Werkende mantelzorgers: verdienen ze beter passende verlofregelingen?

Begin jaren 90 van de vorige eeuw wisten de twintigers en dertigers het al: “Ik kruip onder geen beding in zo’n bejaardentehuis.” Zo lang mogelijk zelfstandig blijven wonen was het credo. Slogans als ‘Oud genoeg om zelfstandig te wonen’ moesten het onderwerp op de politieke agenda zetten. Zelfstandig wonen vroeg om een levensloopbestendige woning. De eerste ‘smart’ snufjes voor in huis zouden bijdragen aan een lang en gelukkig leven in de drempelvrije woning waarin alle kamers, inclusief keuken en toilet ruimte boden voor de draaicirkel van een rolstoel. Langer zelfstandig wonen sloeg aan bij de overheid, maar pakte uit als een bezuinigingsmaatregel, waarbij behalve de bejaardentehuizen ook het grootste deel van de bijbehorende zorgvoorzieningen verdwenen. De twintigers en dertigers van toen, maken nu het merendeel uit van het bijna vierenhalfmiljoenkoppige leger van mantelzorgers dat Nederlandse

Werkende mantelzorgers verdienen

beter passende verlofregelingen

Combinatie mantelzorg en werk niet toekomstbestendig

Het staat vast dat één op de drie Nederlanders van 16 jaar en ouder, ofwel 4,4 miljoen Nederlanders zorg verlenen.

Ze zorgen tijdelijk of meer structureel voor partners, ouders, kinderen, broers of zussen, vrienden of buren.

Bijna 2 miljoen mensen combineren de mantelzorg met een baan van meer dan 12 uur per week; dat is één op de vier werkenden.

Daarvan zorgt zo’n één op de vijf of circa 400.000 mensen intensief, dat wil zeggen elke week 8 uur of meer.

Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) voorspelt dat het aantal mantelzorgers in de toekomst zal toenemen en dat de belasting van mantelzorgers zwaarder wordt. We kunnen daarom niet om de vraag heen hoe het in de toekomst verder moet met de combinatie mantelzorg en werk.

Figuur: percentage werkende mantelzorgers per leeftijdscategorie. Groen alle werkende mantelzorgers, rood werkenden met intensieve mantelzorg.

Noodgedwongen inzet mantelzorg

Binnen de groep werkenden met intensieve mantelzorg bevinden zich relatief veel mensen tussen 45 en 64 jaar.

Het Centraal Planbureau (CPB) geeft als verklaring dat zij ouders hebben die op een leeftijd zijn gekomen dat hun gezondheid hapert en dat ze niet meer in staat zijn om (volledig) op eigen kracht hun huishouden te doen. En we kunnen zelf bedenken dat uitgerekend deze groep mantelzorgers nog volop aan het werk is. De ouders van deze groep hebben bereikt wat velen dertig jaar geleden nastreefden. Ze wonen langer thuis dan vroeger, en hebben daar vaak zelf voor gekozen. Echter, die keuze is mede gebaseerd op het feit dat bejaardentehuizen gesloten zijn en dat de norm voor opname in een verpleeg- of verzorgingshuis is verhoogd. Hun kinderen en bijvoorbeeld hun buren, springen dan vaak in. Ook partners slaan aan het zorgen, vaak als ze dat eigenlijk niet meer kunnen. Weliswaar kan bij de gemeente worden aangeklopt voor lichtere ondersteuning, maar die toetst eerst wat mensen en hun sociale omgeving zelf kunnen doen, om vervolgens uitsluitend complementaire ondersteuning te bieden. Voordat die ondersteuning er

Geven van (intensieve) mantelzorg naar leeftijd, selectie werkenden (≥ 12 uur per week), 2016 (in procenten; n = 3.808)

