WI INHOUD

INHOUD

Co

lumn

Drs.

WI Deetman

555-556

Ter

introductie:

'N

i

e

uwe

wegen, vaste waarden' centraal

Drs.

M.

l

ansen

557-558

Nor

m

e

n

en waarden voornaamste

punt

op

politi

e

k

e

a

ge

nda

Dr

AAM.

Kinneging

559-561

Same

nle

ve

n met

verschi

l

Prof

dr.

G.G.

de

Kmijf

Rappo

rt

g

eeft

voorzet voor

debat

e

n do

e

t

appèl

Mr.

drs. AHM. Dölle

Lange

t

er

mijn

vis

ie-

korte

t

er

mijn

praktijk?

Drs.

AM.

Oost/ander

Naar ee

n

participatiebeleid

Dr E.P

de long

Nederland

moet

voortrekkersro

l

vervu

ll

en

562-567

568-574

575-579

580-584

Drs. A1jen

longma

585-588

Politieke

moed nodig

voor

realiseren duurzame

samen

l

eving

Liesbeth

Spies

589-593

Socialc gezicht moet op de toekomst worden gericht

Prof

mr.

FHJI Andrimcn en Prof.

mr.

dr. IP Bolkmclldc

Beelden van Paars

Prof drs.

BAG. AL

Tromfl

Het CDA Phoenix of Cheshire Cat!

Dr. CI Klofl

Periscoop: Het gezi n als ijkpunt7

Z

olang een partij in plaats van met de inhoud van de poli-tieke hoodschap vrijwel ai-ken hezio is met haar eioen h b organi-.atic en n1iezcrig doet over haar ctgcn men<,en, zal de intcre<,<,e voor haar onder de burger-, alncmen. Dcze kwaliJke ontwikkeling wa<, het C:DA in haar greep aan hct krijge11. Daaraan wordt een cind gemaakt door 'Nieuwe wcgcn, va-,te waardcn aanzct tot ccn <,tratcgisch heraad hinncn het C:Dl\. De otmlag hinncn de partij voltrekt zich in een hoog tempo. Aan dit proccs moct worden vastgehoudcn.

f\,;atuurliJk, we Ieven in het mediatijd-pcrk, maar dat hetekent nog niet dat een partij ol politicu<, zich

al -,taande kan houden door enig glitterwerk. Per saldo zi111 burger<, aiken geintere.,.,eerd 111 wat poli-tiekc partijen vinden van politieke vragen en pro-hlcmen dte ziJ in hun cla-gelijk-, Ieven tegen komen

'~icuwc wcgcn, vZl-,tc

waardcn' hicdt gcnocg

men aangesneden die reed-, lang en gc-staag knagcn aan de hestaan<,zekerheid van hct individu en de grond-,lagcn van de samenlcving lzoal-, een verntinderd hesd van normen en waarden, dreigcn-de aantasting van solidariteit, milieu-verontrcin1g1ng, \Vcrkloo-.hcid en onvciltghcid I. De richting voor oplm-r.;ingcn wordt aangcgcvcn. Wat daarhij opvalt i-, dat wordt va<,tgchouden aan de C:DA-uitgangspunten en de te tTalt-seren politieke doelcn nauwgezet in hct oog worden gchouden. Fr wordt hard-nckkig, linksom ol n:chhom, naar op-\or.;..,ingcn gczocht voor de grotc prohlcmen, nict dogmatisch va<,thou-dcnd aan tngenomen -,tandpuntcn,

n1aar ccrdcr prognlati..,ch

Dat pa<,t cen polttieke par-ttl die haar politieke idealcn koe-,tert en hij de ti)d wemt te hlijven

aanknoping<,puntcn tot

in-houdell)ke discu.,-,ie en Drs

WI.

/)ectman

I )aarom ,., de di-,cu.,-,ie over het <,ocialc ot ld1erale gezicht van het U )A ot welk gezicht dan ook niet hoetend. I ict gaat om de gckozen cloclcn tn rcalt--.cring van de idcalcn en '>tandpunthepaling met hetrekking tot

dtc vragen c11 prohlemcn. I harop client hct CDA zich tn het komendc haiiJaar

111 al zijn gclcdingcn tc conccntrcrcn.

Niet dogmatisch, maar

pragmatisch

In het rapport worden enkele

prohk-over de ethischc aanvaardhaarhetd,

d/1-"""Y

en cllcctivitcit van de gekoze11 middelcn. Daarover client de di-,cu<,ste te gazm, intern en l"\tCTtl Ieclerc andere di-,cu.,-,ic zai het CDA tot <,peelhal ma-ken van andere partl)en

Om die valkuil moet worden heenge-gaan

z

i I

I' _{. I} :;::;:

I,,

:J

I

!

:I

0

I

_u

Uitwerking beginsel van

'solidariteit'

Overigens, het zoeken naar nieuwe we-gen irnpliceert ook het verkennen van een onbekend terrein. Wanneer hij-voorheeld aandacht wordt gevraagd voor een rnoderne farniliepolitiek, dan gaat het crorn vervolgen'> tot die con-crete invulling te kornen die burgers motiveert en aan'>prcekt.

Ter vcrgroting van de participatie van burgers aan het arhcid'>proccs wordt voorgesteld onder Ol11'>tandigheden een comhinatie van werk en uitkering rno-geliJk te rnaken onder af'>chaffing van het minirnurnloon. Dit is cen uitdagen-dc gedachte, maar kan onhedoeld lei-den tot het tegcndeel van wat wordt heoogd. Vcrdere uitwcrking i'> du., no-dig en concrete uit'>prakcn over de hoogte van het >ouaal minimum zullcn moeten worden gedaan.

Wannecr wordt voorge'>teld om de be-lasting van arheid te verschuiven naar-hela'>ting van verbruik, niet in de laat'>te plaat'> vanwcge het tot<,tandhrengen van een ook ecologi'>ch georienteerde economic. dan is vaardigc stuurmans-kumt nodig willcn we altham 1n Europa niet uit de rnarkt wmden gc-prii'>d en willcn we problcmen aan de onderkant van het inkomen<,gehouw voorkomen. Zo kan worden

doorge-gJJil.

Het voo,·gaandc client crtoe om aa11 tc gcvcn dtlt hiJ her hcgaon VZln nicu\vc wcgcn prohkn1cn tot uitdog1ngcn moe-ten worden gcmaakt Dat klinkt alge-zaagd, maar per >aldo gaat het tclkem om d11-cLlc prohlcrnen van memen dichthiJ en vcrderal -en 0111 toekom'>ti-ge toekom'>ti-genera tie'>. I )aarom loont het de moeite de mogeli)kheicl van het hegaan

van nieuwe wegen te verkennen en de-zc \Vcgcn n1isschicn gedurld op tc gt~an. Wellicht zouden we de aanzet tot het '>trategi'>ch be,·aad hinnen het C:DA kunnen zicn al:-.. hct begin van cen sy<.,-ternatische uitwerking van ccn van de vier kernhegrippcn, nameli1k het

begin-sci

van de >olidantelt.

De

ht11dige om-<,tandigheden maken dat nodig, zoal'> het in de Jaren tachtig nodig wa<, aan de idee van ge'>pl-cide vcrantwoorclcli)k-hc,cl aanclacht te hc>tcJen.

Drs.

W 1. I

)ccllllilll

l11 de collllllll <}CPCll 3c /cdcll I'd II de mldctlc huu f'crsooui!JkC of'Pdltuu;cu li'C<T.

ZIJ

ho/)('11 ,lildiiiiCC

0

p H november jong<,t\cden 1s het rapport 'Nicuwe \Vegcn, vastc \va.arden' gc.> presenteen.l. Het Strate~ gisch lleraad 1 n het CDA is nu werkelijk hegonnen. In dit nummer van Christen Democratische Verkenningen wonft ccn voorzct gegcvcn voor de hredere di<,cussie Aa11 zeven auteurs van hu1tcn en hinnen hct CDA is ge~ vraagd om commentaar te gcven op het rapport, \vaarin wordt aangcvcn over welke puntcn in het hiJzomlcr grond1g gcdiscussieerd zou moeten worden. In de zevc11 commentaren zip1 vcrra<,<,ende Jnaly-,es en 'luggc-,tics te vindcn. lliJvoorhecld over de manier waarop in hct rapport de positie van het C:DA in een seculariserende samenlcving vorm~ gegeven wordt. Zo stelt de liheraal A.A.I\1. Kinneging dat in het rapport hct oude 1nzicht wordt mi,kend dat een heschaatde -;amenlcvlt1g aileen gelun~ dccrd kan zijn op moraal en niet up re~ gelgeving. Zijns inziem had de moraal ~ waarden en normen ~ in het rapport cxpliciet als voornaa1w;tc agendapunt op de polttiekc agenda moeten worden gczet. De hecr CC de Kruijf, boogie~ raar chri<,te\ijkc ethick tc Leiden, i'> van mening dat in het rapport de 'vaste waarden' te gcmakkelijk als christelijke waarden worden voorgesteld. Zipv, in~ zicn<, gaat de christen~democratie a\ te lang gehukt onder de last dater 'eigen~ li)k' christeli)ke, goede dingen gcreali~

sccrd moeten worden in de politick. Zij zou die last van zich moeten atwerpen.

Het christclijke zit politick gcsproken nict in hct idealc, maar 111 de erkcnning dat de aard van de mens noopt tot de uitoclening van macht en de controlc van machthehhers. In 'N1euwe wegcn, vaste waarden' blijft cen doorhraak wat dit hctrdt vooralsnog uit.

