of imperialism’ in: Hosts and guests, The anthropology of tourism, (2e druk; Philadelphia:
University of Pennsylvania Press 1989) 37-54, aldaar 39-41 en Jozsef Borocz, ‘Travel-capitalism’, 712.
Deel I. De Russische toerist
Geschiedenis van het Russisch toerisme en de Russische toerist (1918 – 1992)
Socialistisch toerismeVóór 1991 kende Rusland een heel ander soort toerisme dan de huidige vrije-markt vorm. Door de afwezigheid van een vrije markteconomie, de aanwezige strenge staatscontrole en de heersende socialistische ideologie was toerisme in de Sovjet-Unie niet een vorm van vrijetijdsbesteding, maar onderdeel van het productieproces. Toerisme en socialisme waren immers twee tegenstrijdige termen. Toerisme staat voor het vrij reizen van de mens, socialisme betekent juist staatscontrole en talrijke restricties op de vrije beweging van de bevolking.22
In kapitalistische samenlevingen wordt toerisme gezien als een vrijetijdsactiviteit. Deze vrije tijd is specifiek ingepland in het dagelijks leven. Net als alle andere producten op de vrije markt, is ook toerisme een ruilmiddel, een handelsartikel. In ruil voor geld en vrije tijd, heeft men de mogelijkheid om zich van huis te begeven en de horizon te verbreden. In socialistische samenlevingen daarentegen, is toerisme een product dat de gezondheid en productiviteit van de bevolking dient te bevorderen. Een soort batterijoplader. De beschikbaarheid van toerisme is hier een onderdeel van het productieproces, sterk verbonden met politiek en ideologie. Het heeft tevens als doel om de correcte socialistische houding aan te leren.23
Toerizm en otdych
De Russische definitie van ‘toerizm’, die uit de tijd van de Sovjet-Unie stamt, blijkt een iets andere betekenis te hebben dan de term ‘toerisme’ die wij kennen. ‘Toerist’ kan in het Russisch betrekking hebben op iemand die voor zijn plezier, verlichting of avontuur reist, maar ook iemand die reist met een nuttig doel. Deze laatste definitie stamt uit 1920. De Vrijwillige Gemeenschap voor Proletarisch Toerisme besloot toen dat een toerist middels zijn eigen fysieke kracht, te voet, te paard, per boot of met de fiets een reis met doel diende te maken. Vanaf 1939 kon de sovjetbevolking zelfs medailles winnen door een zesdaagse tocht te maken waarbij zij haar kennis van het opzetten van een tent, het maken van een vuur en het gebruik van een kompas demonstreerde. Begin jaren zestig konden sovjettoeristen een medaille winnen door naar Gori, Baku en Tbilisi te reizen en zo het patroon van Stalins jeugd en vroeg revolutionair leven te volgen.24
De passieve, vermaak zoekende, westerse toerist werd gezien als iets slechts dat voort-gebracht werd door het kapitalisme. Het socialistische toerisme moest derhalve productief zijn, het moest een intellectuele en fysieke vooruitgang van het individu bewerkstelligen. Reizen leidde
22 John B. Allcock and Kryzysztof Przeclawski, ‘Introduction: tourism in centrally planned economies’, Annuals of tourism research,
Vol. 17 (1990) 1-6, aldaar 3.
23 John B. Allcock and Kryzysztof Przeclawski, ‘Introduction: Tourism’, 4.
24 Anne E. Gorsuch, ‘ “There’s no place like home”: Soviet tourism in late stalinism’, Slavic review, Vol. 62, No. 4 (2003) 760-785,
daarnaast tot collectivisme, doorzettingsvermogen, geduld, uithoudingsvermogen, dapperheid en wilskracht. Deze kwaliteiten toonden volgens de communisten de superioriteit van hun systeem aan.25 Wat ten tijde van de Sovjet-Unie ‘toerizm’ werd genoemd, staat tegenwoordig beter bekend als ‘avontuurlijk toerisme’.26
Reizigers in de Sovjet-Unie die voor hun plezier op reis wilden, hadden de mogelijkheid om op excursie te gaan. Dit viel niet onder de categorie toerisme, want toerisme moest hard werken inhouden en geen ontspanning. Rust nemen in een gezondheidscentrum (spa) werd ‘otdych’ (rust) genoemd.27 Een andere mogelijke vorm van ontspanning (of ‘otdych’) was een bezoek aan de familiedacha, oftewel buitenhuisje. Hier konden mensen genieten van rust en schone lucht en hun eigen tuintjes onderhouden.28
Poetjovki
In de Sovjet-Unie had niet iedereen toegang tot evenveel vakantie en ontspanning. Omdat er simpelweg te weinig faciliteiten beschikbaar waren om alle sovjetburgers op vakantie te laten gaan, werden de schaarse plaatsen verdeeld met behulp van ‘poetjovki’ (toegangsbewijzen voor een vakantiekamp, rusthuis of sanatorium).29 Meestal was de werkgever of de vakbond verantwoordelijk voor de distributie van de ‘poetjovki’. Voor een productiemedewerker was het over het algemeen makkelijker om een ‘poetjovka’ te bemachtigen dan voor een leraar of boer.30 Daarnaast waren met name prestatie en educatie bepalende factoren voor de bemachtiging van een toegangsbewijs.Wat betreft leeftijd, etniciteit en sekse was de verdeling redelijk gelijk.31 Wanneer men een ‘poetjovka’ had weten te bemachtigen kon men een verblijf boeken in een sanatorium, wandelkamp, resort of klein hotel.
Sovjettoerisme vanaf 1945
In de beginjaren van de Sovjet-Unie hielden sovjetambtenaren zich vooral bezig met de vormgeving van het sovjettoerisme. Na de Tweede Wereldoorlog richtte men zich op de bestemmingen van het toerisme. Door de verandering in de wereldpolitiek ten gevolge van de uitkomst van de Tweede Wereldoorlog werd het sovjettoerisme sterk naar binnen gericht en werd reizen naar het buitenland
25 Anne E. Gorsuch, ‘ “There’s no place’, 761.
26 Anne E. Gorsuch en Diane P. Koenker (ed.), Turizm. The Russian and East European tourist under capitalism and socialism
(Ithaca en Londen: Cornell University Press 2006) 3.
