WI INHOUD

INHOUD

Column

Drs.

WI Dectman

126-127

De Chileense democratie: voorheeld en uitdaging

Drs.A

thm

BocboPe

128-134

Cemeenschapsdenken en de Nederlandse politieke partijen

Dr

CJ Klop

135-139

1994:

ecn historisch jaar voor de CDU

Dr.

W Dettling

14o-11s

Echo's uit een ander dal

;\1rdrs LC

I3nnkman

149-160

Periscoop: De toekomst van een idee

161-168

V

oor vee I Ianden ,., I 'J89 on-verwacht het )aar van de dcmouatrschc umwcnte lrng gcworden Dat gat mundiaal hoop op een betcrc toc-komst. Len hoop die ook enigszin<; ver-sterkt werd toen President Bush na de Colloorlog ccn nieuwc wercldnr·dc 'proclameerdc' Voor zecr velen is die hoop geen wcrkclijkhcid geworden In ieder geval nu nog niet. Zelf-, nict cTn klein bcctje. lntcgendcci'

In I9'J2/I993 werdcn cr in de wcrcld

32 oorlogcn, 69 contlicten met ecn la-ge inten-,itcit en 5'J ern<,tige gc'>chillcn gctcld* In totaal I60. Hct werkclijkc aantal zal wei hoger liggen In I 9'!.1 viclen cr hicrhij

tenmin-ste 22lUOO doden en

waren tenmimtc

bepaald door de vraag ol radio en tclc-vi'>ic al dan niet aandacht hc'>tedcn aan ecn conflict. Bij dcze conflictcn <,pclcn tal van oorzaken een rol, zoals ctni<;che tcgemtcllingcn, <>chaarste in natuurliJkc hulpbronncn, rmlicuprohlcmcn, culturc-lc vcr<,chillen, ongclijke vcrdcling van 'rijkdom' en \vclvaart' binncn ccn sa-mcnleving, opvang van vluchtclingcn-<;tmmcn, lagc economi'>che ontwik-kcling. Niet zclden ,., er ccn <,amcn<,tcl van dcze lactorcn in hct geding. Onder de slachtolkrs bevindcn zich vee I VrOU\VCil en kindcrcn. Systcmati-,chc verkrachting wordt al<; middel van oorlogwocring nict gc-schuwd. Hct in<,trumentarium om dczc

9 .. 196. I 50 vluchtclingen en I 6.H I 1000 onthcem-den* Aantallen die we nict haddcn vnmocd, om maar te zwijgen over hct niet tc peilcn mcmelijk Iced. Sommige conllicten zijn

na 1 'JH'J ont<;taan. Andere

conflicten waren allang in

de kicm aanwezig. Weer

_{Drs WI Deelnum}

oorlogcn, conllictcn en gc-,chillen tc voorkomcn, i<; er nict ol i'> in icdcr gc-val nict toercikend Hct bchcer<;cn en bccindigcn crvan lijkt ccn hiJna onbc-gonnen zaak. Lokalc 'bc-velhcbber< volgcn biJ-voodlccld rc<;olutic'> van de Veiligheid<;raad naar ci-gcn bclicvcn open lcgci-gcn

zc llZIZir crgcn hclicvcn

naast zich nccr. Som<; li)kt andcren waren cr al voor 1 'JH'l, maar

voor vclen crvan wa<, er in de wcreldpo-litick gccn aandacht. De tcgcrl',tclling tusscn Oo<;t en We<;t, en de daarmec ge-paard gaande bewapcning<;wcdloop over·hccrstcn aile-,. Overigcn<, ook van-daag nog is de aandacht van politick en publick selccticl en wor-dt niet zelden

het crop ot de conllictcn en gcschillcn in aantal grotcr worden en ook dichtcr bij huis komen

Is cr sprakc van ccn uitzichtlozc '>itu-aticc t\locten de gehcurtcni<;scn maar op hun beloop worden gclatcn, omdat cr toch nict vccl aan tc clocn valt~ Nccn.

!'en hctcr runctioncrcn van de Vcrcnigcle 1'-.:atic'> IVN 1 bn worden bc-wcrl-;'>tci!Jgd. zowcl voor w0t hctrclt de intcmc org0ni'>Jlic a!<; in rclatic tot an-dere intcm0tionalc organcn, zoJI<; hi)-voorhccld hct lntcmJttonalc ,\lonctilire I oncl, 'L\ IF • Spccil ickc

ilcticprogram-!llJ<.., kunncn worden uitgcvocrd

wJn-tll'CT h11 conllictctl de po<;tltc ve1n kindcrctl, J<lllgcrcn en vrouwcn in hct gcdtng i' al,mnk met bctrckking tot '>pcu hckc mi !tcuvragcn, mcn<;cmcch-ten economi,che hulp. A0n culturelc mtmkrheden Ctl inhccnl'>C volkcren zou wclltcht tntcmJtion00l mccr '>y'>lcmJ-tJ'-lLh en gcorgani<..,ccrd JJnd;.H __ ht kunncn

worden gc,clwnken De lid'>lJtcn zou-den de VI'\ mnT ann<;!Jg kunncn gcvcn "'' hct hiJVO<ll-hcelcl gaJt om gcldmicldc-lcn, he,chikhililrhcid van 'h!Juwhelmcn'. I 'cvocgdhcdcn, enzovoorl

Van al dcze ilctivitciten i<; een kcnmcrk

cbt ZlLtiC'-. van rcgcnngcn en intcrnatio-nzdc orgJncn nodig zip1 Acttvitcitcn wJJrop hardnckkig aangcdrongcn moct hliivcn wot-den door burger' WJJr dJn ook. Zondcr hJndelcndc lliltiotlJic en intemJllotlillc ovcrhcdcn kJn hct nict'

1\ \t1Jr cr i-., meeT n1ogcliik en nodig.

Actic<; Villl ovct-hcdcn moctcn vcrgczcld gaan vJn JctJvitcitcn van burger-.., aldan ntct viJ gcorgani-,LTrdc vcrhanclcn. Ll) kunt1Ctl clke1ar vcr<;tcrkcn en zi1 ziin no-dig voor ccn zckcrc duurzJJmhcid vun ontwikkelingcn cite ten gocdc uitwer-kcn. Vrede en cconomi<;che ontwikkc-!tng kunncn nict zdgcdwongcn worden, 111e10r hchhctl drJJgvlilk in de dc,hc-trclkmlc <;anKnlcving en <;tcun VJ!l de hevolking tcr plckkc nodig I )JJrom i<; hct VJn bclang, cbt mcn<..,cn over grcn-zcn hcen met clke1ar in contJLl tredctl en

hJndcn aJngaan. NJJ<..,t

gouvcrncmcntc-lc auic<; ZIJll cvcnzccr nctwcrken VJll corltoctcn tu<..,<..,C!l mcn<..,cn nodig.

Zo

k.Jn over ctl weer hc't'nvlocdlllg plailtwindcn,

t IJV 1 'll

ook indirect van clkaar-, rcgcringcn. Voor hct tot<;tandkomcn vJn die nctwer-kcn kunncn de NCO\ i niet-gouvcrnc-mentelc organi<;atic<;, zoJI<; kerkctl, Ccbcmo, IC:CO, vJkhomkn, NCO, on-dcrwij<;in<;tcllingen, Art<;cn zonder grcn-zcn! ccn helangrijkc rol -;pckn ZiJ kunnctl burger<; de mogclijkhcid <;ChJttcn acticl bii tc drJgen aJn hct vcr-klcincn vJn problemcn die onoplmbJJr lijkcn tc zip1. Ovcrhcckn kunncn NCO\ in Ji hun vcr<;cheidcnhcid <;teunen en hun ilctiviteiten <;timulcrcn. Zq zoudcn mccr cbn tot nu toe 1'-.:CO's kunncn zien ill'> bchulpzJme taclorcn biJ het verwcr-kcliikcn van IJngc tcrmtjnpolitick De NCO\ zeit zoudcn mtionJill en in term-tionJZll n1ccr aan ondcrlingc co()rdinatic, Ji'>lcmming en wcrkvcrdeling kunncn docn. Op dczc mJnier bn JJ!l de rol en de hetckcni' vJtl de NCO'-, mccr prohcl worden gcgcvcn

In clczc bcnJdering drilJit hct du-, ook om <;prciding vJn verantwoordcliJkhcid. DJt kan du<; zelf, mel bctrekking tot in-tcJnJtionalc vraag-.rukkcn. ,\,bar dan

moct cr nog wei ccn Jnclcre vootWJJrdc zip1 vervuld. lndividuelc lxu·gcr<; clienen hcrcicl tc zipl ztch - hoc hc<;chetdcn ook 111 tc zcttcn voor hct vcrmindcrcn, a!<; het bn hct wcgnemcn, vJn Iced elders. Sprciding van vcrJntwoordeliikhcid hcdt hicr gccn nut, indien ook niet vcr-antwoordeliJkhcid wordt gennmcn. SJmcn verantwoordcliJk i<; gczJmcnliJk de <;chnuder<; erondcr zcttcn. DJt is hct Jppcl JJn de burger. lr i-; ntmmcr ccn ,-eden om het gocdc nict te doen of ntct tc blijvctl clocn.