!n andere hi)dragcn worden verschillcn~ de helangrijkc hootdstukken van com~ menlaar voorzic11 I )e hcer [I' de long vindt het hooldstuk 'l'articipatie voor iederecn' inspirerend. HiJ vraagt zich wei al hoc hieraan concrect gcstalte zal worden gegevcn. Wic 'participatie door iedcrcen' voorstaal, zal hiJVoorbecld zijn antwoord klaar moetcn hcbhcn op de vraag: 300 ot 400 gulden per maand voor een herintrcder7 Nog vee\ mccr punten vragcn om concrctiscring d1c vaak moeilqk en controversicel zal zip1 De heer A. Diille <,pitst zip1 commen~ taar vooral toe op de ovcrhc1dsvisie, en in het bijzondcr hct hootdstuk Ten so~ \ide overheid' Hij vraagt om tcnminste twec vervolgcn hierop waarin nog .,cherper voor de middellange termip1 wordt aangegeven wat het ideaalhecld van het C:DA is met hctrekklllg tot twce onderwcrpen: de restwaarde van de Nederlandsc <,taat in ccn verdcr intc~

grerend [uropa en het zclthestuur van plaatselijke gemeenschappen. l\1cvrouw L Spic'> vindt hct hootdstuk 'Fen duur~

zamc samenlcving' vcelhelovcnd. 1\ let de hccr

A

longma henadrukt ziJ dat de weg van de ecotax ook daadwerkcliJk moet worden ingcslagcn. ZiJ vraagl zich echter al of het CDA voldoende

z

-1

f-C.) ()

f-z

f-Froctiwoorziller Heermo

m

~Vl.-secreloris

ll1111

Cwiiifllijdeiis de flreselllolte

17<111

'Nieuwe

uregw,

vaste

11'111/rdm'. Uoto

/)irk

flo/)

roliticke moed zal hcbhen om dezc, en andere ge'>chehte nieuwe wegen ook in zijn <,tandrunten en daden tot uitdruk-king te Iaten komen. In zijn bijdrage henadr·uk1 A Omtlander ook jui'>t deze zorg· 'We hehhen niet veel aan cen goede strategienota al., die aileen voor de lange termiJil hcdoeld is, waarhij de volk'ivcrtegcn\voordiger<.; geacht \VOr-den voor de korte termijn gewoon door tc gaan met pragmati.,ch belcid. Dat is al eerdcr vertoond in het CDA. Jc heht dan cen aldeling voor de mooie woor-den en een club die doorgaat met 'lmsr-rJessas usur~l'

Het blok over het rappor-t worclt afgc-.,Joten met de reactie die de voorzitter en de secrctaris van de centrale werk-groep van het Strategisch Hcraad on-langs gegeven hebben op de discussie die zich in de rcrs en in het hijzonder in het daghlad Trouw hecft atgc.,peeld rondorn de vraag wat de voorstellcn in 'Nieuwe wcgen. vast<: waJr"den' betekc-ncn voor 'het sociale gezicht' van het CDA in de nabije toekomst. Vanwege

het helang van deze hitdrage voor de discu'>Sie in en hurten de partij wordt deze bijdrage ook in dit blad geruhli-ceerd

Na hct hlok over 'Nieuwe wegen. va'>tc waarden' trcft de lczcr eer1 vlijm.,chcrpe hijdrage aan van de bekcnde socraal-dc-mocraat Bart Tromp, waarin deze de paarse coalitie conlrontcert met de door haarzelt gestelde criteria. Het nummer -;luit af met een periscoop waari n ondergctekende i nvull i ng gee it aan het proJect van ccn nwderne ge-zi n<,pol itiek.

Discussie in het CDA moet in de eerste plaats gaan om de

huma-nistisch-christelijk-burgerlijke waarden: n10ed, eerlijkheid,

zelfdis-cipline, trouw, rechtvaardigheid, ambitie, redelijkheid, goede

manieren, ijver, spaarzaamheid, tolerantie, welwillendheid, en

me-delijden. De invoering van een splitsingsstelsel in de

inkomstenbe-lasting is bijzaak!.

S

lcc.ht' ccn conclu'i_c i'> mogcli)k na lczlllg van het rapport 'N1cuwc wcgcn, va~tc waarden': het i'> een produkt van hezon-ncn, vcr-.,tandJgc 111cno;,cn

Het rapport i'> gevoed door de intellec-tuelc traditie, maJr tevem

hij de tl)d' ~let Iicht de

he-die in hct rapport ZIJn opgcnomen Hicrdoor komen de LLJtgang<,punten 1n de Iucht te hangen. Len cynicu<, zou kunncn concludeJ-cn. in theonc heclt hct CDA ccn duick\ijk e1gen vi,ie, die atwijkt van de opvattingen van de

ande-re grote politieke <,tromin-gen, maar in de praktlJk langrlJbte polineke

kwe<,-tJe<, van de nahije toekom'>l cruit en gcch ccn vi~ic daarop, zonder ooit een ongcpa'-.t wcrvcndc toon aan te ncmen. Hct heeft dicpgZing, n1at1r 1-. n1ct

vaog. Fen rupport, kortonl, cbt IT'>pect atdwingt. llovendicn i'> Nieuwc

we-gen. va~tc waardcn' ecn

Dr. AA!Vt

Ki11negim;

wijkt men ,\ccht' millime-ter<, van elbar., zi1de 1\bar wat helangrlJker i,, omdat de tilmoli,che uitgang'>-punten onvoldoende wor-den uitgcwerkt en in hun con'>equentie'> doordacht, <,chuilt men impliuet een aantal ideecn terziJde die toch tot de kern van het chri,ten-democrati,ch erl-rapport dat ongetwiJfeld in grotc mate

op in'>lemming kan rekencn van vee\ li-heralc lczcr<,.

Toch i' er wei ee11 bnttekcning tc plaat-<,en hi) het rapport. Lr hc'>laat onvol-doendc 'amenhang tu<,<,cn de lilo-'oti.,che uitgang<,puntcn en de uitwer-king daarvan in de concrete voor<,tel\en

( l )\' 12 q.::;

goed behorcn en waar<,chiplll)k onmi<,-haar zullen zip1 om de maat,chappeliJke vraag<,tukkcn van de nahi1e toekom<,t mee tegemoct te treden.

Markt, overheid en

samenleving

Hct rapport hcgint n1ct tc zcggcn dat·

z

:..:J

II

r,

!I

c:c:

<r: <r: ~ '-'-1 f-v: <r:

>

z

I..U

u

I..U ~ :..:J ~ :J u..;

z

"Wie in de samenleving slechts twcc tc-genge-;telde polen ziet - markt ol over-lwid, individu ot collectiviteit, vrqheid ot gezag - loopt vast." [\len hoctt geen helderziende te ziJn om te hegrijpen dat dit gericht is tegen zowel de socia-Ji,ten als de lihcralen. De chri-;tcn-de-mocrati-;che vi-;ie <,telt daar tegenover, "l\1arkt en overheid zijn nodig, maar de ..,anlcnlcving gaat daar nit't in op. lntegendeel, markt en overheid komcn uit de samenleving voort."

De samenleving hc'>laat uit mecr dan aileen markt en overhcid. Hct i'> duide-liJk dat hier hct maat'>chappeduide-liJk mid-denvcld wordt hcdoeld, al wordt hct nict met zovecl woorden gezegd, de vcrbanden \vaarin mcn<.;cn ge~ttlltc gc-ven aan waarden als gcmeemchapszin, rentmcc'>lerschap c11 saamhorigheid. Dit middcnveld i'> van het groot<,tc ge-wicht. Hier heeft de mens ee11 naam, hicr voelt hij zich thui'>, hier wordt de mens gevormd tot een wczen dat ver-antwoordelijkheid voor zichzclf en an-deren kan dragcn en hier vindt hi) stcu11 waarop hi) kan terugvallten als hij dat nodig heeft

Tot zovcr geen cornm<:ntaar. Dcze in-zichten zip1 niets anders dan een korte -;amenvatting van cen kernpunt uit de traditionelc katholieke en protcstantse sociale leer. De liheralen en sociali<;ten die afwijzend <,taan tegen een, aldus ornschreven, middenveld, zouden er goed aan doen zich nog cen<, tc bezin-nen op hun visie.

De volgende stap in de redenatic i'> eveneen-; traditioneel. Het -;taat niet cx-pliciet in het rapport, maar tussen de rege]<, is de hoodschap onmiskenhaar dat de markt en de overheid, die voort-komen uit de samenleving, dee]a<,pec-ten zijn van de <,amenleving, de neiging hebhen de samenleving te overwoeke-ren en te vcrstikken. AI, de markt vrij

spel zou krijgen, dreigt ccn geatomi-<,ende maatschappij te onhtaan, die a], lo<, zand aan elba!' hangt, waarin hct hoogstc en cnigc gchod i.., 'icdcr voor z1ch. tegen elkaar en ten koste van de zwakkc,·en', een \vaarde'lozc, sociaal-darwinistische nachtmcrrie.

vcrzor-z

L..U 0 L..U Vl <I:

>

z

L..U l.) L..U L..U L..U

z

"Wie in de samenleving slechts twee te-gengestelde polen ziet -markt of over -heid, individu of collectiviteit, vrijheid of gezag -loopt vast." Men hoeft geen helderziende te zijn om te begrijpen dat dit gericht is tegen zowel de socia -listen als de liberalen De christen -de-mocratische visie stelt daar tegenover: "Markt en overheid zijn nodig, maar de samenleving gaat daar niet in op. Integendeel, markt en overheid komen uit de samenleving voort."