27 Diane P. Koenker, ‘Travel to work, travel to play: on Russian tourism, travel and leisure’, Slavic review, Vol. 62, No. 4. (2003)
657-665, aldaar 658-660.
28 Meestal was deze geërfd of zelf gebouwd. Dachas waren vooral in het bezit van de midden- en hogere klasse van de burgerij. De
staat stond dit eigendom toe omdat de dacha ook een manier was om gezinswaarden en buitenrecreatie te promoten.
Allan M. Williams en Vladimir Balaz, ‘ From collective provision to commodification of tourism? Annuals of tourism research, Vol. 28, No. 1 (2001) 27-49, aldaar 34.
29 Anne E. Gorsuch en Diane P. Koenker (ed.), ‘Turizm’, 4.
(voor de meeste mensen) verboden. Dit had mede als doel de westerse dreiging te verminderen en de patriottistische sovjetidentiteit te versterken. Anne E. Gorsuch, Universitair hoofddocent geschiedenis aan de Universiteit van British Colombia, deed onderzoek naar deze verandering door de bestudering van reistijdschriften, waaronder ‘Vokrug Sveta’ (rond de wereld). Uit haar onderzoek blijkt hoe een tijdschrift dat gewijd is aan wereldreizen, na de Tweede Wereldoorlog opeens binnenlandse reizen verheerlijkte. Ook in sovjetkranten en andere bladen werden artikelen gepubliceerd over de geweldige mogelijkheden van binnenlandse reizen en de helende werking ervan. Deze artikelen geven een goed beeld van hoe de politiek, in dit geval Jozef Stalin (1928-1953) zelf, de media gebruikte om de bevolking te beïnvloeden. De onwetendheid van de bevolking met betrekking tot het buitenland werd door Stalin misbruikt om haar xenofobische blik op het Westen te bevorderen. Hierin werd het Westen als de vijand afgeschilderd.
Extra nadruk werd gelegd op historische plaatsen die van belang waren voor de vaderlandse geschiedenis, om zo meer begrip voor het socialistische vaderland te kweken. Mooie stranden en luxe vakantieoorden binnen de Sovjet-Unie werden onder de aandacht gebracht om de bevolking hoop te geven dat de levensstandaard snel zou verbeteren.32 Het feit dat alles, van besneeuwde bergtoppen tot aan subtropische stranden, binnen de eigen landsgrenzen aanwezig was, bewees volgens Stalin de superioriteit van de Sovjet-Unie.33
Sovjettoerisme ten tijde van Chroesjtsjov
Onder Stalin kwam slechts de politieke en culturele elite buiten de landsgrenzen van de Sovjet-Unie. “Het regime had de meeste reizen naar het buitenland verboden, onwetendheid over andere
landen gevoed en in plaats daarvan binnenlands toerisme gestimuleerd.”34 Partijleider Nikita
Sergejevitsj Chroesjtsjov (1953-1964), bekend om zijn destalinisatiepolitiek in de jaren zestig, opende wederom de grenzen voor ‘de gewone sovjetburger’. De opnieuw verleende toegang tot reizen naar het buitenland stond in het teken van hervonden trots en zelfvertrouwen van de Sovjet-Unie. Door te reizen zou het sovjetvolk de superioriteit van de Sovjet-Unie ervaren. Deze vrijheid tot reizen bleef echter beperkt tot een aantal landen. Men dacht dat de verschillen met landen in Oost-Europa voor het gewone volk indrukwekkend genoeg zouden zijn. Alleen de politieke en culturele elite reisde naar kapitalistische landen.35
Buitenlandse reizen waren echter nog altijd geen recht, maar een privilege, verleend door de staat. Sovjetinwoners die op reis wilden, moesten zich melden bij de vakbondsorganisatie. Daar
32
Anne E. Gorsuch, ‘ “There’s no place’, 760-762.
33 Diane P. Koenker, ‘Travel to work’, 661. 34
Anne E. Gorsuch, ‘Time travelers: Soviet tourists to Eastern Europe’ in: Anne E. Gorsuch en Diane P. Koenker (ed.), Turizm. The
Russian and East European tourist under capitalism and socialism (Ithaca en Londen: Cornell University Press 2006) 205-226, aldaar 205.
vond een selectie plaats van geschikte en ongeschikte reizigers en werden potentiële toeristen ondervraagd over hun ideologische overtuiging, relatie tot hun werk en participatie in het sociaal leven.36 De reizen vonden plaats in groepsverband, onder leiding van een aangestelde reisleider en met een strikte tijdsindeling. Doorgaans waren de reisleiders partijleden die het gedrag van de sovjettoeristen in de gaten moesten houden. In het buitenland spendeerden de toeristen hun tijd voornamelijk met het bezichtigen van bezienswaardigheden, waarbij met name aandacht was voor het heroïsche revolutionaire verleden van de Sovjet-Unie.37 Een beschrijving van Julia Urakcheeva van toerisme tijdens de Sovjet-Unie: “During the last Soviet decades we could make a trip to a
limited number of countries, all of them socialist ones. The groups were formed for such trips in the factories and high schools and were always led by a strict and responsible guide. The tours were not too expensive, but only the best students and only the most "politically conscious" workers could go.”38
Een reis naar Oost-Europa was voor veel sovjetinwoners door gebrek aan geld nog altijd onbereikbaar. In 1955 was het jaarinkomen van een industrieel arbeider gemiddeld 9500 roebel. Een reis naar Roemenie kostte 1122 roebel en een reis naar de Verenigde Staten zelfs meer dan 6000 roebel. En ook de twaalf vakantiedagen die een arbeider toekwamen, waren niet genoeg om te participeren in een tweeweekse buitenlandse reis. 39
Wild toerisme
Tijdens het bestuur van Leonid Iljitsj Brezjnev (1964-1982) nam het sovjettoerisme sterk in omvang toe. Gedurende de gehele sovjetperiode was er altijd meer vraag naar dan aanbod van vakantie-faciliteiten geweest. Georganiseerde vakanties waren slechts toereikend voor tien procent van de bevolking. In de jaren zeventig was er weliswaar een sterke toename in de bouw van vakantieaccommodaties, maar deze bleef achter bij de groeiende vraag.40 Tussen 1965 en 1980 verdubbelde het binnenlands toerisme en er ontstond een ernstig tekort aan ‘poetjovki’ en faciliteiten. Elke zomer trokken miljoenen sovjetburgers zelfstandig naar de kustgebieden binnen de Sovjet-Unie. Deze vorm van individueel toerisme in de Sovjet-Unie bestond al decennia, maar nam pas ten tijde van Brezjnev dergelijk grote proporties aan. Zo groot, dat er meer mensen individueel reisden dan dat er mensen met de door de staat georganiseerde reizen meegingen. Deze toeristen kregen de naam ‘dikije toeristy’, oftewel ‘wilde, ongeorganiseerde toeristen’.41 Zonder ‘poetjovka’
