Waarden en attituden i n het biologieonderwijs Ontwikkeling en Onderzoek

62

Waarden en attituden i n het biologieonderwijs Ontwikkeling en Onderzoek

A . K . F . Schermer

D i d a k t i e k van de B i o l o g i e , V.U.-Amsterdam

Dit a r t i k e l is een bewerking van een onderzoeksplan dat ik al in 1979 schreef. Om v e r s c h i l - lende redenen is dat onderzoeksprogramma nooit uitgevoerd. Omdat verschillende mensen het plan echter een lezenswaardige inleiding tot deze materie vonden heb ik het tot een a r t i k e l omgewerkt.

1. In de meeste onderwijsprogramma's, van b a s i s s c h o o l t o t u n i v e r s i t e i t , worden, z i j het vaak i n z e e r vage termen, n a a s t c o g n i t i e v e ook a f f e c t i e v e o f a t t i t u d e - d o e l e n g e f o r m u l e e r d . De l a a t s t e j a r e n i s i n ons l a n d en i n het b u i t e n l a n d de b e l a n g s t e l l i n g voor d i t s o o r t d o e l - s t e l l i n g e n s t e r k toegenomen, ook i n h e t b i o l o g i e o n d e r w i j s . Het b i o l o g i e o n d e r w i j s l i j k t z e l f s b i j z o n d e r r i j k aan d i t s o o r t d o e l s t e l l i n g e n . In gesprekken met en a r t i k e l e n van l e r a - ren verneemt men de wens i e t s te doen aan de houding van l e e r l i n g e n tegenover: v o e d i n g , g e b i t , r o k e n , a g r e s s i e f g e d r a g , o v e r b e v o l k i n g , m i l i e u v e r v u i l i n g , b e d r e i g d e d i e r - en p l a n t e - s o o r t e n , n a t u u r b e h e e r , d r u g s , c r e a t i o n i s m e , e v o l u t i o n i s m e , wetenschap, g e b r u i k van g r o n d - s t o f f e n , f o s s i e l e e n e r g i e e n z . e n z .

De termen a f f e c t i e v e d o e l e n , a t t i t u d e s en waarden behoeven enige t o e l i c h t i n g . Het a a n t a l d e f i n i t i e s van deze termen i s g r o o t en t h e o r e t i c i stemmen nog n i e t i n het g e b r u i k daarvan overeen. Sommigen leggen de nadruk helemaal op h e t handelen van de p e r s o o n , anderen meer op ' i n t e r n a l s t a t e s ' , d i e aan het handelen v o o r a f gaan.

Ik s l u i t me aan b i j het woordgebruik van G a g n é , 1977, Bern, 1970 en T r i a n d i s , 1971. Een a t t i t u d e i s de g e n e i g d h e i d op een bepaalde manier te handelen tegenover een b e p a a l d ' o b j e c t '

( p e r s o o n , g r o e p , d i n g , b e g r i p ) . Deze d e f i n i t i e l e g t de nadruk op g e n e i g d h e i d t o t g e d r a g . Er b e s t a a t vaak een g r o o t v e r s c h i l t u s s e n hetgeen iemand z e g t ( a t t i t u d e - u i t s p r a a k , ook een vorm van gedrag!) en wat h i j d o e t . V e r s c h i l l e n d e a t t i t u d e s l e i d e n tezamen t o t g e d r a g : e r kan sprake z i j n van een a t t i t u d e - c o n f l i c t . De term ' a f f e k t i e f ' , z o a l s g e b r u i k t i n ' a f f e k - t i e v e d o e l e n ' . d u i d t s l e c h t s op ê ë n a s p e c t van a t t i t u d e s ( z i e onder) en i s daarom n i e t goed