De samenleving bestaat uit meer dan alleen markt en overheid. Het is duid e-lijk dat hier het maatschappelijk mid-denveld wordt bedoeld, al wordt het niet met zoveel woorden gezegd: de verbanden waarin mensen gestalte ge-ven aan waarden als gemeenschapszin,

rentmeesterschap en saamhorigheid. Dit middenveld is van het grootste ge-wicht. Hier heeft de mens een naam,

hier voelt hij zich thuis, hier wordt de mens gevormd tot een wezen dat ve r-antwoordelijkheid voor zichzelf en an-deren kan dragen en hier- vindt hij steun waarop hij kan terugvallen als hij dat nodig heeft.

Tot zover geen commentaar. Deze in-zichten zijn niets anders dan een korte samenvatting van een kernpunt uit de traditionele katholieke èn protestantse sociale leer. De liberalen en socialisten die afwijzend staan tegen een, aldus omschreven, middenveld, zouden er goed aan doen zich nog eens te bezin-nen op hun visie.

De volgende stap in de redenatie is eveneens traditioneel. Het staat niet ex-pliciet in het rapport, maar tussen de regels is de boodschap onmiskenbaar dat de markt en de overheid, die voort -komen uit de samenleving, deel aspec-ten zijn van de samenleving, de neiging hebben de samenleving te overwoeke-ren en te verstikken. Als de markt vrij

spel zou krijgen, dreigt een geatomi-seerde maatschappij te ontstaan, die als los zand aan elkaar hangt, waarin het hoogste en enige gebod is 'ieder voor zich, tegen elkaar en ten koste van de zwakkeren': een 'waarde'loze, sociaal -darwinistische nachtmerrie.

Als daarentegen de overheid zou gaan domineren loopt men het gevaar te ge-raken in een Kafkaeske wereld, waarin iedere vrijheid en eigen veran twoorde-lijkheid is gedood en de mens tot slaaf gemaakt. Men herkent natuurlijk de ou-de schrikbeelden van de anarchie en de tirannie; en dat is precies wat deze visie ook zo krachtig en overtuigend doet zijn. Het vermijden van anarchie en ti-rannie is immers de hoofdzaak: daar-over althans is bijkans iedereen het eens. Zo verschijnt het middenveld als buffer tegen anarchie en tirannie; een inzicht dat evenzo wezenlijk als juist is. Het is overigens opvallend dat de geva-ren van te vergaande marktwerking in het rapport breed worden uitgemeten,

terwijl over de gevaren van een te on -gebreidelde overheidsmacht vrijwel niets wordt gezegd. Dat is vreemd: het valt immers nauwelijks te ontkennen dat de ongekende expansie van het overheidsoptreden sedert de jaren zes-tig een grote bedreiging vormt voor de samenleving in bovenbedoelde zin. Me dunkt dat een wat misplaatste gezags-getrouwbeid de opstellers van het rap -port hier parten speelt. Ik wil er op wijzen dat de verzorgingsstaat, zoals die in de laatste decennia is gegroeid een zeer problematisch verschijnsel is,

zowel vanuit politiek en economisch,

als vanuit sociaal perspectief. De ge-zagsgetrouwheid die moet worden geëist geldt de rechtsstaat; het is onze-ker of dit ook kan gelden voor de ver-zorgingsstaat. Het lijkt er immers meer en meer op dat rechtsstaat en

verzor-CDV 12/95

gingsstaar niet goed verenigbaar zijn.

En het zou een heilloze weg zijn als we besluiten afbreuk te doen aan de r echts-staat om de verzorgingsechts-staat te redden.

Cruciaal

De cruciale vraag is nu tweeërlei. Ten eerste: wat is de juiste verhouding

tus-sen overheid, markt en samenleving?

Ten tweede: hoe kan worden voorko-men dat markt en de overheid, niette-genstaande het feit dat ze daartoe de neiging hebben, de samenleving over-woekeren en verstikken?

Het rapport blijft juist hier steken in een enkele vrome wens, een oorverdo-vend zwijgen en veel ad boc-maatrege-len. Het werkt overigens enigszins bevreemdend te moeten constateren dat het rapport, wanneer het afdaalt

van de hoogten van de theorie naar de

vlakten van de praktische politiek zich vrijwel geheel concentreert op regel -stelling door overheid en vraagstukken van marktwerking, wanneer toch eerst-terecht- werd gesuggereerd dat wie dat doet 'vastloopt'.

Hoe valt dat te verklaren, wat is er mis mee en hoe moet het dan wel? De

diep-ste oorzaak dunkt me te zijn dat het rapport modern, al te modern wil zijn. Het is in feite een positivistisch ge-schrift: de onuitgesproken vooronder -stelling is dat het in de politiek te doen is om de bijsturing van menselijk ge-drag door de juiste prikkels ( ~ regels) in maatschappelijk gewenste richting Daarmee wordt een oud inzicht mi s-kend, namelijk dat een beschaafde sa-menleving in laatste instantie alleen gefundeerd kan zijn op moraal en niet op regelgeving. Een beschaafde sam en-leving heeft niet veel regels. Hoe m o-reel corrupter de samenleving, des te meer regels, regels die trouwens niet goed werken, omdat iedereen ze on

t-CDV 12/95

duikt. Ik weet dat dit inzicht in chri s-ten-democratische kring gedeeld wordt: waarom er dan in het rapport zo besmuikt over gedaan? De moraal -waarden en normen -moeten expliciet op de politieke agenda: als voorn aam-ste agendapunt.

Dit betekent uiteraard niet dat de pol i-tiek de moraal zou dienen te bevorde-ren door regelgeving. Dat kan niet of nauwelijks. Moraal wordt ' geprodu-ceerd' en vooral 'gereproduceerd' in de samenleving: bovenal in het gezin, op school, op het werk en in de buurt. De taak van de overheid in deze is, waar mogelijk te faciliteren - precies de strekking van het rapport. De marges zijn overigens klein. We weten nu wel,

door schade en schande wij geworden,

dat faciliteren snel wegdrukken -'c

row-dirrg out'-wordt. Het leeuwedeel zal uit

de samenleving zelf moeten komen:

onszelf dus.

Tot besluit: hoe ziet een toekomstige moraal eruit? Het antwoord is eenvo u-dig: zo'n beetje als die uit het verleden. Het gaat om de humanistisch- christe-lijk-burgelijke waarden, waarop onze beschaving-al het post-moderne rela-tivisme ten spijt - gebaseerd is: moed,

eerlijkheid, zelfdiscipline, trouw, recht -vaardigheid, ambitie, redelijkheid, goe-de manieren, ijver, spaarzaamheid,

tolerantie, welwillendheid, medelijden etcetera. Hierover zou het debat in het CDA -en de overige partijen -primair moeten gaan; niet over 'de invoering van een splitsingsstelsel in de ink om-stenbelasting' Dat is bijzaak!

Dr. A.A.M. Kir'll·regil'lg is docerrt politieke

filosofie aarr de Rijksurriversiteit Leiderr.

z

<

LL: <r:

>

z

z

Staat veronderstelt de wil om samen te Ieven. De overheidsvisie

zegt: mensen willen heel verschillende dingen. Het

waardencon-cept zegt: mensen willen ten diepste hetzelfde. Hoe deze twee

zich tot elkaar verhouden is eigenlijk de strategische kwestie als

het gaat om de eigen plaats van de christen-democratie. Er moet

een duidelijk onderscheid gemaakt worden tussen waarden die het

staatsleven dragen en waarden die typisch zijn voor het christelijk

Ieven. In een seculariserende samenleving moeten die twee meer

onderscheiden worden dan het CDA nu doet.

V

oor cen heoordeling von hct raprc.>rt '1\;icuwc wegcn. va'>lc WJJrden'

I

or de hiJdrage

die het Ievert aJn de rbat-,hcpaling van het CDA in ccn <,eculari'>cren-de c11 ontzuilcn<,eculari'>cren-de '>Jrnen-lcving, acht ik vooral het waurden-conccrt en de overhcidwi'>ie ul'> funda-rnentele onderwcrpcn van helang Daaror zal 1111Jil uandacht zich dan ook

ccn-.; opgingen.1

LJit

_{'Nicuwc wcgcn,}

va<;te WJJrdcn' hl1jkt, dot hq in het StrJtegi'>ch 1-lcraad gehoor heett gevonden. De over-heid wordt getekcnd ol'> kadcr en \luit'>tcen' vJn de -,anlcnlcving, nodig 0111 de <;Jmenkving hijecn te hou-den en contlicten te he--,lcchtcn. orn de <;amcn-lcving als gcnlccn'lchZir von verJntwoordelijke men-,en tc Iuten tunctione-ren. Hct rarport i'> even-rich ten.

_{Prof dr}

_{G. C}

_{de Kmijf}

_{wichtig ge-,chrevcn Er i-,} Tocn ik deze zomcr in het

zomernum-mer von Chri-,ten-DcrnocrJtischc Vcr-kenningen (718 ')5) de hijdruge vu11 mr ll'.H Donner Jan het in mei I <JfJ5 ge-houden '>ymposium over 'De christen-democratic a!-, hewcging van de toc-kom-,t' IJ'>, dJcht ik: als ze die kant nu

z

L.l.J 0 <( <( L.l.J f-Vl <(

>

z

L.l.J

u

L.l.J L.l.J L.l.J

z

Staat veronderstelt de wil om samen te leven

.