36 Ibidem, 210-212.
37
Ibidem, 213.
38 Julia Urakcheeva, ‘The Russians on Vacation. Life in Rostov’, The Harbinger, Alabamba,
<http://www.theharbinger.org/xix/000822/julia.html> (22-08-2000; raadpleegdatum 27-08-2007) 1.
39 Anne E. Gorsuch, ‘Time travelers’, 210-212. 40
Christian Noack, ‘Coping with the tourist: planned and wild mass tourism on the Soviet Black Sea Coast’, in: Anne E. Gorsuch en Diane P. Koenker (ed.), Turizm. The Russian and East European tourist under capitalism and socialism (Ithaca en Londen: Cornell University Press 2006) 281-304, aldaar 285.
brachten deze mensen hun vakantie vooral in de natuur dicht bij huis door. Ze kampeerden of huurden goedkope kamers, gingen naar het strand en waren even weg van alle politieke druk.42
Na de transformatie
Vanaf 1991, na de val van de Sovjet-Unie, beschikten de Russen over meer vrijheid tot reizen naar het buitenland. Het grootste deel van de bevolking miste hier echter de financiële middelen voor. De rijkdom van Rusland werd in de eerste jaren van de transformatie zo verdeeld, dat er twee groepen ontstonden in de samenleving; zij die wel, en zij die niet konden reizen. Economische hervormingen begin jaren negentig veroorzaakten een economische recessie, prijsliberalisatie veroorzaakte sterke prijsstijgingen van goederen en inflatie deed het besteedbaar inkomen van de bevolking zakken tot een dieptepunt. De invoering van inkomstenbelasting, groeiende werke-loosheid, dalende levenstandaarden en verminderde koopkracht droegen bij aan de inzakking van het toerisme.43 Talrijke door de staat en vakbonden gesubsidieerde vakanties kwamen te vervallen, met als gevolg dat nog minder mensen op vakantie konden gaan.
Tijdens het communisme had het merendeel van de Russen jaarlijks twintig tot vijfentwintig vakantiedagen en zeven nationale feestdagen. Doordat het vanaf 1989 tijdens de transformatie economisch wat minder ging, hadden veel mensen een tweede baan nodig. Het gevolg was dat het aantal vrije uren sterk af nam en men minder vaak een paar dagen weg kon. De mensen probeerden hun beperkte vrije tijd op te sparen voor ten minste één langere vakantie per jaar.44 Officieel hebben werknemers in Rusland tegenwoordig recht op 24 vakantiedagen per jaar, plus tien landelijke feestdagen.45
Wanneer de Russen in de eerste jaren na de val van de Sovjet-Unie naar het buitenland op reis gingen, was dit doorgaans naar een van de nabij gelegen en goedkopere buurlanden. Polen had in deze periode jaarlijks rond de 7,5 miljoen Russische bezoekers, Hongarije 1 miljoen en Turkije rond de 700.000.46 In tabel 1 op de volgende pagina staan de populairste bestemmingen in 1991 weergegeven.
In deze periode ging men graag met de auto op reis, toentertijd het symbool voor individuele vrijheid. Dikwijls betrof het eendagsreizen en als men bleef slapen, dan was dat meestal bij vrienden, familie of in de auto of toerbus. De belangrijkste redenen om op reis te gaan waren winkelen, vrienden en familie bezoeken of het Westen verkennen. Daarnaast vond men het prettig zelf te kunnen kiezen waarheen en hoe men met vakantie zou gaan, na een periode van
42
Anne E. Gorsuch, ‘ “There’s no place’, 770.
43 Allan M. Williams en Vladimir Balaz, ‘From collective provision’, 39-40 en Duncan Light en Daniela Dumbraveanu, ‘Romanian
tourism in the post-communist period’, Annuals of tourism research, Vol. 26, No. 4 (1999) 898-927, aldaar 907.
44 Allan M. Williams en Vladimir Balaz, ‘From collective provision’, 37. 45 ‘Market insights: Russia’, European Travel Commission, 6.
sovjetoverheersing van de toeristische sector. Gemiddeld spendeerden de Russen maar weinig geld op vakantie. Aankopen waren meestal persoonlijke gebruiksgoederen als voedsel, kleding en elektronica. Voor betere accommodatie, voor restaurants, cultuur, sport of voor individuele services hadden de Russen begin jaren negentig weinig geld. 47
Een nieuwe markt van een jonge consumptiemaatschappij
Toerisme is ’s werelds grootste industrie. De Wereld Toerisme Organisatie (UNWTO) schat dat wereldwijde inkomsten uit toerisme de afgelopen zestien jaar meer dan 2,5 keer verdubbeld zijn van US$264 miljard in 1990 (525 miljard gulden, koers april 1990, E.V.) naar US$733 miljard in 2006 (€573 miljard, koers april 2006, E.V.).48 De kapitalistische samenlevingen als Nederland, Duitsland, Japan, Frankrijk en Amerika produceren de meeste toeristen. Met een aandeel van 11,4% van het aardoppervlak en 142,4 miljoen inwoners in 2006, waarvan 73% in steden woont, is het vreemd dat Rusland niet bovenaan deze lijst staat.49 Een van de belangrijkste oorzaken hiervan is dat Rusland twintig jaar geleden nog onderdeel uitmaakte van het gesloten communistische sovjetsysteem.
