Hoe morele moed ontkiemt (recensie van Duitse romans)
Graaf, B.A. de
Citation
Graaf, B. A. de. (2012). Hoe morele moed ontkiemt (recensie van Duitse romans). Trouw, 8-9.
Retrieved from https://hdl.handle.net/1887/18997
Version: Not Applicable (or Unknown)
License: Leiden University Non-exclusive license Downloaded
from: https://hdl.handle.net/1887/18997
Note: To cite this publication please use the final published version (if applicable).
Hoemorele
.•
"
~ n
Duitsland erkent eindelijk dat het verzet tegen 1-litler uit
· · , · i • l n
'
~
Op taan tegen het Derde Rijk vergde grote moed. Die vond je bij con1n1unisten én bij de adel. bij kinderen en onderwijzers. Vier boel en brengen hun levens dichterbij.
u h
• Bl'atnc" dt• Graaf t•
d
~
· c.
t
;
·
0
't'r w•rzcr m n.rzt·Duirsl.tnd schrij\•cn, is klt•ur hckL'nnen.\ \'l•lk wrzer lkht Je er uit: het rotlt•, t ommunhrischt• of 'od.1l1sti·
scht.' n~rzet regt•n Hith•r? flt'f zw.1rrt•, k.ltholiek·\_onsen <IUC\'C7 Het 'erzet
\'anuu ck· Wehrmachr en de .HJcllijke
Prui~i c.hl' kringen, of roch hN voor·
be<'ldige .)tudentt•m•crzet van de Hel·
fit Ro.çc? En 1 dat owte o met gemak·
zuchtig? Want waarom wordt dat handJevol Duttsc vcrz(•hhelden in he\ 7onnetJe gezet, ah voorbeeld van he\ \!,Oedc Du\\s\am\, terw\}1 er over l\1! vc\1• \l\\\\l.l("''' n \')\\\\ en. 1hc weg·
C < \\ \"\t 'io\:"öl,\\\\1\ 'NOH\\\!." l'W\!'Il,Ct\ 1
""' \ " " "' ö. \w"' •\-: Wet-:\ä"l't
log Wt•NI er m Duihl.md nog nauwe-
lüli.~ m ••r /J('t n•rzN gt.••chn•ven l•r
1\ .n tnt.t.Jl g~'<'JJ 111.1rla \'OO~ \'etZl'f•
.çtrvdt·~ "aH' I' '<'rrude~' Ron1.1n~
J:lll!-:t'IJ 01 er dt• \lt',/t•ropbouw, over de lt·rugkcer van gl'havende tront~ol·
dat en. J\Js er in eh: Jarl!n Zl'\tig al a.m·
dacht aan \Wrd besteed, in literatuur en ge~rhil.'dwctl•nschap. dan aan het protest.mt e of katholieke verzet. In
1968 ver checn de 'Uccesvolle bio-
gr.lhe van E'berhard Bethgc over Die- trich Bonhoetter, de dappere domi·
nee van de Bl'l<ennenc.lc Kirche.
Maar toen was er .ll van alle~ aan het gt ten ger.takt. De Au chwitzpro- ce~sen 10rgden t•r vanaf 1963 voor d;lt Dun land ruw werd gl">(ontron·
tccrd met de omvang van de Holo- l"aUS\ Studenten protc tl'Crdt•n tegen de latlt• houdmg v.m hun ouders on·
der ltitler, h'gl·n het a.mblijven van naz1' op hoge poswn in West·Duih·
land. Ze ontdl•ktcn ook ht•t Vl•rdron·
gl'n \'l'I'Zet v.m d<· n>mmurustl•n, v;m dt• arbeide: I bcwl ging l'n v.m dt• o<:i·
aaldcmocr.ll i l he p.n"tiJen V.muit dt·
DDR br.Jt hten de roman van onder meer Ann 1 Sl'ght.'l de We t·Duit e lezers m beroemtg M.tar mmiddeh was lwt verzet vcrleden .tl onderwor·
pen gc:raakt aan dt• Wl'tten van de Koude Oorlog. l·rover schriJven wa kleur bekcnnt•n, en zo wttnl het ook opgevat
Maar vcrz.ct al moreel ijkpunt, los van dllt• politwkc agenda' . grijpt ons nog tt·t~S ''''"· Ht•t .1tgclopcn jaar vc1schent>n (.'r alleen al v1cr bockt•n (waaronder t•én herdruk) die samen het helt> JX"t trum !><•slaan: van non·
conlormi me tot da.•dwt•rkelijk vcr- zt•t tegen Hitler.