.-'\ P '-;lhtlltd en ll llJilg..,m,l \( hLcrgtondpt!]X'I

( )l'litldCI! t!! /ltli,'lil~' ,jtll'cU u1: tli 1CI.":::I,f''l l h \' hct NC ()-l()tlgtl"', !N khtU<trl jlJ\)-~

In de eolulltn tjCPen ,/e /eden l'dll ,ir mlildir hun f'c-rsoonli;kc ofll'dillllt}cn IPCCI. Zi; /"'f'c"

diltll-mcc cnr ddiiZcl tc t)ePcn 11001 nj/c( lie of cichol

z

f-<(

Chili is een zeldzaam voorbeeld van politieke herdemocratisering.

Na Aylwin is nu Eduardo Frei jr. de tweede christen-democratische

president na de dictatuur van Pinochet. Aart van Bochove vindt

het tijd om de balans op te maken, een blik vooruit te werpen en

aanbevelingen te doen voor de samenwerkingsrelatie van

Nederland met Chili als democratisch land.

N

og <;teeds

!edt

in het

col-lectieve geheugen van de Chilenen en van allen die zich bij dit land hctrokken

weten, het beeld van I I september

1973: cen brandend paleis, vcrdedigd

door een dcmocratisch gekozen presi-dent tegen een opstandig Ieger. De e]f. de september is vcle jaren lang ecn dag geweest waarop de internationale pu· blieke opinie de

slacht-offers herdacht van een straffe en in het begin bloedige militaire dicta-tuur en · samen met hon-derdduizenden Chilecnse

ballingen · mocizaam

zocht naar mogelijkheden voor steun aan de demo-cratische oppositic. Maar er komt

tegenwoor-voortzctting van de dictatuur tot dicht bij de eeuwwi<;seling. Het verzet tegcn dit voorstel wcrd aangcvoerd door het bcfaamde 'Comando flor el No', een brede bundeling van partijen en organisaties die elkaar vonden op een cnkel centraal programmapunt, namelijk de terugkeer naar de democratic. Uit het 'Conumdo flor

el

No' kwam de 'Concertaci6n' voort: ccn

coalitie van 17 ccntrum-linkse partijen, met een gczamenlijke prc-sidentskandidaat: de

chris-ten-democraat Patricio

Aylwin In december 1989 won de Concerlau6n de eer-ste relatief vrije

verkiezin-gcn in bijna twec

decennia. Daarop loste Aylwin in maart 1990 de oude gencraal en coupple-ger Pinochct af a]<; presi-dent van het land. Aylwin

dig goed nieuws uit Chili.

Drs.

A.

uan Bochoue

en zijn Concerlact6n konden

In oktober 1988 verwierp cen ruime beginncn met het verwerken van de

meerderhcid van het Chileense electo-raat bij referendum cen door de militai-ren geformuleerd voorstel tot feitelijke

trauma's van de dictatuur en de re'inte-gratie van de gewezen pariastaat in de internationale gemeenschap.

lnmiddels hedt Chili - in december

1993 een nieuwe verkiezingsronde

mccgemaakt. Het rcsultaat is bekcnd: ccn grote en gcmakkelijke ovcrwinning - 57'){, van de stemmen in de cerste

ron-de voor de namens de oudc

Concert,lci611 genom i neerde christen

-de-mocraat Eduardo Frei. Zijn naam wordt doorgaans voorzien van de toevoeging 'jr' om hem te onderscheiden van zijn naamgcnoot en vader, die in de jaren ze'>tig als president met een 'revolutie in vrijheid' cen hervormingsprogramma trachttc uit te voercn. De overdracht van het presidcntschap heeft inmiddels plaatsvinden.

De Chileense verkiezingen kwamen in de Nederlandse pers niet vcrder dan de buitenlandpagina's. Coed nieuws kan sncl gewoon worden. Toch zijn er rede-nen genoeg er iets Ianger bij stil te staan. De eerste reden is het psychologisch

belang van het moment: Latijns

Amerika is nog steeds een continent van kwetsbarc en gcmankeerde demo-craticen, afgebroken verkiezingen en een latente dreiging van nieuwe staats-grepen. In zo'n klimaat staan een

vol-tooide clectorale cyc]u<, en een

vreedzamc regeringswisseling symbool voor de houdbaarheid van de democra-tic. Ze ontdoen de democratic van z'n cxperimentele status En dat gcldt te-mccr in het geval van Chili, een land dat bij uitstek het symbool is geworden voor achtereenvolgcns de gewelddadi-ge Werdegan_q en het schuchtere herstel

van de democratic in Latijns Amerika. De tweede reden is van mecr specifieke aard: Chili is het enige buiten-Europese land met een min of mccr moderne christen-democratische beweging die het uitgesproken goed doet.

Tijd voor cen balan'> en een vooruitblik.

Herwonnen sterkte

Aylwin startte in 1990 met een ge-mengde crfenis. Aan de creditzijde trof hij ecn economic aan met behoorlijke groeicijfers, met een gezonde financiele basis en ecn sterke orientatic op de ex-port. Weliswaar is de inkomcnsvcrde-ling in Chili buitengewoon schccf en leeft een dcrde dee! van de bevolking onder de armoedcgrens Maar Aylwin was niet - zoals zoveel van zijn nieuw-bakken democratische collega's in hct wcrelddeel - veroordeeld tot het bcdrij-ven van crisis-management: dat ma-nagement was a! onder de dictatuur verricht. De sociale prijs van de neoli-beralc versoberingspolitiek is hoog ge-wecst, in termen van koopkracht- en banenverlies voor een groat dec! van de Chilcense bevolking. Een sociale prijs die in democratische omstandig-heden wcllicht nooit had kunnen wor-den opgebracht.

Aan de debetzijde kreeg Aylwin een politiekc democratic mec met wei zeer smalle marges. De militaire dictatuur is niet, zoals in het buurland Argcntinie, ingestort en aan incompetentie ten on-der gegaan. De dictatuur is 'ordelijk' weggestemd en had ruimschoots de ge-legenhcid grondwettelijke waarborgen voor zichzelf te scheppen. In 1990 was de algemcne verwachting dat er in de praktijk sprake zou zijn van een machtsdeling tussen een gekozcn presi-dent en cen zelfbenoemde militaire kaste.

We kunnen nu, vier jaar later, vaststel-len dat die verwachting te somber is geweest. De fcitclijke rol van het lcger is vee! geringer dan zijn grondwettelij-ke prerogatieven zouden toelaten. Het Ieger is er zelfs nict in geslaagd het grootste en mcest traumatische taboc in de Chileense politick tc handhaven: z'n

-l

<(

z

f-<(

cigen hculsrol in de vroegc, bloedigc jaren van de dicraruur Er zijn duizen-dcn gevallcn van marreling, moord en verdwijning gedocumentccrd en be-kcnd gemaakt Wcliw<aar is vrijwel gccn enkelc militair daadwcrkclijk ver-oordeeld_ .1\ laar tot cen '/Jwlio ji11<1l' -cTn

olgcn1cnc Lll11nc"itic naar Argentijn<..,

nlo-del - is hct evenmin gckomcn_ De

rcchten van de mens zijn ecn 'open wond' van de Chileense maatschapp!J, zoals Frci onlangs opmcrktc_

Chili biedt a! metal cen zcldzaam suc-ccwol voorbeeld van politickc hcr-de-mocrati<,cring_ Tenminstc vier ractoren hcbben dat succcs bepaald

-De brccdheid van de regeringscoalitie Er is gccn sprakc meer van de polarisa-tie die de nadagcn van Allende

ken-merkte_ Tocn wcrden ideologi<.chc

kwestics uitgcvochtcn, in vcrgaderzalen en op <,traat, door de ook intern hope-1om verdcclde politiekc partiJcn_ De ideologic ging v66r de dcmocratie,

zo-Het neo-liberale

recept heeft een

hoge sociale prijs

als ccn pijnlijk hoold'>tuk uit

gevraagd: miljoenen

Chilenen hebben

geen dee) aan de

welvaartssti jging.

Oat is een gevaar

de gcschiedcnis van de chris-tcn-democratischc partij

illu-<,trccrt: pas in I 'J77 kccrde

zij zich del initicl en onduh-hclzinnig tegcn de militairc dictatuur_

,1\laar dat hccld i'> verledcn tijd De C:hilccn-;c politickc elite hedt vier jaar lang over de partijgrenzcn hccn gc-wcrkt aan consolidatic van de democratic_ Het vcrloop van hct reccntc elcctoralc proccs is een indicatic dat

die con"icn~Lh nog ccns vier

voor de prille

democratie.

jaar zal hliJven hcstaan_

- De Chilcense economic is hlijvcn

grocien. t--let groeipcrccntagc ~chom­

melt, maar komt i11 ecn reeks van ticn Jaar op ccn gemiddeldc van zcven uiL

1-lct is gcen schijngroci, hijvoorhccld hepaald door de stiJging van ecn grondstoiprijs_ Fr is <,prakc van !Ti'lc produkticsrijging en van cen steed<.