Bron: SCP/CBS (IZG’16)

alle werkende mantelzorgers werkenden met intensieve mantelzorg 45

40 35 30 25 20 15 10 5 0

16-24

jaar 25-29

jaar 30-34

jaar 35-39

jaar 40-44

jaar 45-49

jaar 50-54

jaar 55-59

jaar 60-64

jaar 65-69 jaar

Groei behoefte informele zorg, toename gerapporteerde belasting mantelzorgers

De komende jaren zal de behoefte aan informele zorg (mantelzorg en zorgvrijwilligers) alleen maar groeien, zo waarschuwt het SCP. De vergrijzing stijgt verder, in 2040 telt Nederland maar liefst 2,6 miljoen 75-plussers, twee keer zoveel als nu. Daarbij neemt het aantal potentiele mantelzorgers af. Staan er nu nog 15 potentiële mantelzorgers voor elke 85-plusser klaar, in 2040 loopt dit terug naar 6. Verder neemt ook het aantal mensen met dementie toe:

van ruim 280.000 naar meer dan een half miljoen in 2040. Al met al met al neemt het verwachte beroep op hulp van naasten en de zwaarte van de ondersteuning de komende jaren behoorlijk toe.

Dat betekent ook dat steeds meer mensen straks in de situatie komen dat ze werk en mantelzorg zullen moeten combineren - vaak langere tijd en intensief.

Ondanks het beroep op de sociale omgeving, ziet het SCP geen groei van het aantal mantelzorgers op de totale bevolking tussen 2014 – het jaar voor de decentralisaties in het sociaal domein - en 2016. Ook is de gerapporteerde belasting tussen 2014 en 2016 gemiddeld niet toegenomen. Ongeveer 9 procent van de mantelzorgers voelde zich naar eigen zeggen zwaar belast door de zorgtaak. Die gemiddelden verhullen echter onderliggende ontwikkelingen.

NIVEL en SCP constateren bijvoorbeeld dat er binnen de groep mensen die zorgt voor dementerenden sprake is van een toename van de gerapporteerde belasting: in 2011 voelde ongeveer 10 procent zich overbelast, in 2016 was dit al 16 procent. Volgens Alzheimer Nederland is ruim de helft van degenen die voor een dementerende zorgt (52%) zwaar belast. Mantelzorgers geven ook vaker dan voorheen aan dat ze voor meer mensen tegelijkertijd zorgen, aldus de directeur van Mantelzorg NL, de belangenvereniging van mantelzorgers.

De (on)mogelijkheid van de combinatie mantelzorg en werk

Ruim 70 procent van de werkende mantelzorgers tussen 16 en 69 jaar vindt arbeid en mantelzorg goed te

combineren. Dat is prettig en wordt in het licht van de participatiesamenleving graag naar voren gebracht. Maar het cijfer betekent ook dat een kleine 30 procent, oftewel rond de 600.000 personen, werk en mantelzorg wél lastig te combineren vindt. Binnen die 30 procent is de groep met een intensieve zorgtaak oververtegenwoordigd. Deze groep geeft vaker aan dat hun leven een lage kwaliteit heeft: ze ervaren veel tijdsdruk en/of zijn ontevreden met hun leven.

Mantelzorg vindt soms gepland plaats, bijvoorbeeld na werktijd of op een vaste vrije dag

, maar is ook vaak op onverwachte momenten nodig, bijvoorbeeld bij plotselinge ziekte, na een ziekenhuisopname, voor doktersbezoek, als er iets is met de professionele zorg, of voor noodzakelijke regeldingen. Werknemers nemen daarvoor vaak vrij:

gemiddeld geeft ruim één op de vier werknemers vakantiedagen op om mantelzorg te kunnen verlenen. Ze teren

daarmee in op tijd voor ontspanning en bijtanken. Minder vaak wordt gebruik gemaakt van betaald verlof

(1 op 10)

en nog minder van onbetaald (vaak langdurig) verlof (6%).

Bijna één op de drie werkende intensieve mantelzorgers

– mantelzorgers die wekelijks meer dan 8 uur zorg geven - gaf aan minder te zijn gaan werken om hulp te kunnen

geven. Kijken we naar de totale groep mantelzorgers met een baan dan is dat aantal een op tien. Voor de meeste

mensen is zich ziek melden de minst aantrekkelijke optie; dat doet dan ook slechts 4 procent.