Rusland is echter begonnen aan een inhaalslag. Vanaf 1991 heeft er in korte tijd een enorme groei in Russisch buitenlands toerisme plaats gevonden. Vooral sinds de economische crisis van 1998 gaat het aanzienlijk beter met de Russische economie. Momenteel geniet Rusland de inkomsten van olie en gas en is de inflatie gezakt tot ongeveer negen procent. Besteedbare inkomens zijn gestegen van gemiddeld US$53 in 2000 (ongeveer €55, koers april 2000, E.V.) naar
47
Egon Smeral, ‘Emerging Eastern European’, 413.
48 ‘Tourism Highlights Editie 2007’,World Tourism Organization (UNWTO), via:<www.unwto.org>(raadpleegdatum 24-01-2007) 4. 49 ‘ Ő G A F- Tourismus-Memo’, Ő G A F, Impressum, juni 2005, 3 en ‘Country Profile: Russia’, Library of Congress, Federal
Research Division, oktober 2006, via: <http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/rutoc.html> (raadpleegdatum 15-03-2008) 5.
Tabel 1. Top 12 van toeristische bestemmingen vanuit de Russische Federatie naar Europa in 1991.
Bestemming Aantal Russische Procentuele verandering
Aankomsten ten opzichte van 1990
1. Polen 7.545.500 77,1% 2. Hongarije 1.068.000 -27,1% 3. Turkije 731.869 227,9% 4. Tsjecho-Slowakije 709.515 -42,1% 5. Bulgarije 290.502 -63,4% 6. Finland 221.849 -37,7% 7. Spanje 176.784 -13,3% 8. Duitsland 127.610 12,3% 9. Italië 73.675 -12,0% 10. Joegoslavië 52.700 -85,7% 11. Oostenrijk 36.958 29.9% 12. Zwitserland 24.054 24,8%
US$370 per maand in 2008 (€235, koers april 2008, E.V.), dankzij toegenomen werkgelegenheid en gestegen lonen. De middenklasse van Rusland groeit snel en beslaat nu al twintig procent van de bevolking, oftewel 25 tot 30 miljoen mensen.50
Uit onderstaande tabel blijkt dat het gemiddelde inkomen van de Rus de afgelopen vijf jaar sterk is toegenomen. Terwijl in 2002 het merendeel nog een inkomen had van minder dan 4500 roebel (€164, koers april 2002 E.V.) per maand, was dit bedrag in 2006 al gestegen tot een inkomen van boven de 6000 roebel (€176, koers april 2006, E.V.) per maand. Het daadwerkelijke inkomen is waarschijnlijk hoger dan officiële cijfers weergeven. Ten eerste omdat een groot deel van de bevolking inkomens verzwijgt om belastingheffing te ontduiken. Ten tweede daar de kosten voor levensonderhoud in Rusland beduidend lager zijn dan in West-Europa, met als gevolg dat Russen van een lager loon kunnen rondkomen dan bijvoorbeeld Nederlanders.
De consumptiemaatschappij is nog jong in Rusland. Steeds meer Russen zijn in bezit van mobiele telefoons en andere moderne apparatuur. Het gemiddelde loon is desalniettemin nog laag en lang niet iedereen kan zich luxe veroorloven.51 Volgens Russische officiële cijfers leefde in 2006 15% van de Russische bevolking in armoede. Onafhankelijke studies schatten dit gemiddeld 25% hoger in. De rijkste 10% van de Russische bevolking ontving in 2005 30% van het totale Russische inkomen. De armste 10% van de bevolking ontving slechts 2% van het totale inkomen. Dit verschil
50
‘Ő G A F- Tourismus-Memo’, 3 en Hella Rottenberg, ‘Waar het met Rusland fout is gegaan; De balans van Poetins
presidentsschap’, De Volkskrant, Boekrecensies, (29-02-2008) 26. (In de originele tekst werd er gesproken van US$ 53 in 2000 en 235 euro in 2008. Voor de duidelijkheid is het cijfer van 2008 ook omgezet in US$)
51 Svetlana Agafonova, ‘Koud land met’, 7-8.
Tabel 2: Gemiddeld inkomen van de Russische populatie (weergegeven als percentage van de totale bevolking)
2002 2003 2004 2005 2006
Populatie, totaal 100 100 100 100 100
Van welke met een gemiddeld maandelijks inkomen per capita van (RUR):
Minder dan 1500.0 roebel 17.3 9.9 6.2 3.2 1.8
1500.1- 2500.0 roebel 23.0 17.4 13.2 8.8 5.8 2500.1- 3500.0 roebel 18.1 16.7 14.3 11.3 8.5 3500.1- 4500.0 roebel 12.6 13.4 12.8 11.4 9.4 4500.1- 6000.0 roebel 11.8 14.3 15.0 14.9 13.5 6000.1- 8000.0 roebel 8.2 11.5 13.4 14.9 14.9 8000.1-12000.0 roebel 6.1 10.2 13.7 17.4 19.7
Meer dan 12000.0 roebel 2.9 6.6 11.4 18.1 26.4
in inkomensverdeling is naar schatting van het Library of Congress in de daarop volgende jaren verder toegenomen.52
Ruim 40% van de Russen geeft vrijwel al zijn inkomsten uit aan kleding en voedsel. Velen hebben twee of drie banen en/of verdienen zwart bij. Wat de Russen vrijwel niet doen, is sparen. Zij besteden hun geld actief, ze willen ervan genieten.53 Het aantal grote winkelcentra in grote steden is de afgelopen jaren sterk toegenomen. In St. Petersburg en Moskou besteden de inwoners gemiddeld 60 tot 70% van hun besteedbaar inkomen aan consumentengoederen en diensten. Met name de vraag naar luxe westerse goederen en dure merken is toegenomen als gevolg van een toegenomen koopkracht en veranderd consumptiepatroon.54 In april 2006 waren er volgens AC&M Consulting 134,7 miljoen mobiele telefoongebruikers in Rusland. Dit zijn 45,4 miljoen meer gebruikers dan het jaar daarvoor en de meeste van hen bevinden zich in Moskou en St. Petersburg. Daarnaast maakten 40 miljoen Russen gebruik van het internet, oftewel 28% van de bevolking.55 Volgens het Belgische tijdschrift ‘Trends’, toegespitst op zakennieuws, stijgt de verkoop van “uitrustingsgoederen,
consumentenelektronica, dienstverlening aan particulieren of doe-het-zelfartikelen” in Rusland
jaarlijks met 80%. Het toegenomen aantal verstrekte leningen aan particulieren is hier een belangrijke oorzaak van.56
Kenmerken van de Russische toerist
Welke Russen zijn toerist?Net zoals bij de term ‘toerist’, moeten we bij het gebruik van de term ‘de Russische toerist’ oppassen dat we niet teveel generaliseren. ‘De Rus’ bestaat immers niet. De Russische maatschappij is alles behalve homogeen. Inwoners van Rusland komen uit verschillende gebieden, achtergronden en milieus. Menig Rus is bovendien etnisch gezien geen Rus, maar bijvoorbeeld Oekraïens, Kaukasisch of Wit-Russisch, omdat door de eeuwen heen verschillende volkeren verplaatst zijn over het Oost-Europese continent. De Russische maatschappij is daarnaast verdeeld in een aantal gesloten socio-culturele gemeenschappen, waaronder de intelligentsia, de arbeiders en de boeren. De gebruiken en mentaliteit binnen deze gemeenschappen kunnen sterk verschillen.57 Wanneer we zodoende over ‘De Rus’ spreken, dienen we te specificeren over welke groep of klasse we het hebben.