gc-diHerenticcrder cxportpakket Nog

steeds vcrdicnt hct land het mccst aan traditioncle primaire produktcn uit land- enmijnhouw rkopcrl_ ,\laar de in-dustricle export grocir_ Er hecrst socialc rust in hct land_ Dar is, zoals al opgc-mcrkt, nict te danken aan her vcrdwiJ-ncn van de armocdc ,\ laar hct zal orlgetwi)lcld tc maken hebhcn met de beschikhaarheid van pcrspecticven: de voor andere Ianden in de rcgio zo kcn-mcrkendc matcricle uitzichtlooshcid, hcstaat in Chili 11ict men

f-lct is wat trc11dy om Chili nu gelijk

maar uit tc rocpcn tot ccn 'ri)gcr-econo-mic' van Oosraziatischc snit, zoal-, de

\Vcrcldpcr"i intu~<..,cn n1ct cnigc

grctig-heid is gaan docn_ Maar her kit dat cconomischc groei mogell)k bliJkt te zijn onder democratische verhoudin-gen, zonder het in Azic gcb1·uikclijke

autorita11-c poliricke lcicb--,chap, "

goed voor de tockomst van de demo-cratic in Latijns Amerika_

- De internationalc stcun voor de nicu-wc Chilccnse democratic De clictatuur

i'i cr, ondank~ vcnvocdc pogingcn en

ondanks ccn redelijke

economisch-h-nancil:Jc staat van dicnst, nict in

gc-slaogd ook maar cnigc intcrnationalc

respcctahil itei t tc vcrwerven _ l'i nochet

hlccf ecn paria. Terwi)i het internatio-nalc isolcmenr van her land onmiddel-liJk na het aantredcn van Aylwin volledig wcrd opgehcvcn De huitcn-lanclse acccptatic van de Chilccn<,c clc-nwcraric hcdt stellig biJgeclragen aan hct binnenlanclsc draagvlJk

-!:en vicrde bctm die hedt hijgeclragen aan hct succes van Aylwin: de rclatrel grote C:hilccnsc middenklasse hccit zich van rechts aigcwcncl Het is nict

JUiq de C:hilccn-.e dictatuur aileen met een <,malic maat-.chappelijkc elite tc a<;-<,ocicrcn Ook hclangrijkc delen van de middcnk!a<;<;C zijn, gcmotivecrd door de cham die de nadagen van Allende ken-mcrktc en door de economi<;chc -.ucces-<,Cn van de militairen, tot op hct cinde achtcr de plannen van l'inochct hlijven <,taan. Voor zovcr de middcnkla.,-,e op dit moment nog politickc a<;piratie<; hcdt, uitcn die zich in elk geval niet mccr itl ccn met de dictatuur vcrhon-dcn program of partij.

te hcschouwen. Laten we in het vcrvolg van dit artikcl cnkele risicofactorcn be-noemen en nagaan tot welke gedrag<;-lijn vanuit de Europese politick die risicofactoren kunnen leidcn.

Resterende zwakte

De ccrstc n-.icofactor is hct Ieger. De huidigc C:hileense grondwct geeft het Ieger cen zckere politieke compctcntie. Zoals a! opgemcrkt. i<; hct lcitelijk ge-bruik van die competenties vee! minder

ingrijpcnd dan in 1990 werd vcrwacht.

Maar toch is het Ieger bij herhaling

r---,

overgegaan tot

vlagvcr-De C:hilccn<,c 'trllllsici6n'

de ovcrgang van dictatuur

naar democratic - is

het-zclldc procc<, dat Spanje in de twccdc hclft van deja-rcn zcventig doormaakte. In bcide gcvallcn wa<; <,pra-kc van ccn ty-,ick nog

grin1n1igc, n1aar -;ociaal en

politick archar\chc

dicta-De kerk lijkt de op

toon en <;picrhallentaal. Nict de grondwettclijke pmitie, maar de voortdu-rende herinncring aan de eigen rol tijdem de dicta-tuur was daar aanleiding toe. Hct Ieger ziet zijn ei-gen rol al<; die van een partij in een binnenlandse oorlog en niet al<; die van

de seculiere

samenleving

georienteerde rol

prijs te geven en

zich te beperken tot

tuur gc.,ymbolisccrd in

een pastorale en

ccn oudc, in een palci.,

gcncraal.

moraliserende rol

een rebel lie tegen hct wct-tig gezag en van ccn ple-gcr van misdaden tegen de \vcggc~.,tortc

Ook in hcidc gevallen vond de alwisseling van de

taak.

wacht nict plaat., door ccn idcologisch altcrnatid, maar door cen elcctorale ophouw vanuit hct politieke centrum.

Fn tcn<;lottc i., in beide gevallen in de

ovcrgangstijd ccn proccs van rnaat-<;chappclijke moderni<;cring en differen-tiatic in gang gezct, dat de dictatuur hinncn cnkelc jarcn tot voltooid verlc-dcn ti)d vcrklaardc. Tocn Tcjcro in

1981 zijn <,\aat<;grccp plccgdc, was cr gccn normalc Spanjaard mcer die hem nog <;tcundc. Zo is er inmiddc]<; ook gccn normalc Chilecn mccr tc vinden die tcrugverlangt naar vrocgcr. ,\laar daarmcc <,\opt de vcrgelijking met SpanJc Hct i<; nog tc vrocg Chili als ccr1 'gcwonc', pluralisti.,chc democratic

( 1>V .J 'll

cigen bevolking. Overigens i<; de moeizame dialoog tus--.en Ieger en <;amenleving in Chili ecn opgave voor de Chilencn zeit. Aan het buitenland komt de hcscheiden maar op zich bclangrijke rol toe bij voortdu-ring de lcgitimatie en het internationalc gezag van de democratisch gekozen

re-gcring tc bcvestigen.

De twccdc ri.,icofactor is het

armoede-vraagstuk Chili trekt intcrnationaal

aandacht vanwcge de aanhoudcnde economi-,chc groeigolf. Het i-, cchtcr ecn groei van nco-liberale, zo men wiL

Thatchcri1tische snit. De C:hilcense

econo-mic wa<; in de jarcn zeventig, net a!<; die van de mcc<;tc Ianden in de regio,

pro-r I'

)> !

-1

z

tcctionistisch georicntccr-d. Aile

dicta-turcn gingcn vcrvolgcn~ cxperirncntcrcn

met hct nco-libcrale rccept van markt-opcning en exportvcrstcrking Zij

de-den dat cchtcr halfslachtig ecn

r1atiomlistisch politick verhaal verdrocg zich slccht met ccn intcrnationalistisch cconnmisch belcid. Chili was de grotc uitzondering: de gcneraals kozen conse-quent voor '>taatsonthouding en bc-nloeidcn zich vrijwel nict met de cconornie. De koude sanering duurde lien jaar. Pas in 1983 startle ck tot nu toe ononderbroken cconomische groei. Het nco-libcralc recept heelt, zoa]., al opgemerkt, ecn hoge sociale prijs

ge-vraagd miljoenen Chilcnen hebbcn

gcen dee! aan de welvaartsstijging Dat is cen gcvaar voor de prille democratic. Cccn monierc aanlciding immers voor een militaire intcrventic dan een

hon-geroproer.

De rcgering-Aylwin hccft vee! mecr oog gchad voor het armocdevraag.,tuk als de dictatuur. Maar om echt te kunnen in-vcsteren in ondcrwijs, gczondheidszorg,

\Vcrkgclcgenhcid en \Voningbouw i~ ccn

ingrijpende hclastingvcrhoging nodig Daarvnor ontbrcckt de steun in de door rechts gcdomineerdc Scnaat. Het

pro-granlnla van de rcgering i<.j daardoor in

hoge mate hepcrkt gcbkvcn tot

'collrllrll-"'ly husi11m', het vergrotcn van

de

lccl-baarheid in de armc wijken. Mecr cen vorm van staatscaritas dan hct verzekc-ren van de algemene toegankclijkheid van de economic.

De der-ek risicolactor is het gesloten karaktcr van de Chilecn<;e <,amenlcving. Chili is welbeschouwd ecn 'eiland aan het einde van de wcreld', ingcklcmd tuS'>en de bergen en de zee. Hct klci ne vliegveld van Santiago is tckcncnd: er is gcen transitoverkeer, je kunt niet vcr-dcr. Noord-Arnerika en Wcst-Furopa zijn veelminder voor de hand liggende referentiekaders als in bijvoorhceld het atlantische buurland Argentinie Chili kijkt naar binnen. Len voorbeeld van die eiland-mentaliteit is de maatschap-pelijkc rol van de katholickc kerk.

De

christm-dcmocraat Eduardo Frei ulak nadot hij als Jnesidwt gciirstalleerd tuas.

Cfoto ANP)

Onder de dictatuur hedt de kcrk een traditie opgehouwd van drrecte hulp-verlcning aan de ondcrdrukten en van

nauwkcurigc adn1ini"tratic van ~chcn­

dingen van de rcchtcn van de mens. En de kerk was bij uibtck de verhinding'>-organisatic tusscn de dcmocratischc bc-weging in Chili en de buitenwereld. ,\bar de kerk lijkt die op de seculiere samcnlcving georicntecrde rol prii'> te gcvcn en zich te beperken tot een pas-torale en moraliscrende rol taak. Zij hlokkeert anti-aid<,-carnpagne<, en houdt ccr1 hcrzicning van het hier en daar

ar-chaische tamilicrccht waarin

echt-scheiding nog steeds bij wet verboden I',-tcgcn.