Franz jost•t Dl.'gt•nhardts roman 'Lont' ( t 973), een heruitgave m de rct•ks Kritische Kla~ i(•ken, p.1st oor·
spronkelijk in de traditie van het lOmmunistischt•, anarch1sti cht: ar•
~iderswrzl!t. Degenhardt w.1s een protestzangt•r. gevient binnen de bui·
tenparh•mcnt.ai1e en studentenbcwe- ging van dt• Jart:·n Zt!Shg. HIJ volgt de levens van t:cn gTUCpJt: ktndt·rcn. be- woners van een sodt• arl>t•idcrswijk m het Ruhrgcbit•d l)c kind('rcn ont·
d~kken ddt dP mens~n in de 'bown·
.stad' hypocriere vJezt•nkl•n t•n dcla·
dente ploenen zijn: zoals dl rethh.·r die zijn oude jooche adoptiCtillOl'd<>r geen onderdak mPer durft te bicden en 'her probleem' doorschmtt na.tr her arbeiderswrLet. Het ti1sdsme. be·
grijpen wc. vergroot .llleen maar de machtswellust v.m de bezittende klasse.
Ondanks dat theoretische kader lee.st de roman als een trein. Elk hoofdstuk is een avontuur. een parel·
tje van inlevingsvermogen. soms ge- .schreven in sJon~ of kindertaal. maar
nomt gemaakt. Neem het moment
l\,\\ de kinderen een gewonde Brits\'
\)\\oo\ vuu\en. M\\cn,, R<>nM\tnf 7.1!1:
H\C'r ""h'"'" >n\' " ' t\c Mnn\c:cn 1s ~en bomkrater en daar Ugt c~n tngc\!1·
man die nog leeft. Vichmann h.1d nwrecn ht•r me.\ m zÎ)n hand, wiJdt•
langs zijn moedt>r heen rennc..'n, maar ze hield hem regen Hij is ge·
wond, zei ze. en net zo oud als onze papa. Als je hem wat doet ben je nog
Thekla is een
geweldige juf en een weldenkend mens, vindt ze zelf.
Waarom wordt ze dan meegezogen in dat verlangen naar iets groots?
niet klaar met me. 1 ... } Dat komt er- van. zei Viehmann. al-; jl.' vanuit de lucht alles kapot gooit, om het even
o~·.hct vrouwen en kinderen lijn. En
hlJ vroep ml't zo'n stem .11-; van de Zender VnJ Duitsland. Zijn d.lt onze geallieerden, de vrienden van de ar- beider ·klasse en de onderdrukte vol·
ke~nr
Aan het eind zijn de nazi'~ versla·
gen. maar een van de vaders die na de oorlog terugkeen klaagt "dat de oude VÎJand hier met wa~ vcrslagen en dat ook de tàschten pocdig weer ull hun holen zouden kmipen". Met .mdcre woorden, verzl.'t was na 1945 nog :steeds noodzaak.