63

b r u i k b a a r . Vaak worden met a f f e c t i e v e d o e l e n waarden en a t t i t u d e s b e d o e l d , en dan i s het b e t e r d i e b e g r i p p e n te g e b r u i k e n . Een waarde i s e e n , aan a t t i t u d e s ten g r o n d s l a g l i g g e n d e b a s a l e voorkeur voor een breed g e d r a g s t e r r e i n , d i e voor de houder van d i e waarde n i e t nader l o g i s c h v e r k l a a r d b e h o e f t te (en ook n i e t kan) worden, jiiet andere woorden d i e 'van- z e l f s p r e k e n d ' i s (Bern, 1970). A t t i t u d e s z i j n vaak l o g i s c h te h e r l e i d e n t o t z u l k e waarden ( v r i j h e i d , g e l i j k h e i d , z e l f o n t p l o o i i n g e t c ) .

2. Hoewel d e r g e l i j k e a t t i t u d e d o e l e n wel i n gesprekken en programma's geformuleerd worden, kunnen onderwijsgevenden vaak n a u w e l i j k s aangeven hoe z i j deze d o e l s t e l l i n g e n t r a c h t e n te r e a l i s e r e n . Met andere woorden: l e r a r e n weten n i e t welke elementen i n hun o n d e r w i j s g e d r a g ( v o o r a l ) v e r a n t w o o r d e l i j k z i j n voor het bevorderen van bepaalde a t t i t u d e s , en hoe z i j het b e r e i k e n van ,deze doelen kunnen meten (meten i n de r u i m s t e z i n van h e t woord).

Schep (1978) vond dat l e r a r e n d i e meenden d a t v e l d b i o l o g i e n u t t i g en nodig i s , t e g e - l i j k e r t i j d van mening waren dat l e e r l i n g e n e r n i e t veel van l e e r d e n ! ) . De indruk b e s t a a t dan ook dat een g r o o t deel van deze d o e l s t e l l i n g e n n i e t b e r e i k t w o r d t ; en a l s sommige doe- l e n wel b e r e i k t worden, dan gebeurt dat t o c h min o f meer t o e v a l l i g ( i n c i d e n t e e l ) en n i e t a l s r e s u l t a a t van een bewust door de l e r a a r geplande s t r a t e g i e ( i n t e n t i o n e e l ) . (1)

A t t i t u d e - d o e l e n d i e v e r m o e d e l i j k w è l b e r e i k t worden z i j n a t t i t u d e s d i e g e r i c h t z i j n op het vak a l s g e h e e l : h e t een leuk vak v i n d e n , h e t i n t e r e s s a n t vinden e r meer van te weten, b i o l o g i e i n j e examenpakket k i e z e n , b i o l o g i e gaan s t u d e r e n . (2) A t t i t u d e - d o e l e n d i e v e r - m o e d e l i j k n i e t b e r e i k t worden z i j n meer s p e c i f i e k e a t t i t u d e s : minder r o k e n , gezonder e t e n , m i l i e u b e w u s t e r l e v e n , meer van de natuur g e n i e t e n enz.

V e r d e r worden veel a t t i t u d e s bevorderd o f b e v e s t i g d waarvan men z i c h d a t helemaal n i e t bewust 1s ('hidden c u r r i c u l u m ' ) . Het 'bidden c u r r i c u l u m ' o f het 'verborgen c u r r i c u l u m ' i s de v e r z a m e l i n g waarden d i e de s c h o o l onbewust o v e r d r a a g t o f v e r s t e r k t : 'Leren i s e i g e n l i j k zo v e r v e l e n d d a t l e e r l i n g e n gedwongen moeten worden (met c i j f e r s ) om te werken; j e werkt a l l e e n maar a l s j e e r n e t een c i j f e r voor beloond w o r d t ; j e l e e r t z i n l o z e en o n b e l a n g r i j k e opdrachten u i t te voeren op b e v e l van een hogere (de l e r a a r ) ; de c u l t u u r van een bepaalde groep i s de c u l t u u r voor het (iele v o l k ; jongens behoren andere dingen te doen dan m e i s j e s ; meerderen ( l e r a r e n ) mogen w e l l m i n d e r e n ( l e e r l i n g e n ) b e o o r d e l e n , maar n i e t omgekeerd; wie goed kan l e r e n i s b e t e r , h e e f t r e c h t op b e t e r e banen en een hoger inkomen; e t c . (3) ( 1 3 ) .