52
‘Country Profile: Russia’, Library of Congress, 8.
53 ‘Russische consument koopt zich arm’, Persbureau Petersburg <www.pietr.nu/nieuws/gehelebericht.asp?1446> (21-08-2003;
raadpleegdatum 11-09-2007) 1.
54 ‘Rusland: consumentengoederen en detailhandel’, EVD, <www.evd.nl/zoeken/showbouwsysteem.asp?bstnum=81914&location=>
(19-01-2008; raadpleegdatum 07-03-2008) 1.
55 ‘Market insights: Russia’ European Travel Commission, 9.
Vakantiebudget
Russiablog deed in 2006 een onderzoek naar de vakantiebestemmingen van Russen en hun vakantiebudget. Hieruit bleek dat slechts 15% van alle Russen met vakantie gaat. 1,4% van de Russen gaat naar het buitenland op vakantie en slechts 13% van de Russische kinderen heeft de mogelijkheid om op zomerkamp te gaan. Verreweg de meeste Russen blijven thuis in de zomer om te werken. Sommigen trekken naar de dacha waar ze fruit en groenten verbouwen waar men de rest van het jaar van afhankelijk is. 52% van de Russen kan een vakantie niet betalen en is niet in het bezit van een dacha.58 Vooral gepensioneerden hebben het economisch zwaar. Hun inkomen is doorgaans niet hoger dan 3.000 roebel (€79, koers april 2008, E.V.) per maand. Ten tijde van de Sovjet-Unie was dit anders, toen waren ze (toen ze zelf nog jong waren) in staat om mooie reizen te maken, bijvoorbeeld door het Althai gebergte en naar het oosten. Nu zijn de prijzen voor binnenlandse reizen echter beduidend hoger dan het Europese gemiddelde en kan vrijwel geen enkele gepensioneerde nog op vakantie.59
Desalniettemin gaat het steeds beter met de Russische economie en zijn de lonen gestegen. Dankzij het beleid van Poetin waarbij de olie- en gasinkomsten voor een economische hoge groei hebben gezorgd, kan de kleine Russische middenklasse nu gemiddeld één keer per jaar met vakantie.60
Buitenlandse reizen
Tabel 3 geeft de groei in buitenlandse reizen weer. Terwijl in 2001 4,2 miljoen Russen naar het buitenland met vakantie gingen, is dit getal de afgelopen jaren gestegen naar ruim zeven miljoen. De gemiddelde jaarlijkse groei van alle Russische toeristische reizen tussen 2001 en 2006 was 13,2%. De verwachting is dat wanneer de groei van de middenklasse doorzet, de buitenlandse reizen ook zullen toenemen.61
Verreweg de meeste Russische reizigers komen uit Moskou; ruim 70%. Op nummer twee staat Sint Petersburg, gevolgd door andere grote steden als Jekatarineburg en Novosibirsk. De groeiende middenklasse, momenteel ongeveer 25 miljoen Russen die meer dan US$1000 (€636, koers april 2008, E.V.) per maand verdienen, draagt ook sterk bij aan de toegenomen vraag. Dit zijn met name Russen in de leeftijd 30 tot 45 jaar. Dikwijls werken zij bij internationale bedrijven,
58
Yuri Mamchur, ‘Can Russians Afford a Vacation?’, Discovery Institute, <www.discovery.org/scripts/mt/mt-tb.cgi/895> (16-06-2006; raadpleegdatum 11-09-2007) 1.
59
‘The tourist who came in from the cold’, The Guardian, <www.guardian.co.uk/turkey/storey/0,,2135890,00.html> (27-07-2007; raadpleegdatum 11-09-2007) 2.
banken, in de energiesector of zijn zelfstandig zakenman/-vrouw (advocaten, doktoren, accountants).62
Universitair hoofddocent A. Akin Aksu van de Turkse School voor Toerisme en Hotel Management aan de Universiteit van Akdeniz in Antalya, Turkije en Musa Gűngőren voerden in 2000 een onderzoek uit onder Russische toeristen en reisbureaus in Antalya. Zij maakten een profielschets van de Russische toerist door Russen te interviewen op het vliegveld van Antalya. Van de 700 ondervraagde Russische toeristen gaf 76% aan naar Antalya te zijn gekomen voor zon, zee en strand. Daarnaast was de betaalbaarheid van de vakantie een belangrijke reden om voor Turkije te kiezen. Wat betreft accommodatie gaf de meerderheid de voorkeur aan vier- en vijfsterren-hotels.63 Iets meer dan 3% verbleef tussen de drie en zeven dagen in Turkije, ongeveer 25% tussen de acht en elf dagen en bijna 40% tussen de twaalf en vijftien dagen.64
De belangrijkste vakantieperioden voor Russen zijn Kerst, Oud en Nieuw en begin november. Vooral het ontvluchten van de koude Russische winter lijkt een belangrijke reden te zijn voor Russen om op vakantie te gaan. Desalniettemin gaan veel Russen in de zomermaanden juli en augustus op vakantie. 65 Russische toeristen zijn vooral hoogseizoentoeristen en boeken doorgaans op het laatste moment. Dit is een van de redenen waarom ze meer betalen voor hun verblijf dan de meeste andere toeristen.