De

ove

rheidsvisie

zegt:

mensen willen heel verschillende dingen. Het

waardencon-cept zegt:

mensen willen ten diepste hetzelfde. Hoe deze twee

zich tot elkaar verhouden is eigenlijk de strategische kwestie als

het gaat om de eigen plaats van de christen-democratie. Er moet

een duidelijk onderscheid

gemaakt

worden tussen waarden die het

staatsleven dragen en waarden die typisch

zijn

voor

het

christelijk

leven. In een seculariserende samenleving moeten

die

twee meer

onderscheiden worden dan het CDA nu doet.

V

oor een beoordeling van

het rapport 'Nieuwe wegen,

vaste waarden'

I

op de bijdrage die het levert aan de plaatsbepaling van het CDA in een secularisere n-de en ontzuilende sa

men-leving, acht ik vooral het waarden-concept en de overheidsvisie als funda-meiHele onderwerpen van

f.

belang. Daarop zal mijn

j

aandacht zich dan ook

eens opgingen.' Uit 'Nieuwe wegen,

vaste waarden' blijkt, dat hij in het

,~·

~

Jij

I' '

I IJ

richten.

_Prof

_dr.

_G.G.

_d

_e

_Kruijf

Strategisch Beraad gehoor heeft gevonden. De ove

r-heid wordt getekend als kader en 'sluitsteen' van de samenleving, nodig om de samenleving bijeen te hou

-den en conflicten te be

-slechten, om de samen

-leving als gemeenschap van verantwoordelijke mensen te laten fun

ctione-ren. Het rapport is eve n-wichtig geschreven. Er is

Toen ik deze zomer in het zomernum-mer van Christen-Democratische Ver-kenningen (7/8 95) de bijdrage van mr. J.PH. Donner aan het in mei 1995

ge-houden symposium over 'De christen-democratie als beweging van de toe -komst' las, dacht ik: als ze die kant nu

gezorgd voor continuïteit met eerdere concepten, zoals dat van de verant-woordelijke samenleving. Er is

natuur-lijk geen sprake van een abrupte koerswending. Maar de accenten die hier gelegd worden, vind ik toch niet terug in bijvoorbeeld 'Publieke gerec

h-tigheid' Donner is zich daarvan bewust

CDV 12/95

blijkens de volgende uitspraak2_{: "De}

af-gelopen halve eeuw hebben we de fout

gemaakt dat we de staat zijn gaan

be-schouwen als een instrument om

men-sen beter te maken. Ook de chri sten-democratie heeft zich daarin laten mee

-slepen. We willen nu terugkeren naar de primaire functie van de staat als in

-stituut. Je hebt het instituut staat nodig

om iiberha11p1 samenleven

andere mensen. De ch risten-democra-tie gaat al te lang gebukt onder de last,

dat er 'eigenlijk' christelijke, goede din-gen gerealiseerd moeten worden in de politiek- wil ze haar naam terecht dra

-gen. Zij moet die last van zich afwer-pen.

Het christelijke zit politiek gesproken niet in het ideale, maar in mogelijk te maken. Wij

keren terug naar de a na I

y-se van Thomas Hobbes dat samenleven geen kwestie is van goede wil,

maar van ordening om

mensen uit elkaar te h ou-den. Christe

n-democrati-De eigenlijke

de erkenning dat de aard

van de mens noopt tot de uitoefening van macht en de controle van macht

-roeping

van

christen-democraten

hebbers. Aucloritas, 1101'1

is het zoeken van

veritas Jacil lege'"• zei Hobbes. In de politiek moet je niet de waarheid,

het goede trachten te re-aliseren, maar bezig zijn met de juiste (dat is voor alle partijen verdraaglijke)

machtsuitoefening. Niet

een ,echte', n1aar een ,ge

-maakte' vrede behoort het

het ene schaap,

sche politiek beschouwt de staat niet als instrument

van naastenliefde; het gaat

vooral om een visie op de

samenleving en de functie van de staat daarin."

terwijl de politieke

roeping in

hoge

mate gaat over de

zorg

voor de 99

anderen.

Last afwerpen

Dit vind ik een goede lijn, omdat zij

uitgaat van deze grondgedachte: Mensen willen .. heel verschillende

din-gen. De overheid is Gods dienaresse,

niet omdat zij de opdracht heeft een zo

volmaakt mogelijke maatschappij tot stand te brengen, maar omdat haar functie is het leven in stand te houden,

te 'bewaren'. Daarin verschilt de lijn

van Hobbes van de harmonischer op

-vattingen van Locke en Rousseau.

Mensen zijn tot veel goeds met betrek-king tot de gemeenschap in staat en in zoverre is de staat coördinator, maar de

staat is er primair omdat het in een on-bewaakt ogenblik ook helemaal mis kan gaan tussen mensen en volken en omdat veel mensen lijden onder de

(bijvoorbeeld economische) macht van

CDV 12/95

doel te zijn. Voor een bre-dere ontvouwing van deze gedachten kan men terecht in de bundel van 'v a-der' A.M. Donner, Tussen het echte en

het gemaakte'3 Daar vinden we onder andere de formulering die ook in het rapport gebruikt wordt, dat het doel

van de staat is de mensen bijeen te hou-den. Staat veronderstelt 'la vert11'

(Montesquieu): de wil om samen te l e-ven. In een beschouwing over het o

nt-werp-Program van Uitgangspunten voor het CDA roept Donner op tot een relativering van de staat door te pone-ren, dat men niet uit moet zijn op de goede samenleving. En tenslotte, in 'Verdrag komt van verdragen' ( 1985),

belicht hij dit centrale punt van het re-latieve van de politiek vanuit zijn liefde voor Hobbes: de staat is uit op een ge-maakte, niet op een echte vrede!

'I

z

'

w

I

Cl ::L <0::

<

~ :..:.J f-l f ) <0::

>

z

w

u

w ~ w ~ :J w

z

]PH Donner sprcckt in hct NRC-in-terview van 'tcrugkeer' naar dczc opvat-ting Maar het is de vraag of dezc visie in de christen-democratic wei ooit gc-hecr-;t hcdt. Zij past niet zo gocd in de katholiekc traditie'. maar ook in de protcstantsc traditie hcdt zij hct moe-ten atlcggen tcgcn ccn gemutigd thco-cratisch concept ('gerechtighcid reali-seren', 'tekencn oprichten') 1--lct lijkt me dcnkbaar, dat men

po-pensiocncn I onderkcnncn en daarop rcagcrcn 1nct ccn controcl-dcnkcn, dat uitgatlt van icdcr~ cigcnbclang. len prohlcem rijst. als de overhcidsvisie ikader. conflicthcslechtlllg) gccomhi-llCerd wordt met cen waardcn-politick. De overhc1dsvisic zcgt: mcnsen wrllcn heel vcrschilknde dingcn. Hct waar-denconcept zcgt· maar 1nenscn willcn ten d1epste hctzelfdc

We moeten

litiek loch altijd is

terug-geschrokken voor een antropologie van de arg-waan, zoals die kenmcr-kcnd is voor 1-lohhes (ho111o

hou1ini lufJU\ I en voor de Heidelberger Catcchi<,mus (de mens is gencigd om Cod en de naa<,te te ha-tcn) Het lukte meals prc-dikant nauwelijks om uit tc lcggcn, dat dit niet

bete-onderscheid maken

Hct i., niet onmogclijk om !wide lijncn te verhindcn. Politieke communicatlc in ecn constitutionelc demo-cratic v1ndt plaat<, op basis van hc'-aaandc en gcgroci-de wetgcving. Zolang gcgroci-de democratic voldocndc door hct volk gelegitl-mccrd wordt, vormt hct ideeengoed dat in de

wet-tussen waarden die

ons staatsleven

dragen en dingen

die typisch zijn voor

het christelijk Ieven.

kent dat de menscn de hcle dag bezig zijn om de boel te bederven. maar dat h<:t effect van een bedervend optredcn zo enorm is, dat jc er voortdurend op bedacht moet ziJn en dat je in de poli-tick wei de helc dag bezig bent met die dfecten. Catechisantcn zagen cr toch vooral een zwartgallige antropologie in, die ze van mij niet direct verwacht haddcn. Een dergeliJk risico neemt een politieke partij liever niet. De antropo-logie in 'Publiekc gerechtigheid' is dan ook bepaald zonniger.