Aan het communistislhe VCJ7et in d~. hogl•re echelons van de p.u-tij WIJdt de Au~tralische schrijfster An·
na J•undcr t•cn op feiten geba'iecrdc roman. Fw1der maakte al eerder tu·
rore lnl!t 'Stasiland', ha.u autob1ogr.,.
tischc zoekto~.:ht naar dl' w.1arhe1d .1chter de Oo:.t·Du1tsc geheim~·
dicn~t. Uitgang punr voor haar meu·
wc boek 'Al w.1t ik hen' i l1t!t lcwm· vcrhaal van Ernst 1ollcr, de tone<!l· chnjvcr en Beierse voorzitt~·r v;m dt•
de Duitsl' sociaaldemocratische par- tlJ • ziJn gt•liet<tc Dora J·ab1.m en hun
vnenden Ruth Blatt en Hans Wese·
mann. De groep emigreerde na.u·
Londen en zette daar hun vcrzet voort Een van hen loopt over naar de Gestapo en Dora wordt vermoord.
Ook dit is een meeslepend verhaal, en Funder weet Zllh goed in de ver·
zetstnJders te verplaatsen. lndrin·
gend beschrijft ze hoc de NSDAP on·
der het mom van wet en redlt haar macht uitbreidt. Maar weinigen sla·
gen erin zich daartegen te verzetten.
Jammer is wel dat Funder het boek vormgeeft als een opeenstapeling van flashbacks uit allerlei verschil·
lende tijden Moet dat de indruk ver·
"terken dat het om een roman gaat?
Waa-r houden Tollcrs wercldberocm·
de dagboekaantckcnin~c\\ dan op en bcg1nncn l·unders ·~c~on .. tnJctlclt''?
En de vertaling maakt het er niet be- rer op, die is soms erg onduidelijk.
Anders dan de vorige twee romans gaat Ursula Hegi's boek 'Jongens en vuur' met over bewust verzet Hegi vraagt zich eerder af hoe verLet ont·
staat. Ze ontleedt de kiemen van 'mo- rele moed', van de eer.ite kleme en weifelende stapJes op de weg erheen.
De eerste afwijzing van de macht, van de aantrekkingskracht van fak·
kels en optochten, massademonstra·
ties en meegaan m de stroom Hegi. een Duits-Amerikaanse schrijfster. brak door met 'Stenen van de rivier': in veel opzichten een echo van Günter Grass' meestelWerk 'Die Blechtrommel' In 'Jongens en vuur' heeft ze een e1gen stem gevon·
den die geeft ze aan Thekla jansen, de jonge onderwijzeres van een JOn·
gensklas Onderbroken door flash·
backs volgt de roman het leven in een dag, 27 februari, de eerste her·
denkingsdag van de Rijksdagbrand in 1933.
Hegi zet Thekla neer aJs een gewei·
dige juf, eentje d1e m bomen klimt en met wie alle kinderen weglopen.
Thekla ziet zichzelf ook als iets bij- zonder\, als een weldenkend. tat·
~oenhjk mens. "Maar wat ze tegen·
over hen niet zou toegeven, was dat zij, zo kritisch als ze was. werd mee- gezogen in die werveling van zang en vlammen, in de emoties van de mas- sa. in die hartstocht en die drang. dat verlangen naar Jets buiten zichzelf, naar iets groots 1 .. j Ze vond het wal·
gelijk. Dat liet ze echter niet merken.
Omdat er misschien wel 1emand n.tar haar keek."
Inderdaad blijkt Thckla minder
hoo~taand dan ze zelf dacht. Pas hL'- h•maal aan het eind, na een 'chok- kende gebeurtenh. vindt ze ha.n mo- rele houvast terug. nadat ze b gaan
'bJj'itellcn wat ze van zichzelf dacht
te wett!n'. In her verzet gaat ze met.
M.1ar ze blijft op haar plaat-;, houdt stand, daartoe aangc.,poord door haar oude juf: "War jij kunt doen I) onze leerlingen andere nchtmgen la·
tt·n zien .. vooral die leerhogen die Jl'
Trouw
moed ontl<iemt
diverse ideologische hoeken kwam.
niet uit de Hitleljeugd kunt houden."