Het gesloten karakter van de Chilcense sanwnlcving is aileen onder Allende cnrgc tijd doorhrokcn, tocn Chili g6n-tegrecrd wcrd in de wcrcldopinic. Onder de dictatuur wcrd ccn open

cco-nonlic gcpaard aan ccn gc..,\oten

soci-aal-politick Ieven. Ln op dit moment drcigt internationalc vergetclhcid. als hcstcndiging van het isolcment. Dat is geer1 goed klimaat voor ccn democratic dre nog volop in ccn cxploraticlasc zit

I )e vicrde rt<,rcotactor voor ccn

voor-spoedigc ontwikkeling van de

C:hilccnsc democratic is het smalle draagvlak voor ccn civic I politick Ieven. Traditionccl hcstaan in Latijm-Arnerika dric soortcr1 politicke partijen: de

poli-tickc machine-. vJn gcvc~tigdc

hclon-gcngrocpcn en elite<..,, die lang~

populrstischc wcg elcctoralc macht or-ganiser-cr1 r voorheelcl: de conservatie-vcn en liheralen in Colombia en vroegcr- in Chili), dan de zogcnaamdc

caucu<..,partijcn. die zich grocpcren

rondorn ecn pcr<,oon ot een rssue en vaak r1ict IJngcr Ieven dan ccn enkclc vcrkiczingsronde ivoorbecld: de prcsi-denticlc partijcn in Peru!; en tenslotte

( llV 1 'l I

de vccl mecr stahiclc volk<>partijen met een programma en een va<>te maat-schappelijke aanhang Op bet eer<,te gezicht lijken de Chileense politieke partijen, zcker vergelcken met hun

countn-f,,u-ts rn Ianden als Peru en llrazilic, toonbeelden van stabiliteit. r\laar daarmee zijn zij nog geen volks-partijen in de Europe<,e zin van het woord. De Chilccnse gcschiedeni<> '>preekt een woordje mee: anderhalve eeuw lang maakten slcchts twee

be-perkte groepen de landeigenaren uit

de centrale vallei van Santiago en de haronnen van de koperindu'>lric - de dienst uit in het land. Deze elite hc-stuurdc het land via een

patronagenet-wcrk en de politickc partijcr1

tungcerdcn daarbij als de makclaars, de toewijzers van tuncties en

verantwoordelijkheden in

vakhonden,

jeugdorgani<>a-tie'> en buurtcomitcs. Die

ou-de rnakelaarsstatus is na 1990

vcrhazcnd sncl hcrsteld: de partijcn zijn andcrmaal <>ta-biclc maar bctrckkclijk

smal-lc, top-doll'll werkende tunctictocwijzcrs. De

chris-tcn-dernocraten ontkomen

gecmzins aan dit beeld en zijn nog onvoldocndc vaar-dig in het hottorll-tl/' aggrege-ren van visie en samcnhang en in hct aanmocdigen van

Overheid en CDA

moeten proberen

met Chili een

moderne

samenwerkings-relatie, gebaseerd

op

tweerichtings-verkeer, op te

bouwen

kritisch en autonoom denken. Het be-grip 'volbparti( bctekcnt in Chili, kort-om, wat anders als in Noord We<,t Europa.

De armocdc van het politieke land-schap wordt door nog twee andere fac-torcn ver<,terkt. In de eer<>te plaats een gcogralische factor de Chileense poli-tick i<> nog steeds een zaak van de cen-trale vallci, van Santiago. De rest van her land is ccn periferie De miljocn

r

z

z

Chilenen van lndiaame afkomq staan gehccl buitcn het politick Ieven. In de tweedc plaats cen dcmogr-ahsche fac-tor de Chilccnse politick vcrgrijst De onwangrijke C:hileensc jeugd, die in de nadagcn van de dictatuur tot ccn hogc organisatiegraad kwam, keert zich nu af van de politick en vcrlicq zclfs z'n hc-langstclling voor cen gang naar de stemhus. War nog rest aan jeugdorgani-saties spcelt gccn autonome rol meer, maar is bezig het spcclterrcin te wor-den van hct patroon-client-patroon.

Wat is, hij de hoopvolle maar kwetsba-re ontwikkelmgcn zoals wij die thans in Chili waarncmen cen ver<,tandigc rol voor de Ncdcrland<,c buitcnland<,c

poli-tick, rcspecticvelijk hct CDA~

lerst ecn Nederlandsc opnwrki ng huitenlandse over de politick Chili is gccn ontwikkelingsland men en hoort nict Ianger thuis in

'traditionc-lc' ontwikkeling'>programma's. 1\bar

Chili is evcnmin een 'normaal' buiten-land. Daarvoor is de plaats van Chili op het Latijnsamcrikaanse continent te bij-zonder en i'> de geschicdeni'> van de Chilccn<,-Nederland,e relatics te inten-sicl. In een nieuwe gelijkwaardigheid in

de relatie met Chili, cen 'cpw l'lllldcd

flo-lily' ten opzichte van Chili moet recht worden gcdaan aan war de Chilccnsc infrastructuur kan dragcn en wat de zich ontwikkelcnde civielc samenlcving nodig heeft: cncrzijds hct ver<,tcrken van de integratie in de internationalc gemecnschap van Chili door

kcnnis-transfcr'l, uit\vis.;;cling van '->tudcntcn,

docenten e11 prokssioncel kader, han-del'>missics en andere instrumcntcn. Andcrzijds het verstcrken van het bin-ncnlandsc plu1·alismc door

ondcr<,tcu-ning van hct nog zwakkc

maatschappelijk m1ddcnveld, daaronder

co()peratic<.; en jeugdorganisatics.

Tenslotte de rol van hct C:DA zelf. De Chilcense christcn-dcmocraten kcnnen aan het C:DA een hijzonderc status toe. Zij onderkenncn hun gcbrekkige

socia-le basi-; heel goed en zoeken steun in

ecn dialoog rnct gccstvenvantcn over

thcma'-, als samenlcving-,ophouw,

<,cho-ling en organio.;atie op j)rdss rooh JJtPCt1ll·,

coaliticvorming en over cen sociaal ant-woord op het cconomi-,ch nco-libcra-li'>mc. Het ideologisch profiel van het

CDA (en overigem ook van de

Belgische christcn-democraten) pa'lt in Chileen<,c ogen hctcr hij zo'n vraagstel-ling dan dat van andere Furopese partij-en. Vandaar hun voortdun:nde vraag om een actieve dialoog.

Natuurll)k lijken de rollcn die than' voor de hand liggcn voor zowel de 1\:edcrbndsc ovnheid al-, voor her CDA <;tcrk op elkaM Zc komen op het-zelfdc necr, nameliJk op een poging ccn voorhccn door omstandighcclen van ar-moede en dictatuur gcdomineerde rela-tic te vcrande1-cn in een modernc '>amenwerkingsrelatlc, gehaseerd op tweerichtingwerkcer Dat <,]uit aardig aan bij de strckking van de buitenbnd-paragraaf in het nicuwe CDA-verkie-zing-;program 'Wat ccht tclt' Her zich

democrati'>erende Chili h1cdt een

mooie bns de houdbaarhcid van ecn

·wen hr11rdcd /'olicy' zoals 'Wat echt telt'

die schcbt, te hcproevcn.

f)n J\11rl Pdll flochoPc ( 195o) is 1Pcthou3cr 111

Lcidcn en r•oorzittn 1'<111 ,!c Wnkr;rocjJ Lrtij11s Ar11crikr~ 1'<111 !Jet (J)A.

1 B11 hct -,chni\'Cll vttn dll Jrt1kcl I'> dJnkhJar gc

h1L11kt \Jil hct wcrk-,tuk !Itt ,/1ill0lldil'l'llli!l'/ll(lll'

111 ( /1d1 v,1n 1\tln ()rtcg,l .\1(·-,..,llltl, '>Llldl'nt h11 lk

\Jkgrocp f~1lcn ('ll CultuiTil \Jil 1 Jl!Jih-,\nwllk,l \'clll de RIJk"lllll\l'l"ILCIL l'll \tlll llHlll

dcl111g LOllllllCillcltll \'Jil ploll''><.,or RcJ\'IllOild

BuH· ,d.., hooglcr,lJr vcrhondcn cltlll dc:-:c

\'Jk-hcgrcpen buurtcomitc'>, vakbondcn, grocp

H

ct hock 'Ccdeelde normen~

Ccmeemchap<,denken en het recht' van Bart van Klink, Paul van Seters,

Willcm Wi ttcveen I red ) i<. gebaseerd

op de di<,cu<,<,ie tu<,<,en liheralcn en com· munitaristen in de Amerikaame politie· ke hlmohe Klop meent dat het een goed en toegankelijk na<,\agwcrk is, ook a\ komt de chri'>len·dcmocratie niet in

bceld. Dat I'> voor de Westeuropese

vcrhoudingcn een handicap.

De Amerikaanse politickc filmohe wordt al gcruime tijd in he>lag geno· men door ecn levendig dehat tus<,en li·

hcralcn en communitaristen. Hct

Schoordtjk lnstituut, on· derzoebchool van de Ia· culteit der rechtsgelcerd· hcid van de Katholickc

llniver<;iteit Brabant,

De communitaristische kritiek bepleit een herwaardcring van de gemeenschap waar individuen deel van uitmaken, he· nadrukt de prioriteit van concepten van het goedc Ieven en denkt de overheid een actieve rol toe hij de ontwikkeling van de gemeenschap. Het lnstituut is van mcning dat in de Ncderlandsc poli· tiek in toenemende mate aamluiting wordt gezocht hij het communitarisme. het gemeenschapsdenken. Het verwijst daartoe naar de pleidooien voor rcvita· lisering van normcn en waarden door het CDA en voor een vcrsterking van hurgcrzin door de Partij van de Arheid.