Twee lijnen verbinden

In een scculari.,erende en ontzuilende samenleving, waarin de .,chijn bestaat van 'aile men<,en willen hctzelfde'. moet een christelijke politiek niet 'datzelfde' zo ideaal mogelijk voorstellen, maar de bedrciging van de morele cohesie en de rijkeliJk aanwezige conflict.,tof (bij-voorbeeld tu'>Sen generaties over de

ge-p il ll ('

ucht wordt te Ieven in de samenlcving op groncl van de gcmccmchappcliJkc rcchtstrad1t1c. 1\ len rocpt de gchclc <;J-mcnlcvlng op om rond dczc waJrdcn tc

COtlli11LllliCCITI1.

i\l-; men 111Jar niet denkt. dJt hct chris-teli)kc vooral in dcze waJrden zit. Hct ZIJil gcen chri-;teli)ke waardcn, maar d1ep 111 de cultuur vcrJnkerde wJardcn, \VJJrhiJ de chri<;teli)ke trJditic zowcl pmiticvc J]<; lru<;trcrende invlocd gcoe-fend hedt. lle-;cherming VJil de cnkc-ling I'> in de Furopese ge-;chiedcni-; niet gocd dcnkbaa1· zondcr de wcrking van hct evJngelic 1\laar dcmou-atischc ge-zindhcid hiJ voorheeld is dec]<; Jlge-dwongen. 1\kn moet de waarden in elk geval niet al te dicht hrcngen bij de chmtelijkc idcntitcit. Omdat die cultu-rclc waarden herkcnbaar zijn voor christenen. kan men er vccl helang Jan hcchtcn. Hct christcliJk geloot gceft ai-le aanic1d1ng om deel te ncmcn aJn hct politieke Ieven en om de grondcn en

grcnzen van het politiekc contract te verkcnncn. 1\har dit i-; -;lcchh ccn 'klein' ondcrdccl van hct chri-;tcliJk Ie-ven. l'olitiekc particip<ltic "' zcker nict de cigcnlijkc roeping van de chri-;tcn. ])c cigcnlijkc roeping i-; veelcer het zockcn van her cnc -;chililp, tnwi1l de politickc rocping in hogc mate goot over de zorg voor de 99 iDonncrl. Lr i-; natuurlijk gccn tegcmtclllllg. l'olit1ek die gecn oog hedt voor de e11c is vrccmd Clan om recht. 1\!aar we moctcn ook weer nict zcggcn, (_bt hct daar ci-gcnliJk om gaat. ])c voorzittcr vJn hct Stratcgisch lkraad. f-.f IJI Andnc.,.,cn, li1kt cchtcr hct wuardenconccpt wei dc-geliJk te verstaan als ccn vcrhinding Viln politick met n<lJ'>tcn I iddc.'

In de nota lijkt hct chri-;tclijkc toch vooral in de waardcn te liggen Men wil in de politick, hoc moeizaam dat ook gaat, zo graag icb chri~telijk~ rcali~ercn en dat tcgclijk zo algemeen mogeli1k henoemen. Cod-; gehoden vcrschip1en

Llil hcl w{lfwr-1 h/ijkl dol

de

oflPottiJujcll P£111 111r.

/PH.

Do1111CJ 1}choor

hch!JCJI

<}CPolldm 111

/Jet

Strdlcqisch /lm1£1d Uoto I Juk flo/•

z

1-<(

>

z

z

a!-, waarden Uverheidwi-,ie en waar-denconcept rakcn dan op ge<,panncn voet. Door te '>prekcn van "een voon-houwen up de waarden die be,loten liggen in het optredt:n van lezu'> Chri<,tu<' ( pagi na 2 I. trek t men hct evangelic wei erg in de politick In de chriqclijke ethiek i'> het van huis uit economi'>che hcgr-ip waarde hcpaald prohlcmati-;ch-'• Het gaat mij niet om een ontpoliti'>ering van hct geloot, maar om een levendige politieke parti-cipatic, die ge'>tempeld wordt door

JT-Iativering. Dat is natuurlijk niel'> voor een hrede volbpartij, maar het roept wei de vraag op, of men hicr toch niet met een problcem ten aanzien van het chriqeliJke zit. De waarden worden te gemakkelijk christelijke waMden, tcr-wijl ik ze licver als contract-waarden zou zien ingehracht.

Waarden onderscheiden

De waarckn die het CDA articuleert zip1 diep verankerd in onze '>amenlc-ving I ook a! i-, het hard

no-ln dan wordt het nog gevaarlirk. als men ronccrt: ''Waardcn en -.oan1horig-heid komen uit de <,amenlcving zeit voort." Want dat kan op tel'> heel an-ders uitlopen dan het CD/\ zich voor-stelt Waarderwntwikkeling kan cen gevaarlijk spoor zijn, evcnal'> de retori-sche herhaling 'men'>en willcn ... '. terwijl anderziJd'> wat '>champer gedaan wordt over het referendum al, vraag 'hoe hct volk het gehad had will en hchben' ( pa-gina 141. Welk criterium is cr eigenlijk voor de toctsing van de

waardenont-wikkeling~ Zipl cT 'vaste waarden'' Kan

het dus ook tot een cultuurkritiek ko-men die tot een mecr aangcvochten po-sitic in de '>amenlcving leidt~ Van cen

voorhereiding daarop i'> in dit rapport geen sprake. Of hetekent 'uit de <,amen-lcving voortkomen' lllet dat de waarckn aan verandcring ondcrhcvig zijl\ n1aar dat (in de goed katholieke tt·aditiel de vaste Wilarden van hct C:DA geilcht worden uit de niltuur voort te komen en dat het du'> ah,olute waarden zijn'

dig om ze te benoemen). Ze ztjn contract-fiilm; ,'..laar de contract-'>panning prod ik in hct '>tuk te

wei-Vormen de 'vaste

Hct waarden-concept en

de vcrhouding crvan tot de ovcrheidwisie " mij dus nog niet gehecl duide-lijk Deze men 'theoreti-<,che' kwcstie is naat" mijn mening de eigenlijk '>trate-gi<.;che a].., hct gaat on1 de eigen plaat'> van de chri'>-ten-demouatic. Vormcn die 'va'>te waarden' niet de zovcelste vat·iant up het

waarden' niet de

nig. Ben ik n vn naast, al'> ik vermoed dat hier ecn katholieke rlatuurrechtstra-ditic gecomhineerd wordt met een pmtestantsc

over-heidsvisie~ De

inhoudclij-ke rwiling van onze cultuur i'> hamwni'>erend I eigenlijk willen aile mcnser1

hetzclf-zoveelste variant op

het 'ethisch reveil'?

Is het niet beter om

het contract-denken

verder op te

voeren?

de) Het christelijke althilns het chris-ten-democratisch appel ,Juit dai!rhij aan. ,\laar zo worden 'ideologi'>che' conflicten toegedekt of uit de weg ge-gilan. tcrwirl de overheid JUist geacht wordt die conllicten te heslechten, te Iaten samenleven met v<:rschil.

z

L.U 0 L.U f-Vl <(

>

z

L.U L.U L.U

z

als waarden. Overheidsvisie en w aar-denconcept raken dan op gespannen

voet. Door te spreken van "een voort

-bouwen op de waarden die besloten

liggen in het optreden van Jezus

Christus" (pagina 2), trekt men het

evangelie wel erg in de politiek. In de christelijke ethiek is het van huis uit

economische begrip waarde bepaald problematisch6 _{Het gaat mij niet om}

een ontpolitisering van het geloof,

maar om een levendige politieke parti

-cipatie, die gestempeld wordt door re

-lativering. Dat is natuurlijk niets voor

een brede volkspartij, maar het roept

wel de vraag op, of men hier toch niet

met een probleem ten aanzien van het

christelijke zit. De waarden worden te gemakkelijk christelijke waarden,

ter-wijl ik ze liever als contract-waarden

zou zien ingebracht.

Waarden onderscheiden

De waarden die het CDA articuleert

zijn diep verankerd in onze sa

menle-ving (ook al is het hard

no-En dan wordt het nog gevaarlijk, als

men poneert: "Waarden en saamh

orig-heid komen uit de samenleving zelf

voort." Want dat kan op iets heel

an-ders uitlopen dan het CDA zich voor -stelt. Waardenontwikkeling kan een

gevaarlijk spoor zijn, evenals de retori -sche herhaling 'mensen willen .. .', terwijl

anderzijds wat schamper gedaan wordt

over het referendum als vraag 'hoe het

volk het gehad had willen hebben' (

pa-gina 14). Welk criterium is er eigenlijk

voor de toetsing van de waarden

ont-wikkeling? Zijn er 'vaste waarden'? Kan

het dus ook tot een cultuurkritiek ko

-men die tot een meer aangevochten p

o-sitie in de samenleving leidt? Van een

voorbereiding daarop is in dit rapport

geen sprake. Of betekent 'uit de same n-leving voortkomen' niet dat de waarden

aan verandering onderhevig zijn, maar dat (in de goed katholieke traditie) de vaste waarden van het CDA geacht

worden uit de natuur voort te komen en

dat het dus absolute waarden zijn?

dig om ze te benoemen).

Ze zijn contract-fä!Jig.

Maar de contract-spanning

proef ik in het stuk te we i-nig. Ben ik er ver naast, als

ik vermoed dat hier een

katholieke natuurrechtstra

-ditie gecombineerd wordt met een protestantse ove r-heidsvisie? De inhoude lij-ke peiling van onze cultuur

Vormen de 'vaste

Het waarden-concept en

de verhouding ervan tot

de overheidsvisie is mij

dus nog niet geheel duid

e-lijk. Deze meer 'theoreti

-sche' kwestie is naar mijn mening de eigenlijk strate

-gische als het gaat om de eigen plaats van de chris

-ten-democratie. Vormen

die 'vaste waarden' niet de

waarden'

niet de

zoveelste variant op

het

'

ethisch reveil

'

?

Is

het niet beter om

het contract-denken

verder

op te

is harmoniserend (eigenlijk

voeren?

zoveelste variant op het

willen alle mensen hetzelf- 'ethisch reveil'? Is het niet de). Het christelijke, althans het chris- beter om het contract-denken verder ten-democratisch appel sluit daarbij

aan. Maar zo worden 'ideologische'

conflicten toegedekt of uit de weg

ge-gaan, terwijl de overheid juist geacht

wordt die conflicten te beslechten, te

laten samenleven met verschil.

op te voeren, zodat het niet-vanzelf

-sprekende karakter van een democrati -sche vrede beter tot uitdrukking komt?