Uiteindelijk is deze roman een ode aan alle ondeiWIJZcrs voorzover zij c:rin slagen hun scholleren vcrbeel·
dmgskracht bij te brengen. en ren moreel anker.
Het laatste bock in de rij, het boek dat op nuJ de meeste indruk maaktl', is het door de gepensioneerde G111·
nen·politica en emeritus predikante Antje Vollmer geschreven 'Doppelle·
ben'
Dit boek, geen op feiten gebasecr·
de roman maar een biografie, herin·
nert ons aan het volledig vergeten verzetspaar Heinrich (Heim) Graf Lehndorff en ziJn vrouw Gottlicbc, mt de kring van het vcrzet rond Claus Graf Schenk von Stauffenberg, die op 20 juli 1944 een mislukte aan·
slag op Hitier pleegden Dat verzet werd in West-Duitsland decennia·
lang als 'fout' beschouwd. Het zou re laat zijn gekomen en zijn onderno- men door de verkeerde figuren (Prul·
sische adel) met verkeerde, antide-
Wat bewoog de 35-jarige graaf, vader van drie kleine kinderen, mee te doen aan een aanslag tegen Hitler?
mocratische mtenties.
Hocwel er meer studies naar deze anstocratische verzetsgroep 71Jn ge- pleegd, is Vollmers dubbelbiOgrafie verreweg de meest toegankeljke.
Wat bewoog de JS·Jarige graaf en ziJn 3 !·jarige vrouw om met drie kleine kindertJes en een vierde op komst mee te doen aan de aansl.tg?
Jokt J. H•~: Blindg;mgm. De Ar:
beldmpers, Amsterdam !SR"!
978902%78565.370 blz t 19 95 De meuwe roman van Joke H rm
~ opent ambtbeu m t l>t>n at t van Kant maar ontwtkkelt z1 h daarna al e n relau roman rnLlr bekend schema n groep u1 bluste mlddelbare ederland neemt het leven door aaraan IJ maar geen nchun 'w ten te
\che1dmgen fil Ionderen dte al·
leen nog fastfood eten h t 11n kene.n dat WIJ Nederland!' d draad kwiJt ziJn -een no lgJ h cultuurpe I miS me dat we ook u1t Hennsen filosofische werk kennen.
Philip Buff; N'lftiJ.a.Dd iD de stad. De Be- Zige BIJ Amsterdam ISBN
9789023468349, 147 blz.. f 19 90 WKut. denk 1k. Kut. Wat nu als Eva een soa bad7M De tweede roman van PhiJip Huff, die •mccesvol debuteer- de met 'Dagen van gra • volgt een aantal studenten die hetzelfde hulS m Amsterdam bewonen nogal chtque, op de gracht. Huffbevesugt het cliche van O'tierseicste studenten die meer aan het hijsen. neuken, chillen en kroeglopen Zijn. n t
'Ze de indruk ~ken een 1 t<!
doorlopen. Eén vand~ ) -c
metsnutten b\i}'n ad~ <a\: v.~.w.n toch met. ro vro\i}K te 'l..\)n
\ngmn ~ MrmtWttl onder wa·
ter. Podium. Amst 9-8905 .. 594649: 45 biL ln ZIJn rueuwe bunde geliefde Utrechtse die leven in anderen. N1et a mensen. ook in een maqn
hoop dat het preces zo wor-'"'~-
dan ie[;) J groter') en m een roo vendien :spreekt hiJ een paar keer een ongeboren kind toe en maakte hij een recesSie-vers: ·on wordt een kort gedicht. Goede woorden ra- ken schaars en brood. fets <lChteJoos
I als 'firmament', bijvoorbeeld, komt I voorlop1g ruet op de begro- nng:( ... r
Guard Koolschijn: Geen sterreling weet. Athenaeum. PoW: & Van Gennep.