3. In de s o c i a l e p s y c h o l o g i e i s een z e e r omvangrijke l i t e r a t u u r verschenen over de vorming en v e r a n d e r i n g van a t t i t u d e s ( T r i a n d i s , 1971). D1e l i t e r a t u u r houdt z i c h , tegen de v e r -

Waarden en a t t i t u d e n w a c h t i n g i n , n a u w e l i j k s b e z i g met de vorming en v e r a n d e r i n g van a t t i t u d e s i n o n d e r w i j s o f

( z e l f s ! ) opvoeding ( R i n g n e s s , 1 9 7 5 ) . ( 1 4 ) Zo merkwaardig 1s d i t ook weer n i e t . A a n v a n k e l i j k g i n g de b e l a n g s t e l l i n g n a m e l i j k v o o r a l u i t naar ' s o d a l a t t i t u d e s ' ten o p z i c h t e van e t - n i s c h e minderheden. D i t onderzoek kwam 1n Amerika ( r a s s e n p r o b l e e m , na de E e r s t e W e r e l d - o o r l o g had de K u - K l u x - K l a n g r o t e i n v l o e d ) 1n de j a r e n d e r t i g op gang, toen i n D u i t s l a n d het n a t i o n a a l - s o c i a l i s m e en daarmee het a n t i - s e m i t i s m e s t e r k opkwam. Nogal wat o n d e r z o e - k e r s op d i t t e r r e i n z i j n van j o o d s e o r i g i n e . Bekend i s de F - s c h a a l (F van f a c i s m e ) o n t - w i k k e l d door Adorno ( v a n u i t D u i t s l a n d naar Amerika uitgeweken) c . s . i n hun boek 'The Autho- r i t a r i a n P e r s o n a l i t y , 1950. (4)

Pas l a t e r k r i j g t het b e g r i p a t t i t u d e een veel ruimere b e t e k e n i s . De inhoud van deze u i t g e b r e i d e l i t e r a t u u r i s n i e t doorgedrongen t o t de o n d e r w i j s g e v e n d e n , ook n i e t i n v e r - k o r t e vorm v i a o n d e r w i j s k u n d i g e handboeken. In het v e e l g e b r u i k t e boek ' E d u c a t i o n a l P s y - c h o l o g y ' van de Cecco (1968) komt het b e g r i p ' a t t i t u d e ' n i e t i n h e t r e g i s t e r v o o r , h e t b e g r i p ' v a l u e ' evenmin. In de e e r s t e en tweede druk van het gezaghebbende boek ' C o n d i t i o n s o f L e a r n i n g ' van G a g n é ( 1 9 6 5 , 1970) o n t b r e e k t het b e g r i p eveneens. In de derde e d i t i e ( G a g n é , 1977) Is e r een heel hoofdstuk aan g e w i j d .

In Amerika kwam i n de z e s t i g e r j a r e n een omvangrijk v e r n i e u w i n g s p r o j e k t van het b i o l o - g i e o n d e r w i j s t o t s t a n d (BSCS, B i o l o g i c a l S c i e n c e C u r r i c u l u m S t u d i e s ) d a t a t t i t u d e d o e l e n z e e r e x p l i c i e t v e r m e l d t , zonder dat i n de u i t w e r k i n g daarvan merkbaar van bestaande a t t i - t u d e t h e o r i e ë n g e b r u i k gemaakt wordt ( K l i n c k m a n n , 1969; F a l k , 1971; F a l k , Keuchenlus en S a a l t i n k , 1974). In z i j n k r i t i e k op d i t p r o j e k t l e g t Ausubel (1968) de oorzaak van h e t g e d e e l t e l i j k f a l e n j u i s t b i j het onvoldoende verwerken van p s y c h o l o g i s c h e t h e o r i e ë n .