Dit neemt niet weg, dat er intussen be -langrijk werk is verricht in de articulatie

CDV 12/95

van de waarden die in geding zijn in

onze politieke cultuur, waardoor

ande-ren uitgedaagd worden in deze articul

e-rende taal mee te spreken en de

rekenarij wat te doorbreken. Als het

ideologisch-profetisch tij hoog is,

wordt er immers te weinig gerekend, is

het laag, zoals nu, dan wordt er teveel

gerekend Christenen en alle mensen

die weten dat vrede altijd bedreigd

wordt, hebben er belang bij om in deze situatie de morele cohesie in de same n-leving te thematiseren. Wij moeten

we-ten wat ons bindt. Daarin is het CDA

op de goede weg. Maar echte cohesie

blijkt pas als ook de verschillen gearti

-culeerd worden. Want mensen willen

echt heel verschillende dingen. Men moet onderscheiden tussen waarden die

ons staatsleven dragen (bescherming van het individu bijvoorbeeld) en

din-gen die typisch zijn voor het christelijk

leven (wat niet wil zeggen, dat ze ex

-clusief-christelijk zijn!), bij voorbeeld

de nadruk op de niet-statelijke gemeen -schapsverbanden (gezin, school, kerk).

Die twee staan niet los van elkaar en je

mag in de politiek over alles praten,

maar je kunt elkaar in de politiek wel

aanspreken op dingen van de eerste

maar niet op dingen van de tweede

ca-tegorie, daarvoor kun je alleen ruimte

vragen. In een seculariserende samenl e-ving moeten die twee meer onderschei

-den worden dan het CDA tot nog toe

doet.

Prof. dr.

C. G.

de Kntijf is !Joogleram· clnisle-lijke ei!Jiek vanwege de Nederlandse Hervarlilde Kerk aan de Rijksuniversileil Leiden

Noten

I. J.P.H. Donner, 'Het CDA en de toekomst', Cln·isltJJ Democmli5cl1f~ \lerkemzill!}l'll, ï/8 95,

34ï-354.

2. NRC!Hmrdelshlad 11-1 1-1995.

3. A.J\1\. Donner, 1i155r11 /Jet rciJte e11 !Jet gemnrrktr,

CDV 12/95

Zwolle 1986. Vgl. ook mijn VVtwkznam r11 NuciJter, over c!Jristclijkr rtiJiek iu reu democralir, Baarn

1994.

4. Zie daarover J.A. Bornewasscr, 'Denkbeelden over chrislen-democratie in katholiek

Neder-land', Trnjcctn, 3.1994.2, 131-154.

5. 1ï·o11ur, 9-11-1995.

6. Zie b.v. M. Honecker, Ei11jrïlmtn!) iu die TIJco-logisclJt• Et hik, (Berlijn 1990), 213-222.

z

w <(

>

z

z

'Nieuwe wegen, vaste waarden' geeft een heldere voorzet voor

de-bat, binnen en buiten het CDA. En doet een appel aan andere

Nederlanders. Wat een visie op de overheid betreft, blijven echter

een aantal vragen open. Wat is de 'restwaarde' van Nederland in

een integrerend Europa? De voorzet voor een lokale gemeenschap

met eigen bestuur wordt gegeven, maar een heldere schets

ont-breekt. Ook zal het CDA de principieel eigen positie van de

over-heid duidelijker moeten benadrukken.

N

1cuwc wcgt:n vao;;te \Voar-den lu1c!t her pakkcnde op<,ch11ft van een vlot en vertn"end

vcrhaal. 1 Hct getuigt van la,cinatic Viln de ,chrijvcr' door de ovcrweldigcndc ontwikkclingen d1c men-'>Cil in dczc ti)d mccmakcn en ondcrgaan.

nocmd en "de Kroon op cen ccuw van groei naa1· mondigheid. cmancipat1e en zeltontplooiing"

Dcze tockom<,t kent cch-tcr ri'>ico's die '>0111'>

na-vrant worden

gctckcmL de mcm al, wc-rcldhurgcr lllilar verccn-zaamd, volop hczig TllZLJr

gccn I"LI',t noch tiJcl hch-hcnd voor hct nahiJc en de anclcrcn, wclvorcncl mottr in ccn vcrlocdcrcl milieu, kwct,hililr 111 cc11 '>teed, onvciligcr ~o,amcnlcving "De vcrandcringcn zijn

ccn hrcuk. De <,amcnle-ving wordt <,teed, dynami-'>chcr "' Hct li)kt cr indcr-daad <,on" op al,ol de

111cn'>he1d na ccn '>teed,

1\

tr. drs J\HM Dolle

Hct rapport wil dczc don-accTicrcrcndcr aanloop lo,raakt van de

grond en in ccn vlucht met onhekendc bc,tcmming de tockomq h111nemchiet De op<,tcllcr, zocken de motor achtcr al dczc dynamick in de markt. de con-LUITCillie en vooral de razend,ncllc technologi'>chc vernicuwingcn De vcr-ondcringcn worden ''vcclhclovcnd"

overhe1d kadcr en sluitstuk is. Tot dat doel moet de ovcrheid een waarden-gc-orientecrde politiek voeren. De waar-den dienen - hier ligt een ander accent dan in 'Crondslag en politick handelen' en 'Program van Uitgangspuntcn'' - in het optrcden van Jezus Christus te wor-den gezocht Het rapport biedt vecl, maar ik bepaal me tot enkelc punten: Wat gezcgd is over maatscbappclijk wedscl en de visie op de overheid. Daaraan vooraf een opmcrking over het karakter van hct rapport.

Principiele verkenning

Het rapport wil 'een principiclc verken-ning tot in de volgende ceuw' zijn bin-nen de kaders van het 'Program van Uitgangspunten' Ceen verkiezingspro-gramma maar een voorzet voor debat voor CDA-er<, onder clkaar en ecn ap-pel aan andere Nederlanders. De uitda-ging is heel helder gepresenteerd dat zijn de disfunctionele gevolgen van een voornamelijk als positid beoordeelde eco!lomisch-technologische dynamiek en de medc daardoor vcroorzaakte glo-bal iscri ng en toenemende vcrvlechti ng van ontwikkelingcn. De antwoorden hehben een stcrk wisselendc mate van politicke concreetheid. Soms zecr hc-paald, als het ware panklaar voor het verkiezingsprogramma, zoals op hct terrein van de gezinspolitiek of de open hare orde ( mcer gevangenen op t'en cell. Soms ook vaag indicatid zoals in de passages over vergrijzing, alloch-tonen, stcden en milieu i"Cestreefd moet worden naar "). Vaak topisch ("van hclang is dat .... )

De Nedcrlandse geschiedenis van de laatste twintig jaar laat zien dat cr veel stukkcn door partijen worden gepublicccrd die aanvankclijk vcel aandacht -ook in de media - kregen maar gcstaag wegzakten in hct toch al kortc

collcc-< llV 12 '!5

tievc geheugen van een partiJ. Het zou zonde zijn als ook dit rapport op de hoekenplank zou worden gezet met memorahcle manifesten zondcr noe-menswaardige gevolgen (algczien van een agogisch effect op het interne par-tijlcven). Daarom zouden cr hicr en daar vervolgen moctcn komen waarbij nog schcrpcr voor de middellange tcr-mijn voor Nederland, een naar het oor-deel van hct C:DA idcaalbecld wordt gcschetst alsnwde de (soms smallei wc-gen die char naar toe leidcn. DuideliJk z1chtbaar ook voor mindcr politick bc-trokken menscn, vooral ook door de hu1dige situatie als uitgang<,punt tc nc-men en dczc te vcrgelijken met de gc-wenste.'

Maatschappelijk weefsel

Socvereinitcit in eigen kring, <,uhsidiari-teitsbegin.,el, gespreidc vcrantwoordc-lijkhcid, particulier initiaticf, maat-schappelijk middenvcld, tusscnverban-den; het zijn termen d1e typi.,ch thu!S horen in het idioom van hct CDA en zijn erflatcrs' Ze zijn hepaald niet in-wisselhaar want hchben verschillcndc theologische en sociolug..,cllc connota-ties en contexten. Wei demonstrcren dezc .,Jcutelhegrippen de bqzondere aandacht voor de vcrhanclcn waann mensen Ieven