Tot de liheralen rekent de bundel voor· al John Rawls, Ronald

Dworkin en Jlirgen

Haherma<;. Tot de com· munitaristen rekent men

met name l\1ichael

hcclt daarom cen <,eric in· tellcctuele portrcttcn van de deelnemer<; aan dit de· hat hijccngehracht in een ovcrzichtelijk na<,\agwerk,

waaraan ccn grout uantal

auteurs van ver<.chillcnde

univer<;iteiten I onder mcer

_{Dr. CJ Klofl}

Sandel, Charles Taylor,

Alasdair Macintyre en

l\1ichacl Walzer. Een van de belangrijbtc spreker<; tijdens het in het voorjaar 1993 in Tilburg aan dit thema gewijdc congrcs, was Philip Selznick. In Leiden, Utrecht, Rotterdam, Cent en

Tilhurgl een hijdrage heelt gelcverd. Hct moderne liheralisme hceft als kern· punten. concentratie op individuele vrijheidqechten, <,chciding tussen de hcgin<;c\en van rechtvaardigheid en op· vattingen over het goede Ieven. alsme· de vcrdediging van een neutrale staat.

( IJV I '!4

zip1 toespraak. die tezamen met de an· dcrc inleidingen tijdens dit congres nog alzonderlijk wcrd uitgcgeven, bepleitte

hij ecn commt111itaria11 lihemli1m. cen ge·

mcen<;chapsdcnkcn dat ruimte voor normatieve vcr<;cheidenheid laat. Hij treft dat in West Europa aan bij chris· ten· en <;ociaa\.democraten. De door

0

m

z

v

z

Selznick hepleite mengvorm van lihera-lisme en communitarisme komt in de 'iiothoofdstukken van de bundcl naar voren.

De intcllectuele portrcttcn bevattcn, al-dus Paul van Seters -

hooglcraar-dit-ec-In hct hock (,'c./uL!t litliiiiCII-, c;('/JI([Ji'l/',1/l~,lurhn lli htl ll'(/1 /

\\·orden de volgcnd autcuro., hchJnclcld Tu..,'->cn ha.Jk]c<,

Ike! I \'Jll de hundcl ·:'PlllllJIIT p(i<,rtrc<,' bchundclt John

RJ.w]c, 1door ]o.., de lku-.:, Ronuld Uworkrn ·doot Hart \'J!l

Tttylor door I 1JrJLc \X'1ggcrc,' Ala'>d<llr ,\\Jclntyrc 1 doot Ern..,l I )cnr-.' en t'drchJcl \X'JI=cr door !\ 1Jrgo Tr<tppcnhurg '· In drt kJckr hchandclt I lcrmJn VJ!l Cun..,tcrcn voorh lknJJillln Harber In de dckn II

I s{)(_j()logJ<,Lhc pcr-.pcLlll'\'l'Jl' en Ill: c;clll< .. 'Cil'-Lhap en

mJrkt', komcn aan de ordc Chn'>lophcr I.J<.,Lh 1 door Paul

vJn Sctcr<.,,' Robert Bellah r door llo-, van Stokkom .', Rtllph

1\dlrcndorJ rdoor Roc! P1ctcrman:. flhil1p Scb:nick do01 Th1i'> _lanv_·n~ Roberto Linger 1 door Roc! de I Jngc: en

(:a..,.., Sun'>tClll ·door Hcl( o KcrkmLT'>tcr: In dec] IV 1 _{I _dx-rJic tcgcntoncn} 1 gJJt hct 0\'Cl Rohert No::JLk 1 doo1 Bt~rt I )tJC'>'>Cll Hrucc l \ l kcnnt~n 1 d( lor Kocn Rat:.., 1, lo..,cph Roz 1door Ben vJn Rocrmund:, RILh,n-d Rorty 1door

Sng1o J:..,plgJre.., Tt~llon' en 111 dee! V Pn..,pcLll\'l'>lllc' 1

:\Lnl1c'> Caknbmp ~\1t~rtho.l\..11now :door T!l1J Locncn~

en Su..,CJn i\lollcr ()kin 'd(h>r \lC!IJCl Cuilning I let hock \\'ol-dt CJJgcrond met ccn nahc..,LhOLrwmg 1 ' ( ,cdccldc

nor-men~' Vllll \\'dlcm \\'1ttcvccn en lbrt vctn Kl1nk

teur van hct Schoordijk lnstituut - in zijn opening-.artikcl, gccn uitputtcnde vcrhandeling over hct werk van de he-trcllende denker: zij hcbhcn ecn algc-mecn inlcidend karaktcr. Daarhij i'> vooral aandacht be'>lecd aan de vragen: 'Wat verstaat de denkcr onder

gcmcen-schap~ Welk petv>onshcgrip hangt daarmee samcnc Hoc ziet men de staat ial'> politickc gemcenschap)c Welke op-vatting van rcchtvaardigheid ligt

hier-aan ten groncklag' Hoc i-; de plaat'> en hetckcnis van hct recht in dit verband gcdachtc Welke prakti'ichc, politicke, bcleidsmatigc comcquentics worden vcrbonden aan dezc opvatting van ge-mecn-.chapsdcnken en rechtc' Elk

por-trct wordt afgcsloten met een

vcrmelding van de hclangrijk'>tc werkcn van de hehandcldc denkcr.

De Nederlandse partijen

versus liberalisme en

gemeenschapsdenken

Hct ligt erg voor de hand om de Ncderlandsc politickc partijcn in te de-len volgens ccn -,chema waarin VVD en D66 tot de liberalc stroming worden gcrekend en CDA en I'VDA tot de gc-mccn<,chap<,dcnker<,. Toch is dat ccn tc gemakkclijkc conclusie, die hovendicn tot miwcr<,tandcn lcidt al-. men dcze vcrhindt - wat de hundcl blijkcns de ti-tel duet

dee! de

met het opkomcn voor gc-normen en waarden. 1\kn vermcngt dan twee indeling<,critnia. Ook de liberalcn komcn namclijk op voor gedcelde normen en waarden. Aan het liheralisme liggen nwrelc keuzcn ten grondslag en de '>laat wordt opge-vat als een politickc gcmccmchap, waarin deze keuzen door de burgers gcdeeld mocten worden. De in de bun-del als liheraal gctyrcerdc Dworkin zegt dat zelts met zovcel wonrdcn: de staat a!, ccn C01111111111ily

of /Jr111ll/J/c

moet integer zijn om zichzcll op rechtvaardi-ge wijzc de wet te kunncn <,tellen. Vrijheid, gelijkheid en intcgritcit ZIJn de dcugden waarop dezc politickc ge-mecnschap gchaseerd wordt i pagina

107-J()lJ) Het is dus mislcidcnd om

ccn relatic tc lcggcn tu~~cn

conlnlunJta-risme en libcrali'>me cncrzijds en het al ol niet opknmcn voor gcdeclde nor-men. Het Schoordijk lnstituut had he-halve nJM Hirsch Ballin en Ritzcn met

cvenveel rccht ook naar Holke'>lein kunnen verwijzen, als men stelt dat cr 1n de Ncderlandse politick normen en

waardcn worden benadrukt.

Kcnmerkcnd voor het libcralc ethos i'> dus niet dat het de staat gccn normen laat uitdragen, noc.h dat hct de gc-meensc.hap alwij'>l, maar dat dit ethos een minimumkaraktcr hccft, dat cen al-kecr uitdrukt van ccn al tc inclu.,ieve

de veranrwoordelijkheid. In dezc maat-<,chappij he<,taat wei dcgelijk ecn grotc gee-.relijke vrijheid, die hovcndien vol-gcm de chrisrcn-democraten door de overheid gefacilitcerd mocr worden. Her onderwijsstelsel en hct omrocpbc-srcl zijn daarvan de voorbeeldcn. Hct is daarom onjuist en cen blijk van gcbrck-kig empirisch inzichr om her C:DA re stereotyperen als pure

gcmcen<,chaps-gCI11CCI1<.,Chap, \VZIZlflll

de

persoonlijke vrijhcid van de burgers te zecr beknot zou worden. Vrijhcid " dan ook de lundercnde waarde van

r---,

dcnkcrs. die niet in de

Het is een te

moderne samenlcving

passen, zoals bijvoor-bceld Hovens wei doct (1990, \09).1ammerdat er op hct Tdburg'>e con-gres geen christcn-dc-moc.ratische inlcider was om dit hclder uiteen te zctten. De Partij van de Arbeid bepleit in zijn verkiezing-,program een op de waarden weer-baarheid en

wederkerig-gemakkelijke

conclusie VVD en

clcze minimalc moraal.