Er z i j n thans v i e r h o o f d t h e o r i e ë n omtrent de vorming en v e r a n d e r i n g van a t t i t u d e s (Bern, 1970) d i e de nadruk t e l k e n s op een ander p r i n c i p e l e g g e n :

- de c o g n i t i e v e b a s i s van a t t i t u d e s

- de e m o t i o n e l e ( a f f e c t i e v e ) b a s i s van a t t i t u d e s - de g e d r a g s b a s i s van a t t i t u d e s

- de s o c i a l e b a s i s van a t t i t u d e s

T e r w i j l men a a n v a n k e l i j k z o c h t naar ë ë n v e r k l a r e n d p r i n c i p e voor het v e r s c h i j n s e l a t t i - t u d e , a c c e p t e e r t men tegenwoordig algemeen d a t a l l e v i e r de t h e o r i e ë n een deel van de w e r k e l i j k h e i d v e r k l a r e n , ook a l b l i j v e n de aanhangers van de v e r s c h i l l e n d e s c h o l e n v e r -

s c h i l l e n d e a c c e n t e n leggen (Bern, 1970). Een s o o r t g e l i j k e o n t w i k k e l i n g van m o n i s t i s c h e ( T h o r n d i k e ) naar p l u r a l i s t i s c h e t h e o r i e ( G a g n é ) h e e f t z i c h i n de l e e r p s y c h o l o g i e v o o r g e - daan.

Het i s n i e t eenvoudig de v i e r b a s i s f a c t o r e n van a t t i t u d e s beknopt te b e s c h r i j v e n , l a a t s t a a n e r ê ë n naam o f s t u d i e aan te v e r b i n d e n . Een I n l e i d e n d boek a l s d a t van Oskamp v e r -

65 meldt zo'n 850 r e f e r e n t i e s en het i n 1968 verschenen T h e o r i e s o f C o g n i t i v e C o n s i s t e n c y bevat 84 h o o f d s t u k k e n , op 830 b l a d z i j d e n en 1000 r e f e r e n t i e s . En dan omvatten de c o n s i - s t e n c y t h e o r i e ë n maar een deel van bet c o g n i t i e v e g e b i e d .

De c o g n i t i e v e t h e o r i e ë n b e s c h r i j v e n a t t i t u d e s a l s gebaseerd op een a a n t a l ' p r i m i t i v e b e l i e f s ' en ' h i g h e r o r d e r b e l i e f s ' , d i e w i j ons maar ten d e l e bewust z i j n . ' P r i m i t i v e b e l i e f s ' vinden we zo v a n z e l f s p r e k e n d d a t we het n i e t n o d i g vinden ze te v e r d e d i g e n , en dat ook n i e t kunnen. Met andere woorderr ze z i j n n i e t te h e r l e i d e n t o t andere, nog funda- m e n t e l e r e o v e r t u i g i n g e n ( m i j n v e r t a l i n g van het meervoud ' b e l i e f s ' ) . Hogere orde o v e r t u i - gingen moeten e c h t e r wel verdedigd worden; we voelen ons genoodzaakt ze te r e c h t v a a r d i g e n , door ze l o g i s c h - c o n s i s t e n t te h e r l e i d e n t o t de a x i o m a t i s c h e ' p r i m i t i v e b e l i e f s ' . Zo o n t - s t a a t een h i ë r a r c h i s c h e s t r u c t u u r van s y l l o g i s t i s c h e r e d e n e r i n g e n :

1. v a k d i d a k t i s c h onderzoek h e e f t een gamma k a r a k t e r ( h i g h e r o r d e r )

2. gammawetenschappen dragen n i e t b i j t o t de vermeerdering van kennis ( p r i m i t i v e b e l i e f ) 3. v a k d i d a k t i s c h onderzoek i s o v e r b o d i g .