62
Ibidem, 6 en A.Aksu and M. Gungoren, ‘Russian tourist profile: Antalya region example’, Tourist analysis, Vol. 9, No.1-2 (2004) 123-127, aldaar 126.
63
51% de voorkeur aan vier- en vijfsterrenhotels, 33,9 % aan vakantiedorpen en 11,2% gaf de voorkeur aan een- tot driesterrenhotels. Appartementen en pensions waren weinig populair.
64 A.Aksu and M. Gungoren, ‘Russian tourist profile’, 123-127. 65 ‘Market insights: Russia’, European Travel Commission, 6.
Tabel 3. Russische buitenlandse reizen* **
Uitgavenpatroon
In 2005 stonden Russen volgens het World Tourism Organisation (UNWTO) op nummer 9 van volkeren die het meeste geld uitgaven op reis.66 Volgens Aksu en Gűngőren geven de Russen in Antalya gemiddeld US$500-800 (€318-509, koers april 2008, E.V.) op vakantie uit.67 Deze bedragen zijn vrijwel gelijk aan de gemiddelde uitgaven van de meeste andere toeristen die het gebied bezoeken.68 In tabel 4 staan de gemiddelde uitgaven van Russische toeristen wereldwijd weergegeven. In 2006 was dit gemiddeld US$641 (€408, koers april 2008, E.V.) per reis. Er zijn echter ook Russen die duizenden dollars per dag uitgeven. Deze zeer rijke Russische reizigers (in totaal zijn dit momenteel ongeveer 100.000 Russen) reizen over het algemeen meerdere keren per jaar naar het buitenland met familie en vrienden en geven gemiddeld US$1500 (€954, koers april 2008, E.V.) per dag uit aan hun accommodatie. Hun voorkeur gaat met name uit naar exclusiviteit, zoals privé-chauffeurs, personal shoppers en gidsen.69 Dit is dan ook niet het soort toerist dat men in een vijfsterren resort in Turkije tegen komt.
Naast zon, zee en strand is winkelen voor veel Russen de belangrijkste reden om te reizen. Bij het winkelen, geven Russische toeristen voornamelijk geld uit aan cadeaus, kleding en sieraden.70 In tabel 5 staat een overzicht van de soorten producten waar Russen het meeste geld aan uitgeven tijdens de vakantie.
66
‘Tourism highlights’, World Tourism Organization, 10.
67 Bijna 50% spendeerde tussen de US$500 en US$800, 20,4% tussen de US$801 en US$1000 en 10,6% gaf tussen de US$1001 en
US$1300 aan hun vakantie uit.
68 A.Aksu and M. Gungoren, ‘Russian tourist profile’, 125. 69 ‘Market insights: Russia’, European Travel Commission, 7-8. 70 A.Aksu and M. Gungoren, ‘Russian tourist profile’, 125.
Tabel 4. Internationale Reisuitgaven (excl. transport)
Binnenlandse vakantiebestemmingen
Rusland beschikt in ruime mate over zijn eigen toeristische plaatsen. Bekend is bijvoorbeeld de kustplaats Sochi, maar ook vele andere kleine kustplaatsen, waar toeristen kunnen zonnen, zwemmen, dansen en winkelen. Daarnaast heeft Rusland gebergten, steppes en de poolcirkel binnen zijn landsgrenzen. In oude steden als Moskou en Sint Petersburg zijn volop cultuur en geschiedenis te vinden. Iets verder weg zijn de populaire spa’s in de Kaukasus. In de zomer vertoeven talrijke ouderen in de sanatoria in dit gebied.71
Russische bestemmingen verliezen het desalniettemin van de buitenlandse bestemmingen. Dit komt ondermeer doordat de toeristische infrastructuur in Rusland nog sterk onderontwikkeld is. Russische toeristen willen niet meer terug naar de oude stijl sovjetvakanties. Kampfaciliteiten als een zwembad, sportzaal, bioscoop en drie maaltijden per dag zijn niet langer genoeg om aan de wensen van de Russische vakantiegangers te voldoen. Zij willen luxe, goede wijn en lekker eten. Hoewel dit in Moskou en St. Petersburg aangeboden wordt, vinden Russen doorgaans hetzelfde voor beduidend minder geld in het buitenland. Het is Russen opgevallen dat ze voor de prijs van een bed-and-breakfast in Moskou met Oud en Nieuw, ook in een vijfsterrenhotel bij de Eiffeltoren in Parijs kunnen verblijven. Alhoewel Moskou een populaire binnenlandse reisbestemming blijft, zijn de prijzen door het tekort aan luxe hotels ongewoon hoog, met een slechte prijs-kwaliteit verhouding tot gevolg.72
71 Julia Urakcheeva, ‘The Russians on vacation’, 1.
72 Marina Tupikova, ‘Fastidious but Generous’, Gateway to Russia <www.gateway2russia.com/st/art_184613.php> (22-12-2003;
raadpleegdatum 03-09-2007) 3.