Onvoldoende aantrekkelijke regelingen voor werkende mantelzorgers

Vooral intensieve mantelzorgers lopen tegen de grenzen van het combineren van werk en mantelzorg aan. Eén op de drie werkende intensieve mantelzorgers is in het afgelopen jaar in ieder geval minder gaan werken om hulp te kunnen geven, tegen één op de tien onder de totale groep werkende mantelzorgers. Sommige mantelzorgers stoppen helemaal of raken volledig of deels arbeidsongeschikt. Daarmee komt ook financieel de rekening van de verplaatsing van de verzorgingsstaat bij hen te liggen.

Werknemers en werkgevers voeren nog onvoldoende gezamenlijk het gesprek over aantrekkelijke regelingen voor mensen die mantelzorg en werk combineren.

Regelingen die er bijvoorbeeld voor zorgen dat werknemers flexibeler met hun mantelzorgtaken kunnen omgaan.

Ook de informatievoorziening richting werknemers over de mogelijkheden om mantelzorg met werk goed te kunnen combineren moet beter. Nu zijn zij vaak onvoldoende op de hoogte van verlofregelingen.

Naast kort calamiteitenverlof voor acute situaties heeft iedere werknemer recht op kortdurend betaald verlof en in principe ook op onbetaald, langdurig verlof. Dat lijkt helder, maar in de uitvoering zijn er obstakels. Voor kortdurend verlof moet een werknemer aan kunnen tonen dat hij of zij de enige is die zorg kan geven.

Dat is niet altijd zo, maar niet iedereen die de zorg kan geven is ook bereid om die te geven. Maar hoe kun je dat hard maken aan je werkgever? Bovendien, ook in het geval dat mensen de zorg onderling verdelen, kan zorgverlof nodig zijn.

Volgens het FNV

zijn veel werkgevers vanwege de kosten van kortdurend zorgverlof huiverig voor een groot beroep op deze regeling. Het is voor hen moeilijk te beoordelen wanneer er sprake is van meer dan reguliere mantelzorg.

Daarom interpreteren zij de wet behoudend. Kortdurend zorgverlof wordt daarom niet snel toegekend. Langdurig zorgverlof is vaak wat eenvoudiger te organiseren door de mantelzorger, maar betekent een behoorlijke aderlating in termen van gederfd inkomen. Bestaande verlofregelingen bieden daarmee in de praktijk, met name voor mantelzorgers met een intensieve zorgtaak, weinig soelaas, zo stelt ook de FNV.

Gebruik van ‘verlof’ in verband met mantelzorg naar al dan niet intensief helpen, werknemers (≥ 12 uur per week) die mantelzorg geven, 2016 (in procenten; n = 957)

totaal niet intensief intensief ziek melden

onbetaald zorgverlof

betaald zorgverlof

vakantiedag

0 10 20 30 40 50

Hoog tijd voor passende verlofregelingen voor mantelzorgers

We vinden dat het verlof voor werkende mantelzorgers anders kan en beter moet.

Als een groot deel van de bevolking, langduriger met mantelzorg te maken krijgt, is het tijd voor meer passende verlofregelingen. Onbetaald verlof betekent in ieder geval minder inkomen. En als je minder gaat werken uit noodzaak, gaat je inkomen ook omlaag. Mantelzorgers maken vaak sowieso al meer kosten, denk aan reiskosten, opvang van kinderen e.d.

Bijstandsgerechtigde mantelzorgers die intrekken bij iemand, riskeren een korting op hun uitkering. Als mensen bereid zijn om hun tijd en energie te geven om zorg te bieden, zonder dat er een financiële vergoeding tegenover staat, is het op zijn zachtst uitgedrukt merkwaardig dat ze daar ook nog eens extra geld aan kwijt zijn. Een vergoeding voor een bijdrage aan de participatiesamenleving staat haaks op het principe daarvan, maar een tegemoetkoming om de nadelige financiële consequenties te verzachten is alleszins redelijk. Ook in de toekomst zullen mensen bereid moeten zijn en blijven om mantelzorgtaken te combineren met werk. Als ze daarbij niet worden gefaciliteerd en ondersteund, hebben wij weinig hoop dat het benodigd aantal mantelzorgers gerekruteerd kan worden. We kennen al betaald zwangerschapsverlof

, een variant van betaald mantelzorgverlof is binnen deze maatschappelijke ontwikkeling een logische stap. Minimaal moeten er ruimere randvoorwaarden komen voor betaald kortdurend verlof.