066 tot de liberale

i'.:aa<,t dit libcralc cthm zijn er andere, mindcr minimalc,

opvattlngcn van

de

non11cn

en \Vllardcn waarop

de

c,taat

stroming te rekenen

en CDA en PVDA

tot de

geba<,ccrd zou moeten zijn. C:hri'>ten-democratcn bena-drukken publicke gerechtig-hcid al., de waarde waardoor

gemeenschaps-denkers.

burger<, en overheid zich bc1den ge'l'n-splrccrd moeren weten in de publick-rcchtelijke gcmeensc.hap \taat' Dezc gemeenschap staat rclat1d autonoom ten opzic.hte van andere sectoren van de maatschappij, zoals de economic, de kcrk. hct gczin, de -,chool enzovoorts en zell., ten opzichte van de narie !Weren-,chappelijk ln-,tituut vonr het

C:[);:\.. I 1_l1_{l2, pagina 142! HiJ is niet ecn} verlcngstuk van andere, niet-politiekc gcmcen-,chappen en evenmin sluit hij diegencn uit van het burgerschap, die nict de ge-,chicdenis en de cultuur van hct volk dclcn !Taylors c.ommunitaristi-'>che criteria voor de politieke

gemeen-<,chap, pagllla 341. Voor de

niet-politicke, maatschappelijke ver-houdingen beplciten

chri'>tcn-dcmocra-ten een door -.olidariteit en

rcntmee<,tcrschap genormccrclc

ge-,prei-( \ ) \ ' .j ' "

heid gcbasccrde binding tussen burgers in de politickc gcmeen-schap, waarnaast de niet-politieke, maatschappelijke verhoudingcn vooral bepaald zouden moeten worden door vrije ongebonden individuen. Het ni-veau van de door de overheid met het oog op de wccrbaarhcid van de burger te beschermen pmitievc vrijhcid ligt bij de sociaal-dcmocraten cchtcr per tradi-tie hogcr dan biJ de chri-,tcn-democra-ten, zoals thans hijvoorhceld ook weer hlijkt uit het volgens De Heu<, door de ovcrhcid bij de bepaling van het mini-mumloon in acht te ncmen nivcau van beschaaldc arbeid. Her sal do a an vrij-heid waarvoor zij ruimte Iaten lijkt daarom hij heide partijcn. ondanks dc-ze verschillen in benadering, thans

on-geveer even groot. Christen- en

sociaal-democraten lijken indcrdaad rc voldoen aan Selznicks opvatting van

c

:n

l )

z

een C0>111111111ilarian /ihmliism. tvlen zou

kunnen stellen dat CDA en PVDA een publieke moraal met een meer optimaal karakter voorstaan dan het libcrale

et-hm.

Het meer inclusieve gemeenschaps-denken, waar liberalen vooral gdrri-tecrd op reageren, zou veelcer te vinden kunnen zijn bij partijen als de SCP. de RPF, het CI'V en Croen Links

De ecrstgenoemden omdat zij

Nederland als cen protestantse natie willcn kwalificeren en bijvoorbeeld po-gingcn in het wcrk stcllen om een

pre-ambule van die strekking in de

Crondwet op te nemen. De laatstge-noemde i'. sterk geneigd om de waar-den gelijkheid en duurzaamheid van overheidswege aan de samenleving op te leggen. Deze partijen vertonen in hun henadering op het eerste gezicht gelijkenis met die communitaristen, die zich oricnteren op de gemeenschappe-lijkt> lotwerbondenheid van de burgers volgens het model van de Criekse flohs, op het puritcins-proteslantse karakter

CDAenPVDA

staan een publieke

van Cads 011'11 country of op de

solidariteit van de parochie

die aan het traditionele

Rooms-katholieke

'L1bsidia-moraal met een

meer optimaal

karakter voor dan

het liberale ethos.

riteitsdcnken ten grondslag ligt. Dergclijke aan een gero-mantisecrde vi.,ie op klcine

gesloten gemeenschappen

refererende pogi ngen tot

hnstel van normen en waar-den stuiten inderdaad at op het grootschaligc, gcditferentieerde en geestelijk pluriforme karakter van

mo-derne Westcrse <,amenlcvingen

Opvallend is echter dat de meeste als communitarist bestempelde denkcrs om die reden die titel zclf helemaal niet op

prij., stellen~ Bellah, die toch het bcgrip

ciuil rcl1i}io11 herintroducet>rde. hecft

re-serves bij de naam

'gcmt>en-;chap.,den-ker' omdat de term ecn (;emcinsc/Jaft

a

Ia

Tonnicc;, n1ct ft~cc-to-_focc-rclaticc:.

sugge-recrt en een afwijzing van grotere maatschappelijke structuren als staat en economie. En in dat kamp wil hij niet thuishoren En Taylor, die ontologisch wei voor cen Ari.,totelisch gemcen-schapsbegrip met sterke wederziJdse re-laties tu<,<;en dt> lcdt>n kiest - en daarmee

dicht hij Tonnics uitkomt wil he-;]i.,t

niet terug naar de prc-moderne verhou-dingen van inclusicve gemeenschappcn. Ontologisch gcmeen<,chap'.denken kan zijn., inziens heel goed samengaan met ecn beleid.,matigc voorkeur voor een vonn van lihcralisme. Van Stokkom stelt dan ook de vraag in hoeverre de term 'communitarisme' een retorische uitvinding i., van liberalcn, om hun te-genstanders in het onaangename dag-licht van cen gcsloten gemeenschap te

plaatsen (pagina 147. noot 4)

Terecht stellen Witteveen en Van Klink in hun slotbe.,chouwing dat niet de tegenstelling communitarist-liberaal de beslissende polariteit i'>, maar dt> vraag naar de omvang en de oricntatic

van de taken van de overheid.

Niemand wil tcrug naar de ongedifte-rentieerde pre-moderne <,amcnlcving met zijn maximale moraal, de variatie tussen de denkers speelt zich af naar de mate van gemecnschap en gedceld nonnbe'.d die door de modernc staal mag en moet worden nage-.trecfd. Dworkin en Rawls staan daarbij op het

punt van de minimalc moraal,

Nussbaum, Macintyre en naar mijn mening ook Walzer opteren mecr voor cen optimale moraal. llinnen dezc laat-ste categoric zou men chrilaat-sten-demo- christen-demo-cratische - dat is toch echt een hetere term dan conservatief of

neo-corpora-tistisch en humani'>lische lop

Aristotclcs gcorintccrdcl denkers kun-nen ondcrschcidcn. Hct hock doct dat niet. Door zijn vertrekpunt te kiezen in het Amcrikaamc politick-lilmolischc debar, hlijh de christen- democratic per definit1e uit het zicht. Dat is voor de Wcstcuropcsc vcrhoudingcn ccn elcmcntairc handicap.

Haastige spoed ...

Het Schoordijk lmtituut hedt met de-zc hundcl een handzaam en

gemakke-lqk toegankelqk overz1cht ter

hc-,chikking ge-,tcld aan hen die dedi-,-CU<;SJC tu-,<,en lihcralcn c11 communita-ri-,rcn -,lccht-, van atstand kunnen volgcn en toch de indruk hcbbcn dat cr wczcnlijkc politickc kwc<,tic-, aan de ordc ZIJn. Hct hock hiedt bun, maar <i<ik de vakgcnoot, ecn gocd en

toe-gankclijk na-,\agwcrk Hct lcert om

dat cenvoudigc twcedelingcn nict mecr opgaan. \)c werkc\qkheid I'> vee\ gcnuancccrdcr Hct dchat over de nor-mativitcit van de staat kent mcerdcrc

dimcn~IC'i, \VztiJrvun gcn1ccn~chop

vcr-<,U<, im\ividu cr ccn is en de rcikwijdtc van de ovcrhe1dqaak ecn andere A\-, 1k kntick hch, dan l1gt hct

aangriJ-plngo..,punt daarvoor n1ct name in de

tiJdwolgorde waarin deze puh!Jkatic vcr-,chipll en het aan dit ondcrwcrp

gc\vJjdc congrco.., io.., gchoudcn. In Ieite

hod hct congrc'-. moctcn worden

gc-houden v<i<ir de hunde\ vcr-,chccn. In die volgorde en met ecn mccr op de

\X-'c<..,tcuropc-..c vcrhoudingcn

tocgc-<,pihtc <,prckcr-,- en ondcrwcrp-,kcuzc had hct congre<, mccr duide\qkhc1d ku11ncn vcrschallcn over de hctckeni-,

van hct conlnlunitari'-.nlc-dchat voor

de Ncdcrland'>c po!JtJck c11 du., ook

voor de wctgcvJng en hct rcLht 111 on-..

land. i\\i<,<,chicJl wil hct Schoordijk lmtJtuut d1c handschocn nog ccm

op-pakkcn~

(I lV I <J I

Dr C J Klop (194 7

J

is jJ/,wtsPcrl'illll}Ciul {/,-reclwr Pilll !Jet Wetc<mhaflPelijk IHsliluut uoor hct CDA

'Ccdccldc llOrHICIO CcmccllschajJs- dc11kC11 c11 hct rccht', llart van Klink, Paul van Seters,

Willcm Wittcvccn (rcdl, Tjccnk

Will ink, Zwolle, 364 hlz, f 72,50

Literatuur

i\ \.A P. llovens, 'l.iberalisme a is ge-mccmchap'. in JW de Ileus en PB. l.ehlllng, llclc1d Poor de l'l·ijc 5<111JC11icPII1<}.

i\ \eppel 1990.

Weten<.chappelijk lnstituut voor het

CJ)A, Wi) Zl)ll f,ct Polk, de ndllo>Jillc ktPc1lic

In A !it/dell w ()oil E11rofh1, \-Cravcnhagc

f-<(

f-z

UJ

Het jaar

I 994 -

het jaar van vele verkiezingen - zal een breuk

vor-men in de Duitse politieke geschiedenis. Een breuk die met name

de CDU zwaar zal treffen. Het is onzeker of zij ooit van de dit

jaar opgelopen klappen zal kunnen herstellen. De CDU heeft het

politieke midden verloren, het volk loopt weg van de volkspartij.

De partij gaat kleiner en rechtser haar ondergang als volkpartij

te-gemoet. De laatste kans kan de CDU grijpen door de oppositie in

te gaan.