'Our f a i t h i n the v a l i d i t y o f our sensory e x p e r i e n c e s i s the most i m p o r t a n t b e l i e f o f a l l ' (Bern, 1970, p. 5 ) . P r i m i t i v e b e l i e f s gebaseerd op e x t e r n e a u t o r i t e i t 'Wat mammie, de onder- w i j z e r , de B i j b e l z e g t , i s w a a r ' ; g e n e r a l i s a t i e s en s t e r e o t i e p e n behoren t o t d i t domein.

Veel van onze o v e r t u i g i n g e n z i j n e v a l u a t i e f van a a r d ; ze b e v a t t e n een o o r d e e l : ' S p i n a z i e smaakt v i e s ; z e l f o n t p l o o i i n g i s goed; d e r e g u l e r i n g i s z e e r w e n s e l i j k .¹ Zulke e v a l u a t i e v e o v e r t u i g i n g e n worden a l s de c o g n i t i e v e component van a t t i t u d e s g e z i e n : het z i j n b e l i e f s op grond waarvan we ten o p z i c h t e van bepaalde o b j e c t e n h a n d e l e n . Ze worden c o g n i t i e f genoemd omdat we geneigd z i j n ze v e r s t a n d e l i j k te r e c h t v a a r d i g e n door ze te h e r l e i d e n t o t b a s a l e e v a l u a t i e v e o v e r t u i g i n g e n d i e e i n d d o e l e n i n het leven vormen, t e r w i j l we i n het proces van h e r l e i d i n g opgedane e r v a r i n g e n (= k e n n i s ) g e b r u i k e n . D i e b a s a l e e i n d d o e l e n noemen we waar- den: g e l u k , macht, v r i j h e i d , g e l i j k h e i d , n a a s t e n l i e f d e , moed, primaat van s t a a t o f k e r k , s u p e r i o r i t e i t van een r a s , het r e c h t van de s t e r k s t e (waarden z i j n dus n i e t per d e f i n i t i e moreel 'goed').

Volgens de c o n s i s t e n c y - t h e o r i e p r o b e e r t de mens van z i j n o v e r t u i g i n g e n , waarden en a t t i t u d e s een c o n s i s t e n t geheel te maken, d a t h i j beschermt tegen i n c o n s i s t e n t e i n f o r m a t i e : daarom wordt i n f o r m a t i e d i e a t t i t u d e v e r a n d e r i n g beoogt (en d i e dus per d e f i n i t i e i n c o n - s i s t e n t i s ! ) n i e t met g e j u i c h ontvangen, en maar m o e i l i j k g e a c c e p t e e r d , reden waarom

' a t t i t u d e - c h a n g e ' zo m o e i l i j k i s . Er i s dan ook een omvangrijke ' p e r s u a s i v e communication' l i t e r a t u u r o n t s t a a n , l e d e r van ons kan voor z i c h z e l f nagaan wat de i n v l o e d van a c t u a l i - t e i t e n - r u b r i e k e n op z i j n a t t i t u d e s i s . Reclame d i e t r a c h t te o v e r t u i g e n door (pseudn)?

w e t e n s c h a p p e l i j k e t e s t s o f ( p s e t i d o ) p r o d u k t i n f o r m a t i e (wasmiddelen, a u t o ' s ) m i k t v o o r a l op c o g n i t i e v e b a s i s van a t t i t u d e s . (5)