Een optie is de herintroductie van een vorm van levensloopregeling

, vrij in te zetten voor periodes van intensieve mantelzorg.

Oproep

Wij horen graag van aanzetten voor nieuwe oplossingen als mantelzorg en werk permanent of tijdelijk niet meer te combineren zijn. Zijn er lopende initiatieven die al naar tevredenheid van werknemer én werkgever werken?

Of bent u op de hoogte van nieuwe, veelbelovende plannen? Laat het ons weten.

Meer informatie:

Lydia Sterrenberg

lydia.sterrenberg@platform31.nl

Ruud Dorenbos

ruud.dorenbos@platform31.nl www.platform31.nl

Eindnoten

1 Kromhout, Mariska, Nora Kornalijnslijper, Mirjam de Klerk (2018). Veranderde zorg en ondersteuning voor mensen met een beperking.

Landelijke evaluatie van de Hervorming Langdurige Zorg. Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag.

2 Alice de Boer, Inger Plaisier en Mirjam de Klerk. Werk en mantelzorg. Kwaliteit van leven en het gebruik van ondersteuning op het werk.

Sociaal en Cultureel Planbureau (2019).

3 Pag. 18 in Alice de Boer, Inger Plaisier en Mirjam de Klerk. Werk en mantelzorg. Kwaliteit van leven en het gebruik van ondersteuning op het werk. Sociaal en Cultureel Planbureau (2019).

4 Het SCP noemt dat in het rapport Werk en Mantelzorg de ‘mantelzorgklem’, zie Alice de Boer, Inger Plaisier en Mirjam de Klerk (2019), Werk en Mantelzorg, Kwaliteit van leven en het gebruik van ondersteuning op het werk. Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag.

5 Er zijn nu ongeveer 350.000 mantelzorgers van mensen met dementie, en ongeveer 1/3 daarvan zorgt meer dan 40 uur per week voor zijn naaste. Ruim de helft (52%) is zwaar belast. Ongeveer 36% combineert de mantelzorg met een baan. https://www.alzheimer-nederland.nl/

factsheet-cijfers-en-feiten-over-dementie

6 Alice de Boer, Inger Plaisier en Mirjam de Klerk. Werk en mantelzorg Kwaliteit van leven en het gebruik van ondersteuning op het werk.

Sociaal en Cultureel Planbureau (2018).

7 Ook meer algemeen ervaren mensen toenemende combinatiedruk: 62% van de Nederlandse ziet dat meer mensen moeite hebben hun dagelijkse activiteiten te combineren. In 2010 was dat 54%. Respondenten vinden dat wel vooral ieders eigen verantwoordelijkheid.

https://www.scp.nl/Nieuws/Nederlanders_sceptisch_over_politici_maar_dat_was_in_1975_niet_anders

8 Ruim een op de drie werkende mantelzorgers helpt vaak of vrijwel altijd op (of na) een werkdag. De anderen helpen op een vrije doordeweekse dag of in het weekend.

9 Iedereen heeft recht op kortdurend zorgverlof, met doorbetaling van 70% van het loon. Het kortdurend zorgverlof is maximaal 2 keer iemands aantal werkuren per week binnen 12 maanden. Het gaat om de werkenden die in de arbeidsovereenkomst zijn afgesproken. De mantelzorger moet aan kunnen tonen dat hij/zij de enige is die voor ondersteuning kan zorgen.