Amsterdam. ISBN q7 90 25369002: 51"
blz. € 19 95
KooiSLhiJn, die bier ZIJn debuut maakt als pro:z.bchnjver. kennen we als gelauwerd vernier van onder anderen Eunptde . Homerus en Pla·
to. In 'Geen sterveling' laat hlJ on kennhmaken met njn alter ego·
een door zijn zwaar<hnsteliJke jeugd getekende man, d1e er zei~
na een as etisch Jaar in Gnekenland niet in slaagt uit dte lagschaduw lo te komen. ·De chaamte. van jong-; J.f aan miJn vaste n1etgezel
nam nu g~~n che vormen .t.m • Dankzij de vele brieven en aant('kl'-
ningen die Vollmcr heeft opge·
spoord, weet zij de laat'ite weken en d.tgcn voor de twintigste juli in detail te reconstrueren. En dat m.1akt dit boek zo fascinerend. Op de achttll'n·
de JUh komt Heim thuh en vertelt Gottliebe dat het gaat begtnnen, waarop ZiJ begJnt te hmlen Hemt
"'Ja, hcve hemel, waarom ben Je nu
zo van slag daarover'? I lier wachten we toch al de hele tijd op?lh De negen maanden ;rwangere Gotthebe zoekt n.~ou· ha<~r 'morele moed' MI n ik ging n.,at· miJn kamer cm was er <.>igenhJ.k tn,•cr 1nc b ·
Een nazt in het klaslokaal: ook op school kon de p.uttj de toegang niet ontzegd worden.
I c cztg om de .mgst te on
c \'rdrukken E .,
V nor · n •" weet nog d 1t ,.k
01·• b '
d ,t , IJn cd neerknielde ho»w .. l
• gc .. nu•ll b. ' .... ' '·'Sflg w c e tdden voor OliJ erg n'oeite ~n ·n:aar. tlt ben mei J!I'Ote geknield h b t m n dtl. kt• butk neer-
• c fnlJn hootd op ht'f ku .
\en gelegd en steed~ weer miJn spreuk herhaald '\Is alles kapot gaat. vcrlaat God ons niet. Groter dan de Helper kan onze nood niet zijn.'h Het loopt met goed at dat is bekend, maar Gottliebe en haar dochte~ sle-
pt~n 7.1< h erdoorheen.
,\h deze vier verLetsboeken tets duideliJk maken. il. dat morele m()(•d los staar van alle partijpolitu.•l..e of idt'olol{iSt he kleuren. Een aangeb~
l"{'n e1gens~.:hap i" het evennun: het ~~
een kwaliteit the bevochten moet
worden. Dan is wel hand1g wanneer die morele IJkpunten al door een on·
derwijzer. dommce, familie of partij·
genoot zUn aangereikt.
Franz josef Degenhardt: Lont.
(Zund,chnure) Hemene v~ahng an na·
woord Gcmt Busink. Schokland, De Bilt.
ISBN 9789081662826: 19.:! blz.~ 23.90 Anna Punder: Al wat ik ben. (All that I am) U1t het lingch vertaald door Ham·
PolllcmJm < onr:llt, Amsterdam I ·ar-;
978902S436360, 45~ blz.~ :!4,95
Ursula Uegi: jongens en vuur. (Lhildren and fire) Uit het Engel vertJ.tld door Marg-J BlankNIJn De \rbe1de~pef),
Amsterdam ISBN Q7890.:!9'i7860 ·: 256 bl1 li9QS
Antje Vollmer: Doppelleben. Helnricb und Gottliebe von Lehndortf im Wider·
stand gegen Bulu und won Ribben·
ttop. Die \mit:n: B1bhothekjEkhbom.
Frankfun am ,\lam. bB t 0 3 21 6.Bl7:
414 blz. t 34 (Deze Wlg;IW b \1ljY.~I UI(•
\-erkocht, ~r volgt bmnenkon n nieu-
"' paptrb.lck b•J btb hrlag. l 14.99
ater\Lig · tdnualllOl 9
•