H

et debat OVCI de tC VOCten q, atcgtc voot het super· vet ktez111g'>pat I 'J94 vund ntet plaat' De voorzitter van de CI)LJ hoclde in de vctv~hillcnde organcn van zijn partij gcen nadcrc in-lichtingcn tc vcr,trekken ovn de hood-'chap waarn1ce hi) ten vicrden male hi1 de hond,dagverkiczingen het vcrtmu· wen Vatl de kiczer wilde winnen, het prc,idium en het hond,he,tuur van de

C:I)LI hadden hun hoolden er ntet naar

<,laan. In de decl,taat Sak,ctl· Wei mat wa' hun namelijk onverwacht ee11 helc rcgcring ontvallen, en de CDLI heelt er al niet zoveel mecr over l:n tllaar een paat· dagen tevorctl had de hccr I Ieitman het hurgcrlijk drama rondom zijn kandidatuur vom hct ptT,idem-'chap zeit tot een einde gehracht

I )e polittekc partijcn, 111 het hijzonder

de CDLI, roepen iedcn: hond,dagver·

kiezing uit tot dramati,ch en be,li<,<,end

voor het lot van Duihland. f)at i' tradi· tic en de kiezer is daaraan ondertu"en albng gewcnd geraakt Zo'n hloemri)kc hetitcling van dramati,ch en hc,fi"ellCI i' onjuist. ovndreven. en in zckere zin zeit, ondcmocrati,ch. I )e 'pelcr, kun· ncn in1n1cr-. vcrgaan· de democratic

hlijlt hcstaatl Haar stahilitcit wordt jui<..,t aangctoond doorcbt rcgcring'-.wi-..-'clingcn als ondramati,ch crvarcn wor· den. De plcchtigc wi<,<,eling van amhten en rcgcnngcn zoa].., de Vcrcnigck Staten die hijvoorheeld zo indntkwek-kcncl wet en te en,cencren. hchoort tot hct t10m1alc weze11 van de democratic lui<,~ daardoor wot·dt dat wezcn zicht-hoor voor de burger ....

I )eze kcer zou het 'preketl over een dramati,chc omwcnteling wei ccht zin-nig kunncn ztjn. Want i'J'J4 i' ecn hiJ· zonder )Jar Niet alkTn vanwege het grotc oantal vcrkicz1ngcn cbt dan gc-houdcn wordt. Ook nict, omdat voor

de eer'>le keer nu I 'J-l5 een horld'>rege-ring direct en zonder veel omhJJI door de kiczer' in het '>lcmhokJc zJI worden wcggc'>lemd r cr1 niet zoill'> hijvoorhecld ir1 I<)(,<) nude vcrkrczingcn door L<l3li-tic-omlnhundelingcn ol zoul'> in I '!H2 door ccn con'-.tructicvc motic van \VJ.n-trou\vcn, voordat cr vcrkiczingcn

had-den plaat-.gcvondcnl. 1'!'!4 zou

imkrduud ccn hc,li'>'>cnd Jililr kunncn worden. Tocgcgcvcn: nict zozccr voor ck llond'>!Tpuhlrck Duit'>lilnd, Jl, wei voor de grotc volk'>purti)cn, en dun voorul voor de CJ)Lien CSLI Nict de1t zij na t\VZlalt joor rcgcrcn tdgclo~t

\Vor-dcn 1113uKl de '>ituJtie voor hen zo

dre1-hct vervullen vun hct

kumelin'>Jmht gcdurende meer dJn drie p3rlemcnturrc pcriodcn i'>, voorul rn dczc omu'>lige tiidcn ccrdcr uitzorl-dcring dan rcgc!. ( )ok ccn rcgcnng-,co-ulitic vun SPI) en lllrndni'> <JO/dc ( .rCrncn dre rekcnkundrg de' tc reeler wordt nZ!arnlatc zij con<..,cqucntcr en gc-loolwaJrdiger door de bmclier'>bndi-daul vJn ck SI'J) polrtick wordt 3igcwezer1, hchodt de Duit'>cr'> niet uit de '>iJJP houden.

Breuk in de Duitse

partijgeschiedenis

Hct JilJr I '!'!4 zal nict zozccr ccr1 be-,Ji'>'>cnd )JJr voor de Duit'>c politick ZIJil ul'> wei een hreuk in de Duil'>c poli-trckc ge'l hiedeni'>. Hct ze1l wei Iicht het hegin zip1 VJil het cindc ve1n hetl)uit'>c pJrtijen'>lcl,el, zoal, hct 111 de ncgen-lremk C'l'l!W onhtu311 cn nJ I '!45 op-nrcuw ingcric ht i'>. :lou I'> de tiJdgcnoten het r1u hijr1J 50 )JJr· kcnncn cr1 zc>Ji, hct de twccdc hcllt Vilrl de lwintig'>tc ccuw 111 en voor· i)uihlJnd er1 l:urop3 met -,uccc<.., vorn1 hcctt gckn:gcn. Hct jaor

I '>'!4 zal vernwcdelijk ge'>c..hicdcni'> mu-kcn hct zJI het ul'>chcid ziJrl vJn de volk,pJrli)cn Ln dc hreuk in de Durt<,c

( llV 1 ''I

politickc gc'>chrcdcni' zJI met numc de CJ)LJ ZWJJr trdkn. Hct i'> CltlZckcr ol zij zich <lOit weer van de in I ')')4 opge-lopen kluppen ze1l kunncn hcr'>lellcn Voor U )LJ en CSU '>lailn nict aileen de

vcrkicz1ngcn en hct dragcn van

rcgc-ringwcrantwoordelijkhcid op hct '>pel, muar ook hun rol in het Duit'>c partij-cnland,chilp, cr1 duarmee ook hun

zeit-!weld, hun hestJamrcden De

dr-amJti,chc nccrgung Vilrl de CDL!, die zich reed, tien jaar op Jllc nivcau<, cr1

van vcrkiczJng naar vcrkiczing ~.,teeds

duidelijkcr ahckcnt, i'> zcker

uitdruk-klng Vtln vccl on1vangrijkcrc

nlaat-'>Lhuppcliikc vcrundcringen .11.1aar hct gual daurbij ook om ccn unick proees

van intern vcrval VJil\Vcgc cigcn

1 on !vcrmogen op de vcrundcrdc situ-atie op politick intclligcntc wijze tc rc-ilgcren 'De C[)Ll i'> oud geworden'

I KonrJd Adum l, huM politieke elite'>, huur pol1tickc tilmolie en haar politickc woncl<, zijn vcr,lctcn, uitgcdroogd en gccrodccrd De 'spirit van de partij' en de handclcndc per'>oncn hicdcn wcinig hoop voor de tockom<,t.

Vcrkiczingsuitsbgcn, afncmcndc leden-tallen bngzamc uittocht van vr-ouwcn cr1 jongcren uit de pMtij; de uiterlijke tckcncn van verval kunncn cigcnlijk al j3JTn niet mccr over hct hoolcl worden gczicn De inncrlijke kracht van de po-litickc ideulcn i' nog ecrdcr uitgchold on1 prccic..., tc zi_jn a\ voor

de

rcgcring<..,-ovcrnamc door de CDU 111 I 'JH2.

Ovcrduidelijk zijn de parullcllcn met de wi)zc wae1rop in de Vcrenigdc Staten de lutcrc zegc VJil de comcrvuticve rcpu-hlikein Ronald Rcugarl in I'JSO a! voor-hcreid wer-e! vanaf de tiJd dut met _lohn I Kennedy ccn nicuwc generatic in hct Witte Hui'> kwJm I in I')(,()). Zo hcgon de nccrgang vJn de C:DU al op ccn nwment Wuurop uun de huitcnkunt,

1-<t

1-z

:J

u

0

meten aan de gehruikelijke macht.,indi~

catoren, de wereld van de Unie nog

of eigenlijk opnieuw ~ uihtekend op or~

de was: bij de regeringswi.,seling van

1982. De personelc e11 programmati~

sche vernieuwing van de CDU in deja~

ren zevcntig, die een antwoord wa<, op de vermocide stemming van de CDU in de jaren zestig maar loch ook kon houwcn op de 'erlenis van Adenauer'

in het midden van de jaren negentig ie~

mand in huis hebhen, een erfgenaam van Kohl, zelfs de knapste kop zou het op dit historische moment niet lukken de CDU nieuw Ieven in te hlazen als de grote volkspartij van het midden, die haar stempel bijna vijftig jaar op het land hcdt gcdrukt. De mensen, de

maatschappij en de wcreld zijn veran~

derd en de CDU zelf hedt alles gedaan (Rudiger Altmann), wa'i

alweer uitgewerkt toen zij met de rcgeringswi-;-;eling van 1982 zein gocde start leek te maken. Daartussen

Voor het eerst na

en nicts nagelatcn om

zichzell buiten spel te zet~

1945

zal een

ten. 'Kohl laat gcen erfenis

na, maar aileen hypothe~

ken,' zo luidde onlangs het bittere en telcurge'>telde

con1n1entaar van icn1and

bondsregering in

lag de kandidatuur van Franz Jozef Strauss voor

het ambt van bond.,kanse~

licr. Ondanks aile hervor~

mingen op aile mogelijke

het stemhokje

worden

die de ge.,chiedenis van de

C:DU van Adenauer tot

Kohl van nabij en van at~

weggestemd.