10 Langdurend zorgverlof houdt in dat in 12 maanden 6 keer de werkuren per week opgenomen kunnen worden. Bij langdurend zorgverlof is de werkgever niet verplicht door te betalen, en bouwt de werknemer geen vakantiedagen op. Sinds 1 juli 2015 kan de werknemer langdurend verlof opnemen voor hulp aan iemand die levensbedreigend ziek is of voor noodzakelijke verzorging van een persoon die ziek of hulpbehoevend is (eerste- of tweede graad familielid of iemand anders waarmee men een sociale relatie heeft. https://www.

rijksoverheid.nl/onderwerpen/zorgverlof/vraag-en-antwoord/zorgverlof-aanvragen

11 Bijvoorbeeld Rijk – zie bv. https://www.werkenmantelzorg.nl/organisatie/het-rijk/ of https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/

mantelzorg/vraag-en-antwoord/hoe-kan-ik-als-mantelzorger-hulp-bij-de-zorg-krijgen, MantelzorgNL, vakbonden.

12 Sociaal en Cultureel Planbureau: Er zijn aanwijzingen dat bij intensieve helpers het contact met de leidinggevende en flexibel werk de ervaren tijdsdruk kunnen verminderen.

13 Sociaal en Cultureel Planbureau en onderzoek van Maurice de Hond voor het CNV onder werknemers, mantelzorgers en niet

mantelzorgers. Meer dan de helft van de ondervraagde mensen uit zijn onderzoek – deels mantelzorgers, heeft geen idee van de wettelijke regelingen die er zijn om de zorgdruk iets te verlichten. Krap de helft weet niet of in zijn of haar cao afspraken zijn opgenomen over mantelzorgers. https://www.cnv.nl/fileadmin/user_upload/werk_en_prive/mantelzorg/Glossy-AVWN-CNV-2019.pdf en https://www.cnv.nl/actueel/nieuws/nieuwsdetail/mantelzorger-ervaart-hoge-werkdruk

14 N.a.v. telefoongesprek met FNV.

15 https://www.fnv.nl/nieuwsbericht/algemeen-nieuws/2019/02/steun-de-mantelzorger, hierin stelt Zakaria Boufangacha (coördinator arbeidsvoorwaardenbeleid van FNV): “In de toekomst zullen er door de vergrijzing en de bezuinigingen op de zorg meer mensen zijn die werken en mantelzorg combineren. Daarom zetten wij in cao’s ook in op betere ondersteuning voor mantelzorgers door bijvoorbeeld afspraken te maken over doorbetaling.”

16 Werkende mantelzorgers verdienen steun van werkgevers. Mantelzorgers die te maken hebben met intensieve zorgsituaties hebben bijvoorbeeld een grotere kans op een burn-out (bijvoorbeeld https://www.ad.nl/binnenland/driekwart-mantelzorgers-ervaart-hoge- werkdruk-burn-out-ligt-op-de-loer~afef54fc/)

17 16 weken lang wordt het volledige loon uitbetaald (Soms iets langer wanneer de bevalling later plaatsvindt dan is uitgerekend). Het is een sociale verzekering: het UWV betaalt (tot het maximumdagloon) de werkgever. Wie na afloop van de zestien weken nog onvoldoende hersteld is om weer aan het werk te gaan kan verlengd bevallingsverlof krijgen. Dit volledig betaalde verlof duurt maximaal een jaar.

18 https://www.fnv.nl/cao-sector/bouwen-wonen/bouw-infra/verlof/tijdspaarfonds

19 Via de levensloopregeling kon je sparen om in de toekomst een periode van onbetaald verlof te financieren. Het verlof opnemen kon in overleg met de werkgever opgenomen.

20 De bouw werkt al langer met een tijdspaarfonds, waarin onder meer geld gestort wordt voor opname van kort verzuim en vakantietoeslag.

Is dat een model of regeling waarop, buiten de bouw, door te borduren is? Zie https://www.fnv.nl/cao-sector/bouwen-wonen/bouw-infra/

verlof/tijdspaarfonds en https://mantelzorg.nl/pagina/voor-mantelzorgers/thema-s/geldzaken