Tabel 5. Uitgavenpatroon van Russische toeristen in 2004
Buitenlandse vakantiebestemmingen
Steeds meer Russen gaan naar het buitenland op vakantie, waar goede faciliteiten worden aangeboden voor een lagere prijs. De meest populaire buitenlandse bestemmingen van Russische toeristen in 2006 waren: 73 1. Turkije – 1.470.000 2. China – 1.300.000 3. Egypte – 900.000 4. Finland – 562.000 5. Oekraïne – 562.000 6. Spanje – 250.000 7. Italië – 245.000 8. Duitsland – 225.000 9. Griekenland – 198.000 10. Arabische Emiraten – 174.00074 Turkije
Turkije is een van de meest populaire bestemmingen van Russen. Redenen hiervoor zijn onder andere dat op de Turkse vliegvelden een visum gemakkelijk verkrijgbaar is en dat twee weken inclusief accommodatie, eten en drinken minder dan US$600 (€381, koers april 2008, E.V.) kost. Het is voor veel Russen bovendien dichterbij dan de Zwarte Zee, Krim of Kaukasus. Vanuit Moskou is het slechts drie uur vliegen. In de eerste helft van 2007 bezochten ruim 925.000 Russen Turkije, 16,6% meer dan het voorgaande jaar.75 Vooral de plaatsen Antalya, Marmaris en Kemer zijn populair. Ook vestigen steeds meer Russen zich in Turkije, zoals Engelsen en Duitsers eerder al deden. Verder vormen de betaalbare prijzen, de goede kwaliteit van producten en diensten en het winkelen aantrekkelijke kanten van Turkije. De meeste Russen kiezen voor een all-inclusive pakket, waarbij accommodatie, eten en drinken en entertainment zijn inbegrepen.
Egypte en Arabische Emiraten
Egypte is een bestemming die het hele jaar door populair is bij de Russen. Het motto van de Russische toerist met betrekking tot Egypte is ‘snel, betaalbaar en gemakkelijk’. Aangezien steeds meer luxe hotels en resorts met een hoge kwaliteit van dienstverlening worden gebouwd, neemt het aantal Russische toeristen dat Egypte bezoekt jaarlijks toe. Ook de Arabische Emiraten zien het
73
Cijfers betreffen het aantal toeristen. ‘The tourist who came in from the cold’, The Guardian, 4.
74 In bijlage 1 is een overzicht te zien van de meest populaire buitenlandse bestemmingen tussen 2001 en 2005.
75 Volgens het Ministerie van Cultuur en Toerisme. Samed Gunek, ‘Russian Boom at the Heart of Turkish Tourism’, Sunday’s
aantal Russische toeristen sterk toenemen. In 2003 groeide het aantal Russische toeristen in dit gebied met ongeveer 30% ten opzichte van het jaar daarvoor. Deze groei kwam voornamelijk door de nieuwe kijk van Russen op de Arabische Emiraten. In de jaren negentig was het een plek om te gaan winkelen, nu wordt het gezien als een bestemming voor de rijken. Het is dan ook niet de Russische middenklasse, maar de rijkere Rus die hiernaartoe op vakantie gaat. Een week in de Emiraten kost gemiddeld US$1000 (€636, koers april 2008, E.V.), nog altijd heel wat minder dan een reis naar Europa of Amerika, waar de belastingen de reiskosten beduidend hoger maken.76
West-Europa
In West-Europa zijn vooral de landen Italië, Spanje en Griekenland populaire bestemmingen onder de Russen. Aangezien hier geen goedkopere chartervluchten heengaan, zijn het vooral de rijkere Russen die de lijnvluchten kunnen betalen.77 Door de hoge wisselkoers met de dollar is Europa momenteel minder in trek bij de Russische vakantiegangers. Desondanks is het aantal skivakanties in Europa toegenomen. Rusland heeft ook mooie besneeuwde bergen, maar daar zijn de voorzieningen beduidend minder dan in Europa. De groei in Europa wordt enigszins geremd door het tekort aan luxe skiresorts en hotels. De meeste skigebieden spelen (nog) niet in op de Russische toerist daar deze de gewoonte heeft om op het laatste moment te boeken. Dit brengt een hoog risico met zich mee voor hoteleigenaren, die de voorkeur geven aan toeristen die een paar maanden van tevoren boeken. Evgeny Sudbin, directeur van Acent Travel, is van mening dan het aantal Russische toeristen in Oostenrijk bijna drie maal hoger zou kunnen liggen wanneer meer vliegtuigtickets en hotelkamers beschikbaar zouden zijn. 78
Desondanks richten sommige Europese resorts zich wel degelijk op de Russische markt. De Russische toerist geeft gemiddeld immers twee tot drie keer zoveel geld uit als de Europese toerist. Sommige Oostenrijkse ondernemers bieden derhalve ‘Russische weken’ aan, waarbij Russen Kerst en Oud en Nieuw in Oostenrijk kunnen komen vieren, geheel naar Russische tradities en gebruiken, eten in Russische restaurants en een Russische stijl entertainment. Door deze aanpak hebben deze hoteleigenaren hun omzet flink zien stijgen.79 Harry Muller, journalist voor De Telegraaf, merkte tien jaar geleden al op dat steeds meer Oostenrijkse ondernemers zich op de Russische toerist richtten. De internationale concurrentie van vakantieoorden groeide en de belangstelling vanuit Nederland en Duitsland voor wintersportvakanties in Oostenrijk nam af. Steeds vaker kwamen Russische menukaarten op tafel te liggen en kreeg personeel een spoedcursus Russisch.80
76 ‘Market insight: Russia’, European Travel Commission, 6. 77
Interview met de Assistant General Manager van Het Limak Limra Hotel , Bora Orgen, 27 november 2007, Kiris, Turkije.
78 Marina Tupikova, ‘Fastidious but generous’, 2. 79
Ibidem, 2.