De schrijvers relcvcren dcze dicpcr ge-voelde saamhorigheid en bchocfte aan gemeenschap als de kracht achter wat met een mcdisch-biologische metafoor nu hct maatschappclijk wecfsel wordt genoemd. ZiJ merkcn op dat voor <,om-migen dit cen rel1gieuzc opdracht "en voor anderen een gcvolg van de soualc natuur van de mens. ln vcrvolgcn: "Fcit is dat de menscn ccr<,t in <,amenlcv1ng met andcrcn klcur en inhoud geven aan het hestaan. Het 'ik' kan zich n1et vcr-wcrkelijken zonder het 'wiJ', zonder

z

<{

>

z

w

z

verJntwoordeliJkherd vuor zichzelf en andercn te dragen.1

'r,

Dczc pil<;<;ages kunncn dc rnd1Trk wck-kcn dat de individucle en socialc utili-tcit Villl dit lllililtschappeliJk wcdsel voorop stilat (zoals Holkestcin in andcr vcr-hand de socialc utilitcit van rcligrc hcnadrukt I Dit dkct i<; Wilar<,chiplliJk onhcdocld, maar het ris1co ont<;tilat zo wei dat c!kc vorm vJn J-,-,ociatic onge-acht lll'>piriltic, <;trekking of <;tructuur op e'en hoop w<ndt gcgoo1d Hct rap-port <,omt hiJVoorheeld op· 'Organr-satrc<; voor intcr-nationalc bctrok-kenheid in de sleer viln memenrechten, milieu en solidaritcit; kcr·kgemecn-<;chappcn met internationillc en lokalc bctckcni'i: rnaar ook hclangcnorgani-,a-tie<, en bcdrijvcn; vaste of informele

ka-dcrs waarin n1cnscn voor

!weld ee11 hqzondere be,cherming moeten krijgen.c I )c opmnking op pil-ginil 5 dot kerken "geen minderc erken-nlng dan ilnde1·e mililhchappeli)ke orgt~ni-.atrc<.., vcrdicncn" i'-. ovcrdrcvcn dc/cn<;iel

Overheid

Hct hclc '>luk gililt ovn de ovcrhcid mililr hoofdquk 7 handelt meer 111 het hqzondcr over dit uniekc verhand. l-lct i<; doortrokken van de Juthentrek ciHi<;-tCil-dcmocratischc opvatting dot de ovcrhcid ccn cigcn opdracht hezit: het '>chcppen Villl cen rcchtvilardigc mililt-schappelqke orde viln zckcrhcid en zorg die nodig zijn on1 vrccdzaan1 <.;J-men te Ieven. Die ovcrheid is een voor-waarde voor ~an1cnlcvcn nlJ.Jr gaat nict op in die gcmeen<;chap.

lmtrurnen-tilli<;cring Viln de overheid clkaar instailll, opkomen

zich scholen, rccrecren."

Van welk type

als vcr-lcng<;tuk van 'de hellt + I' of 'onderneming tot wcderziJds voordeel' Tja, dat is hijna alles: Van

kcrk tot winkcl. van voet-halcluh tot heemschut,

bevoegdheden vindt

het CDA dat deze

dan wei hoar reductic tot ecn soort a<;<;urantichedrijl is uit den hozc.

van school tot chauffeur·,_

_{nu en ook in de}

toekomst niet

vakbond, van actiecomitc

tot lilatelistenhond, van gez1n tot Karner van Koophandel Wannecr JC

moeten worden

len twcede grondtrck 1s die Villl hczorgdheid ovn de toestand WilJrin dcze \ nationalc J overhcid ver-kecrt. Dczc ,lccpt zich al onderhandelcnd met <,teed, hier nret diHercnticert

weggetild van het

lllililr de overheid oproept

nationale niveau

her al te hevordercn en te

hcschcrmen ovcrspan je

naar supranationale

_{n1ondrgcr burger:-, en} orga-nisatiC'-' vcr...,trikt rn cigen regel<;, op te grotc af'>tilnd de boog Hct uittillen van

besluitvorming?

het gczin tot hijzonder

be,chermwaardig toont ovcrigens im-pliciet aan dat kennclijk ook voor het Hcraild dilferc11tiatie nodig i'> .~1en zal cchtcr bredcr mocten onder<;chcidcn. Levemhcschouwelijk (wat ovcrigem een veel ruirner hegrip is dan christe-lijkJ ge'rnspireerdc associatics die zich met opvoeding, zorg en vorrning bc-zighouden, zouden daarhij

hijvoor-van de burgers Will moe verder. ZiJ vcr-liest <,teeds mecr de g1-cep op de samcn-leving.

lg ;)- ll-\.C '11

,_

:t l-11 1-'l 1-d •l

Hct gcdoqm is

ofl

ueeltemi11c11 uoorlgesclncdw 13ijuoorhceld i11

/Jet

unkccr

Uoto ;\1\!1'1

- De 'chrijvcr<, zip1 <,terk Euro-ortimis-llsch. De integratic client onverkort te 1nn·den voortgczet. 1-:cn Eurorccs de-lemiebclcid, ecn F.uroresc politic c11 ccn Eurorcc<, stralrecht moctcn worden nagc,trcdd. Vanoud, heelt het Euro-pee' idca;JI stcrk gclcdd hij christen-dcmocr;Jtcn. Ieder die de geschicdcnis kent wect hoc de naoorlogsc vrcde en wclvaart in ons dccl van de wcrcld voor cen hclangrijk dccl de vrucht i'> van de lurorc'c <,amenwcrking. Toch lijkt mij dt: voorstclling van zakcn: F.t:n <,tcrkcr Eurora en daardoor mcer ruimtc voor de Ncdcrlandsc identiteit, deel'> ecnzij-dig Die Nederlandse identiteit wordt als volgt omschrcven: "De Jigging van Nederland aan de rand van het Euroresc continent, de gc'>chicdcni<, van dicrc lcvenshe,chouwelijke ovcr-tuigingcn en veelklcurigheid en tnlcr-antie. van ontdekkingsdrang, cen econom1c van handelszin, sraren en ondernemc11, een <,amcnlcving van ovcrlcg en comrromis, d;Jt zip1 de

ken-mcrkcn van de Ncdcrland,c idcntite1t."' Dit i'> een <,ociogralisch-hi'>lori,che op-'omming. Wat te zeggcn bqvombceld van toal en cultuur En \vot tc zcggcn va11 de Nedcrland'c rccht.,taat zoal'> die zich ;Ji'> con'>titut1onelc monarch1e en cerder als republ1ck. doorgJJm in vcrhondcnhcid met hct Hu"' van Oranjc, hcdt ontwikkcld Ook dJt <;tOilt..,vcrbond i.., vclc ccuwcn long on-dcrdccl van die idcntitcit.

Mi.,chicn i' dit citaJt wJt llauw mJJr hct illu.,trccrt de alstandclijkhc1d waar-mcc de nationalc staat in hct rapport wordt bcjcgcnd. EuropJ "de onalhan-kelijkc I actor ot hcter gczcgd de econo-mi<,ch-tcchnologi'>chc dynamick d1c zich daarbinnc,· heclt ontwikkeld De nationale <,taat en diem acticradiu'> lirkt als afgcleide alhankclirkc IJctor te wor-den hcschouwd. Het hcdrirl'>lcven dat zich aldu., ontplooit i'> de locomot1cl die de andere wagons van hct tradltio-nelc landsbcstuur I zoals ondcrwij,, <,o-cialc zekerheid, JU'>litie) langzaam moet

z

w 0 <t

>

z

w w

z

wegrijden van de nationalc emrlace-menten naar het Europese hoofdsta-tion. Het is die verstrengeling van ontwikkelingen waarvan het rarport regelmatig rert. Aan de economische onderbouw zij het anders dan Marx meende - wordt zo wei een sterk deter-rninistische wcrking toegekend De vecl gehoorde argumcntatie dat deze algehcle mobilisatic onder andere via standaardisatie van de fysiekc en cultu-rele infrastructuur goed is voor de slag-kracht van de Europcse economie in de globale concurrentiestrijd vindt men bij de opstellcrs gelukkig niet terug. Wat deze vijftien miljoen Nederlandcrs dus zelf willen hlijven beslisscn en wat kan worden ovcrgedragen naar organen die ecn amalgaam van honderdcn miljoe-nen Eurorcamiljoe-nen (hoevecl zal de toe-komst leren) vertegenwoordigen. Waar de marktlogica en het hierboven ge-noemde mobilisatie-paradigma een halt worden toegeroepen.

Natuurlijk schrijdt de integratic juri-disch, institutionecl en vooral econo-misch '>teeds verder voort maar men moct de tekenen aan de wand willen zien. Nationalc burgerijen worden be-vangen door vrees voor het ongrijrbare en anonieme - zoals dat misschicn wei-nig rationeel maar toch - wordt erva-rcn. De nipte rcferendummeerderheden voor het Verdrag van Maastricht. de hi-zar lage opkomstcijfers voor de Euro-pese verkiezingen, de contractie op het eigene, groeiend Euroscepticisme ac-centueren dit"

De nationale rcchtsstaat is bovendien nog steeds de enige cchte effectieve puhliekrcchtelijke entiteit waarvan uit-eindelijk zelfs de implcmentatie van Europees beleid de fc~cto afhankelijk is. Hij hedt historisch enorme prestaties verricht ten behoeve van de gemeen-schar !\Jensen zien niet graag dat hun

huis onttakcld raakt ten faveure van ecn Eurora dat nog te onbekcnd en duson-bemind is.

)uist ook ter willc van hct F.urorese idc-aal, teneinde rcgressic nu, en in de toe-komst Quehec-rdlexen tc verrnijden, moet ook het CDA zich over die natio-nale staat uitlaten. Een volwassen par-tijdiscussie over wat wij als CDA uitgaande van de situatie nu, menen dat de politieke eindterrncn van de integra-tie moeten zijn.