terrt'inen en de

rcgcrin-gen~Kohl hebben niet weinig her~

vormd, van de posteriJen, tot de gezondheidszorg, tot de spoorwcgen

en de pensioenen werd na I 982 de

leuze 'Weiler so' de eigenlijke richtlijn

van het tijdperk~Kohl, verkiezing na

verkiezing, hoc grondig de wereld in

eigen land en daarhu1tcn ook verander~

de

[n zo haalt de dertigJaarlijksc kring~

loop, die Lric hey voor de Vcrenigde Staten zo indrukwekkend beschrevcn hccft, ook Duitsland en de C:DLI weer

in. Voor de CDU is dezc keer allcs an~

ders dan dcstijd-; aan het einde van het

tijdperk~Adenauer. De C:DU hedt nu ~

en daar heel t hij zell voor gezorgd nict zo icmand als hij, de 1onge Helmut

Kohl, die destijds eerst gehecl voor ei ~

gcn risico de CDU tot hervorm1ngen

en vcrnicuwing had gcdrcvcn al wa-;

het aileen maar omdat hiJ daarin de

jui~tc <,tratcgic voor vcrovcring van de

macht zag. Fn nok al zou de C:DU nu

stand heeft gcvolgd En hij

had daarmee geenszins aileen de linan~

ciclc dimcn-;ic van Kohls erfeni., op het

oog Tot de verliezers van hct tijdperk~

Kohl behoort voor alles die formatie. die Kohl Ianger dan twirnig jaar als gecn andcr hccft gedomineerd en die cr

nu, aan hct begin van hct vcrkiezing~­

jaar I 994 slechter voorstaat dan ooit tc~

voren de CDU

Meerderheid en midden:

de machtsformule

r\lcerdcrheidspartij tc zijn, te blijven of biJ de ccr<,tkomende gelegenheid met

ecn rcclc kans op succes weer te wor~

den, aileen of evc11tueel met de FDI':

dat was en is, voorbijziend aan de in~

houdclitke docl-;tcllingen en partqpro~

gramma's, de kern van het zcltbeeld van

de CDU. I )at is nu verleden ti)d De

C:DU staat op het punt een gewonc partij te worden.

Nu het tijdpcrk Kohl alloopt dient de balans tc worden opgemaakt en n1et

mecr met de mantel der lid de hcdckt te worden. Helmut Kohl is vcrantwoorde-liJk voor het wegkwijnen en vndwip1en van de C:DLI a is een nwdemc volkspar-tlJ Wat betrelt de \eden, wat betrdt de k1ezcrs, maM ook wat hetrdt de politie-ke inhoud. Alles hangt nauw met elkaar samen. Helmut Kohl i'> verantwoorde-\ijk voor een verandering van her partij-enlandschap in het nadeel van de

(f)ll.

I )it is een hard oordeel, waartegen voor de hand l1ggende hezwaren gemaakt kunnen worden. Zonder hem was allcs vee\ ergn geweest en had het verval

ccrdcr ingczct, zcggcn ztjn vricndcn.

I )c neergang van de C:\)L\ zou cen

on-ontkoomhaar proces zijn met ccn eigen dvnamiek, onathankelijk van de toutcn en nalatigheden van I ic\mut Kohl. Was

het niet zclls ecn - nee, zijn grotc

prestatie dar hq met de C:DL\ een voortdurende spagaat hedt gcmaakt: hetzeltde politieke pakket voor de

ka-tholiekc hakkersvrouw in Hoog

i'wahen als voor de yufll<ic in Hamburg~

Was Kohl door de Jaren heen in regc-1-ing en parti) niet her toonheeld van de kunst van samenhindend politick lci-derschap' En is er in de huidigc tijd in cen coalitiedcmocratie en in een plura-listische en stcrk geditkrcntiecrdc

sa-menlcvi ng iihcrh<~ufll cen a\ ternatid'

Vclcn hchhcn hct spottend 'zijn tiJd uitzittcn' genoemd, hct onthrcken van energicke voorzettcn e11 duide\qke mc-ningen van de kanselier t\1aar kan men dar niet ook, minstens ten dele. uitlcg-gen als regecrkunst, in dc zin van her

vcnnogcn de portij en de rcgcring

on-opvallcnd e11 vanuit de achtergrond te

lciden~ De verdicnstc van Helmut Kohl voor de C:DL\ zou dan JUist daMin hc-staan, dar hij zo lang en met zoveel '>ucccs dc pol1ticke spagaat hcclt

volge-( I)\' I 1 ) I

houdcn.

Volkspartij zonder volk

De (])L\ verandcrt niet aileen

kwanti-tatiel, in onwang, maar ook kwalitaticf, in inhoud. len Llnie met een aanhang

van 35'){, hedt niet aileen minder

stem-men, zij i'> ook een andere partij. En daarom is hct cen open vraag, ot zij zich op dit lagere nivcau zal kunncn stahiliscren. De goede tijdcn voor de CDL\ waren ook hct gcvolg van ee11

'1d[ fulfdlmq

fnof'/,ccy' De puhlickc opinic en de !eden en de lunctionari<,<,en zelf, hchben in de C:Dll geloofd en dit loof hcdt ook invloed gehad op hct ge-drag van meeloper<,, opportunistcn en aanpassers die cr nu ecnmaal overal zijn. Dar hccft de (])l\ zo groot en stcrk gemaakt. Ditzelfde sociaal-psy-chologischc mechanisme zou nu de

on-stuitbarc necrgang van de C[)l\

kunnen versncllen.

Een dchat hinnen de CDL\ over de

ge-volgcn van dczc nccrgang is nict

nlogc-lijk, omdat zij dan naar de oorzakcn

Sc/Jiiuhlc (

zittC11d) /Jeeft reeds

il<111S{Jr<7ilk

_ycdaon op bet lcidcrscbap

vmJ

de CDU

f-<(

f-z

~. ;'"',

zou n1octcn vragcn. ( )ok al"i n1aar de

helft van de waarheid hoven takl komt, zou het a11twoord ongetwijic\d luiden dat de CDL\ zich steeds verder van de <,amcnlcving hcdt verwijderd. ZiJ hedt verzuimd, en zij hedt zich cr in haar regeringstijd zelts niet ec.ht mccr om hekommcrd, ecn nieuw politick en maabchappelijk midden te delinieren. Zij heclt zich wanhopig aan de laat<,te resten van het traditionele midden vast-geklampt En dat uitgerckcnd in een !IJd waarin dcze steeds mccr albrokke-lcn. Zelden eerdcr, en a\ helemaal niet in haM titden van succes, is de C:DLI zo sterk naar hinncn gekeerd gcwccst - en is de rnaatschappiJ zo verregaand uit haar gezichtweld verdwcnen. Wie in tijden van vcrandering koppig de

maar-. - - - maar-. schappelijke sldllls q11o dille

Bij de CDU is

sprake van een

uniek proces van

intern verval

vanwege eigen

onvermogen op de

verdedigt, is allang op de vlucht uit hct maabchappc-lijkc midden. [n zo dwaalt de C:DU nu a\ lien Jaar van

nederlaag naar ncdcrlaag.

Hct volk loopt wcg van de volkspartij.

De CDU heclt het

vermo-veranderde situatie

gen vcrlorcn om zelfhewust

te reageren.

en vanuit cen betrokkcnhcid

op waarden zich bezig te houden met nieuwe vragen en ont- wikkclingen Zij hcclt het ba-sisvertrouwen in de eigen zaak en in de samenlcving verloren. De politieke en sociale omgeving beleeft de CDU niet meer als ruimte, waaraan zij vorm moet geven, maar ecrder als hindcrlaag waar-uit allerlci gevaren dreigen: men voelt zich gcdwongen de gclederen te sluiten en zich vastbcraden te weren. De CDU is wantrouwig en autistisch geworden. Niet in staat om open en constructief met kritiek en andere mcningen om te gaan, heelt zij van zo'n discussie ook

wcinig win<..,t tc vcrwac...htcn. Noch haar

politieke potentie en intelligenlle, haar aantn:kklllg<,kracht en publiek aanzicn, noch haar vermogen een meerdcrheid tc vormen als kJnsclin<,partiJ zullcn er-bij winnen. Niet dat ziJ ecn

bnscliers-kic~vcrcniging i<..,, zou haar,

oppcr-vlakkig gczicn, moetcn vcrontru~tcn,

maar dat ZIJ a\<, bmclier,kiewcreniging nict mecr goed bruikhaar is. De reden

daarvoor IS ccnvoudig en hcclt crnstigc

gcvolgen de CD Ll hedt het pol i tickc midden verlorcn

Het verlies van het midden en

de erfgenaam van Kohl

Wat bnge tijd onhewu<,t gelwurde, 1s nu ook duidclijk tot politiekc doelsrel-ling verheven, krijgt nu duidelitk waar-neembare politieke betekenis de CDU verbat hct midden. Daarmee trekt zij niet aileen de consequentie uit een op-pcrvlakkig opinieonderzoek, dat de kanselier al Ianger wiJs maakt dat de <,a-mcnlcving zich naar rechts zou vn-schuiven. In Ieite groepeert de CDU a\ acticf het rechtse midden en situccrt zij zichzcll als de partij van het midden rechts.

Dat is kwalitatid iets nicuws in de ge-schiedenis van de C:Dll l'ogingen in die richting ziJ11 cr altijd gewcc<.t. Alfred Dregger bijvoorbeeld wilde tel-kens opnieuw de 'natic in de canon van de C:DU-basiswaarden opnemen. Hij was voorzitter van de bondsdagslractie van de (])L\/CSU, maar een opvolger van Helmut Kohl hecft niemand ooit in hem gezien. Het was altijd al een moei-lijke opgave de spanning en her even-wicht tussen de ba.,iswaarden vrijheid, solidaritcit en gerechtigheid te

hewa-ren .. ~1aar biJna vijftig jaar lang is dat de

CJ)L\ gelukt, en precies daarin lag hct geheim van haar <,ucces.