80 Harry Muller, ‘Oost-Europeanen overspoelen Oostenrijk’, De Telegraaf,
Veel Russen hebben een bezoek aan Europa nog altijd hoog op hun verlanglijstje staan. Helaas is het voor het overgrote deel van de Russen nog altijd onbetaalbaar. Engeland, Frankrijk en Duitsland hebben de Russische bezoekersaantallen zelfs zien dalen. Landen als Polen en Cyprus hebben een daling gezien in Russische toeristen vanwege de visumplicht van EU-lidstaten. 81
Deel II: Het gedrag van de Russische toerist
Stereotypering
Een typische Nederlander, Brit of Rus bestaat niet. Desondanks weet iedere Nederlander een typische Belg of Rus meteen te herkennen. Wanneer mensen het over die…. (vul in: walvismoorde-naars, racisten, noedelvreters, kaaskoppen, francofielen, atlantici, enzovoort) hebben, dan weet bijna iedere Europeaan wie ermee bedoeld wordt. “Eenieder noemt barbaars wat niet tot zijn eigen
gebruiken behoort”, schreef Michel de Montagne een aantal eeuwen geleden al.82 Barbaars kan
betrekking hebben op eet- en drinkgewoontes of kleedgedrag, maar ook op nationalisme en expressie van emoties. Al eeuwen wordt het eigenaardige, opvallende gedrag van andere volkeren genoteerd in reisverhalen, dagboeken, toneelstukken en vakantiegidsen. Met het creëren van een imago van een bepaald volk wordt een verwachtingspatroon gecreëerd. 83 Deze imago’s worden ook wel stereotypen genoemd.
Dergelijke stereotypen zijn meestal afkomstig van buitenlanders, maar worden ook door de inwoners van een land zelf toegeëigend. Soms nemen volkeren zulke toegeschreven eigenschappen zelfs over en gaan ze extra benadrukken, vooral in de toeristische sector.84 Denk bijvoorbeeld aan de klompen in Holland. Nog weinig Nederlanders dragen ze, maar het is nog altijd een van de belangrijkste symbolen van de Nederlandse nationaliteit. Het is dan ook niet verwonderlijk dat buitenlanders dikwijls verwachten dat ze nog altijd gedragen worden.
Stereotypen zijn doorgaans een weerspiegeling van wat de persoon zelf niet is. Het zijn eigenschappen die in de ogen van een ander opvallend en meestal ‘té’ zijn.85 Kleine details vormen de basis van deze beeldvorming.86 “Iemand kan duizend eigenschappen aan een volk waarderen en
er toch door één ogenschijnlijk onbetekenend detail een pesthekel aan hebben.”87 Zo is ook het
beeld van Russen op vakantie dat onder Nederlanders leeft, tot stand gekomen.
82
Henk Pröpper, Waterlanders. Bespiegelingen over de moraal van Nederland (Amsterdam: Prometheus 1995) 8.
83 Paul Ilegems, Het volkomen frietboek. Een Belgische cultuurgeschiedenis (Amsterdam: Nijgh en van Ditmar 2002) 105. 84
Paul Ilegems, ‘Het volkomen frietboek’, 106.
85 Dik Linthout, Onbekende buren. Duitsland voor Nederlanders. Nederland voor Duitsers (Amsterdam: Atlas 2006) 39-40. 86 Paul Ilegems, ‘Het volkomen frietboek’, 120.
De Nederlandse ervaring
“Onderontwikkeld burgerschap en gebrekkig verantwoordelijkheidsgevoel; de
neiging voor jezelf en de jouwen (svoi) het onderste uit de kan te slepen; vrijheid zien als het dictatoriale recht volstrekt je eigen gang te gaan; een compromisloze en mateloze cultuur. Daar staan veel fijne eigenschappen tegenover, die zich open-baren wanneer je ze beter kent. Maar alle begrip als je in de tussentijd een Rusvrij hotel boekt.”88 (Coen van Zwol, journalist van het NRC Handelsblad en voormalig
correspondent in Moskou, over wat je kunt verwachten van Russen op vakantie)
Discussies op het internet geven aan dat de Russische vakantiegangers alles behalve populair zijn bij de Nederlandse toerist. Ze worden als ongemanierd, vrouwonvriendelijk, asociaal, arrogant en als ‘altijd dronken’ bestempeld. A. Thijssen van Annasol Vliegvakanties vertelt in een interview met De Telegraaf: “Russen hebben op vakantie een hele andere mentaliteit dan Nederlanders. Wij
passen ons aan en zijn vriendelijk tegen het personeel, Russen hebben een attitude. Zij doen alsof het hotel van hen is en zijn vaak erg onvriendelijk tegen het personeel en andere gasten.” Algemeen
directeur Atilay Uslu van ‘Turkijespecialist’ Corendon zegt dat de organisatie aanzienlijk minder klachten ontvangt over bijvoorbeeld Polen en Roemenen, dan over Russen.89 Opvallend was ook, dat wanneer ik willekeurige Nederlanders tijdens mijn onderzoek vroeg naar hun vakantie-ervaringen in Turkije of Egypte, ze het al snel hadden over ‘die irritante Russen’.
Een van deze Nederlanders is Vanne Hartjes. Deze Groningse studente vertelde mij dat ze geschokt was over het grote aantal Russen dat ze tegenkwam tijdens haar rondreis door Egypte in oktober 2007. Met name het gebrek aan respect voor de lokale cultuur en normen vielen haar op. “Bij de piramiden liepen de mannen gewoon met ontblote bovenlichamen en de vrouwen in kleine
topjes en korte rokjes. Op het strand droegen ze laarzen en bikini. Zelfs forse vrouwen liepen rond in stringbikini’s.” Vanne is niet de enige die dit ‘gebrek aan aanpassingsvermogen’ opgevallen is.90 Ook Bora Orgen, Assistant General Manager van het Limak Limra Hotel vertelde hoe Nederlandse gasten verontwaardigd zijn wanneer Russische vrouwen gewoon topless en in stringbikini naar de bar komen.91
88
Coen van Zwol, ‘Russische badgasten’, NRC Handelsblad, <http://weblogs.nrc.nl/weblog/moskou/> (02-04-2006; raadpleegdatum 03-09-2007) 1.
89
‘Turkijegangers willen Rus-vrije vakantie’, De Telegraaf Reiskrant, <www.reiskrant.nl/reiskrant/reisnieuws/28287901/Turkije-gangers_willen_Rus-vrije_vakantie.html> (09-11-2005; raadpleegdatum 23-08-2007) 1.
90 Interview met Vanne Hartjes, Groningen, 6 december 2007.