:n n- e- ~·-11, ) -

r-A

lt 1-.e 11 11 It 1-() It c e

Ook hier zou een heiden: schets over hoc hct C:DA meent dat hct binnen-iands bestuur er op de middciiangc ter-miJn moet uitzicn een door velcn vcrweikomd stabiei baken kunnen ziJn op het hij uitstek chaotische terrein. Hocveei provincies en met welke ta-ken, de criteria voor gemeentelijke her-indeling, hct pcrspcctid voor vcrlcngd lokaal hcstuur, de inrichting van ge-mccrlte (dualisering ot nretj en provin-cie en bovenai de ai or r11et te hcwcrkstciligen hreuk met het sinds an-derhaive eeuw unitorme gemecnte-recht.

nent worden hewoond. verkeersotredingen die ntet langn worden ver-voigd, gcmeenteiijke en provincialc voorschrihen die en masse worden overtreden zonder sanctic De nwcste hekidsterreinen zoals hijvoorheeid ruimtelijk<: ordening, sociale zekcrht:id en het milicuhelcid btcden voorheelden te kust en te keur Fen overheid die hicr schoon schip zou willcn makcn roept enotme wecrstand op I )e te-recht gewraakte onwangrtjke gedoog-en de evgedoog-enzeer tcrec.ht voor slccht gc-houden stroperige heslul[vormingscui-tuur hedrctgen up termiJll

Tcnsiotte wordt gespro-kcn over cen

herddinic-Een heldere schets

over hoe het CDA

de aanvaarding van de i rechts- )staat Len aan-vaarding die wcli~waJr gecn uitteme rcchtstitel maar wei voorwaarde is voor el"n soiide overheid Voor de chri<,ten-demo-cratic ligt hicr hovenop ccn hiJzondne taak Zit hedt ztch vanouds opge-steid rond het banier van de godssocvcrciniteit te-gcnuvcr de leer van de voibsocvcreiniteit. Die antithese lcelt in het bc-wustZIJI1 v·an de mccsle mensen nrl'l mccr ol ntet llll'lT zoa\..., \'rocgcr ~-let CD.\ hlitlt cLhtcr vanutt nng van de relatie

ovcrheid en burger<, De kiool wordt aan de over-heid tocgeschreven die te-vccl gcdoogt, tc lang over beslissingen doet en tc voak onge\vi~ laat w1e nu cigcnlijk hcslist Dit iitkt tc iuchtharttg gesteid Het ts zckcr dat gcdogcn lu-nc'-.t i.., voor hct in1ago van de overhcid. Voor die vashtelling volstaan ver-Jaardag- en catchezoek t\ \aar gcdogcn j-, vee! vcr-dcr opgcrukt dan de

voor-meent dat het

binnenlands hestuur

er op de

middellange termijn

moet uitzien, zou

een door velen

verwelkomd stabiel

baken kunnen zijn

op dit bij uitstek

chaotische terrein.

heelden die worden gcgevl"n:

koHie-shops, crgcn teelt en illcgalc vrcemdc-l!ngcn

I let gaal in dcze laalste gcvailcn door-goan'-. 0111 pcntcrc groepcn nlcn-,cn d1c politick wcrr11g gewicht in de schaai lcggcn. De samenlcvtng IIJkt stopzctten van gedoogpoittiek hter aileen maar toe te jutchcn. l)e gcdoogcultuur is cchtcr vcel vcrdcr doorgcdrongen; de staal-kaort von de gcdoogvariantcn i<. vrijwcl onatztcnhaar Zomerhuizcn dte

penna-grond<..,]ag en gc<..,chicdcnl..., gchoudcn om zclls wanneer dat tmpopulatr is de hooghcid van hct overhudsamht, nrcl dat van de menscn dtc hct toevalltg beklcdcn, lc hcnadrukkcn. LiJ moct cr onvernwcihaar op hliJvcn WIJZCn dat dtc on:rhcrd cc·n puhltckc ITLhtsge-mecn-,chap IS gchoudcn tot hct vcrwct kciiJkcn van rcLhtshcgtnsclcn zoals dll·

z

<( <( <(

>

z

z

schc acccnten achter dcze opvatting wcllicht niet verstaat is er zeker cen kans op groeiend bcgrip voor die prin-cipiclc op<,tclling De duisternis en cl-lcncle die het gevolg zijn van hct wegvallen ol in het ongcrede raken van de recht.,.,taat worden steeds zichtbaar-der Clobaal maar ook in de eigen Europese rcgio.

Samcngevat: Een rraai en in5pirerend geschrilt dat, weinig verbazingwek-kend. enkele vragen open laat. Zoals een uitgewcrkte visie op het begrip maatschappelijk wedsel dat immers niet 5lcchts ecn sociologische maar ook een normatieve functic vervult; een op-vatting over de rcstwaarde van de Neclerlancl-;e staat in ecn intcgrercncl Europa, ecn uitwerking van het bcgin-sel dat iedcre plaatsclijkc gcmecmchap recht hcelt op plaatselijk bcstuur, en tenslotte cen schcrper in het Iicht stel-len van de principieel eigcn positie van het overheidsambt.

Air drs. A.H.i\.1 /)o/lc !Pill l}cmemlcmadslid Poor hcl CDA ir1 Cro11i11(}C11 Pill1 197H tot

1991.

No ten

De keuzc voor hct hqvocgl11k nJJillwoorcl 'va-.-te' dlustreert ovcngen<; opnrcuw de ncgattevc

hiJklJnk van hc:t woord 'oude'

\V't~ar aonhal1ngqckcn<., \Volden gch1ud...t \\'OTclt uit N!tllti'l rN_t/CII, 1',/)if tP11,1dcn' gec1tccrd Dat c,prcckt over B11hcl<, getuJgcnl'> h'angclH: ( )proep van de Hijhel en toehlllg J.Jn de H Sthlill 111 rcltlllc tot clc pol1tickc ovcrtutg1ng VJ!l het CDA ,. hl)voorhcclcl Jrt I en 2 flvlJ -t- ~ ITcrondcr volgcn twcc voorhcclden I )c

JlO'>l-!JC \J.Il de Ncdcr!JJHJ<.,e <.,[JJt 1n cell 111tegrcrcnd Lurop<l en de gcwcn<.,tc organi<.,Jtlc Vclll hct hln-ncnland<., hc<.,tuul

5. fluhlu-!..'i Cnnhiuj/li'i,/ hooJd<.,tuk 3 en I

'/'\}lUll/'( 1/'l'tjCII, l'd'/i ll'ddJ,/w" ptlglllJ ~ llllddcbtc kolom

- Ovcngcm VJllen vriJwcl t~llc ,h:.ouJtle<., llltlT-JJrd onder de grondn.·chtcn zo;:d.., dre Ill (;I ondwct en vc1 drJgcll 21111 opgcnomcn N1CIIII'i I!'Ci]CII t'd'IC ll'dddc11' pJgina I~ mHidcl..,tc kolom

!J [ )c PvdA hckcnt zrch '>teed<., mccr openlrd" tot d1e llJtiOilJ]c tdl"ll(l\ett ZoJ]<., hlrd·d Ill fi\t"l'ltl \'Jil

J(J 110\Tillhcr 1l l\·d1\ '>pcclt llJ!IOilclk kJJrl

-1-,,

Het slaan van een brug van visie naar maatregel is de kern en de

kunst van principiele politiek. Niets is praktischer dan een goede

theorie. We hebben niet zoveel aan een goede strategienota als die

aileen voor de lange termijn bedoeld is waarbij de

volksvertegen-woordigers worden geacht voor de korte termijn gewoon door te

gaan met pragmatisch beleid.

I

n kritieke tijden is de christen-dc-mocratie in staat om in compacte vorm zijn visic te prescntcrcn. Dat wa<, ooit zo met hct rapport 'Crond-.lag en politick handclcn'. Nu is dat hct gevalmet 'Nieuwe wegen, vaste

ccn royaal fonds van ecrder uitgevoer-dc en dicpgaand bc<,proken studies van hct Weten<,chappeliJk lnstituut voor hct CDA en van andere gremia in de partiJ. Hct enigc is dat cen rapport a is dit voor de kzcr gocd en logisch in clkaar moet zitten. Ln dat ztt het. Fr zijn nogal wat politickc tegenstanders die hiJ hct vermeldcn van hepaalde voorstellen gei'rgerd uit-roepen dat het C:DA maar eer<,t ZtJn huiswerk moet doen alvotTn'> met zulke voor<;te\lcn le komen. \)at riepen ze bijvomhecld toen het gezinshelcid aan de orde kwam

waarckn' In hct ccrstc voorbeeld ging het 0111 het sluitcn van ccn contract tussctl de fu,iepartners in-zakc de aard van de partij die nH:-n ging vorn1cn. Nu gaat het 0111 een herbepa-!ing van waar dczc partij eigcnliJk voor staat. De eis van heknoptheid is van-zelfsprekend, als je ervan uitgaat dat dit rapport

door zovcel 111ogc\ijk men-

Drs.

AM.

Oostltmder

Kennelijk gaat de hekrom-sen gelezcn moet kunnen worden.

1\bar dar \Vii tcvcn~ zeggen dat je geen uitvoerigc wctenschappclijke argumen-tatie mag vcrwachten. I ht hoe it ook niet. want voor de veelhcid van aange-sneden thema's kon de Centrale Werkgroep onder Ieiding van prok<,<;or Frans Andriessen steed-; tcruggriJpcn op

(I lV I~ '!5

pcnhcid huitctl onzc kring zo vcr dat ze hiJ aile puhlikatics van het (:\)/\en van het WetenschappeliJk \n<,tituut vom hct C:DA op de index hehhen staan: vcrhoden te lczen, schadcliJk voor zcllingcnomcn gc<.;cculCJri<..,ccrclc ztelcn. Wie een heetJe thu" "' in het C:D/\ wcet van de studtes over gezin en

z

c

z

<