Waarden en a t t i t u d e n De e m o t i o n e l e b a s i s van a t t i t u d e s wordt g e l o k a l i s e e r d i n de f y s i o l o g i s c h e response van i n d i v i d u e n op bepaalde s t i m u l i . Wat daarmee bedoeld wordt kan i k h e t b e s t e i l l u s t r e r e n door h i e r een onnet woord op te s c h r i j v e n . Sommige l e z e r s z u l l e n d a t een b e t r e k k e l i j k n o r - maal woord v i n d e n , anderen z u l l e n hun ogen n i e t kunnen geloven dat ze d a t ' v i e z e ' woord zomaar i n een s e r i e u s (bedoeld) a r t i k e l z i e n s t a a n . Iedereen h e e f t w e l l i c h t een paar woor- den d i e h i j , z e k e r i n g e z e l s c h a p , n i e t zonder h a r t k l o p p i n g e n o f zonder te b l o z e n kan u i t - s p r e k e n . In d i t s o o r t p r i m a i r e f y s i o l o g i s c h e r e a c t i e s o n d e r s c h e i d e n e m o t i o n e l e elementen van a t t i t u d e s z i c h van de c o g n i t i e v e . Er i s n a m e l i j k geen e n k e l l o g i s c h o f r a t i o n e e l a r g u - ment waarom het o n n e t t e woord een ' v i e z e r e ' , ' o n n e t t e r e ' o f i n a d e q u a t e r e a a n d u i d i n g van het b e t r e f f e n d e o b j e c t zou z i j n dan de n e t t e a a n d u i d i n g d i e ook a l t i j d b e s t a a t (anders zouden veel mensen e r helemaal n i e t o v e r kunnen p r a t e n ) . De w e e r z i n t e g e n - h e t o n n e t t e woord kan dus n i e t l o g i s c h t o t s t a n d gekomen z i j n . Dat i s ook n i e t het g e v a l . De e m o t i o n e l e r e s - ponsen z i j n v i a k l a s s i e k e c o n d i t i o n e r i n g t o t s t a n d gekomen.' Iedereen d i e bang i s voor s p i n - nen kan e r donder op zeggen d a t h i j o f z i j d a t i n de vroege jeugd van iemand g e l e e r d h e e f t . Het i s immers a l l e r m i n s t l o g i s c h bang te z i j n voor z u l k e k l e i n e d i e r t j e s , d i e bovendien a l t i j d voor ons op de v l u c h t gaan. Toch kunnen z u l k e responsen z e e r s t e r k z i j n en z i j kunnen i n b e l a n g r i j k e mate a t t i t u d e s b e p a l e n , en ons tegen mensen innemen. Mensen k r i j g e n e c h t koude r i l l i n g e n a l s z i j p l a t ( o f b e k a k t ) horen p r a t e n , onbehouwen t a f e l m a n i e r e n moe- ten aanschouwen, o f n a a s t een e t n i s c h e m i n d e r h e i d i n de tram moeten p l a a t s nemen.

Het a a r d i g e van h e t bovenstaande v o o r b e e l d van h e t onnette woord i s d a t i k d a t woord helemaal n i e t hoef t e noemen! Iedereen v u l t a u t o m a t i s c h z i j n e i g e n woord(en) i n : een a a r - d i g b e w i j s voor h e t s t i m u l u s - r e s p o n s - k a r a k t e r . Nog a a r d i g e r i s d a t h e e l v e e l mensen h e l e - maal geen v i e z e , o n n e t t e o f vervelende e i g e n e r v a r i n g met h e t ' o n n e t t e ' d i n g ( o f met s p i n - nen!) hebben. Ze hebben g e l e e r d d a t zo te vinden door v e r b a l e o v e r d r a c h t , door semantische g e n e r a l i s a t i e . E n , omdat de zaak een b e e t j e moet k l o p p e n ( c o n s i s t e n t i e ! ) maken ze z e l f de e r v a r i n g ' e n g ' . J e weet n a t u u r l i j k b e s t ( c o g n i t i e v e element) d a t h e t o n z i n i s om bang te z i j n voor een s p i n , o f te b l o z e n om woord A. Maar door nu te gaan g i l l e n , o f het b l o z e n onaangenaam te v i n d e n , ' b e w i j s ' j e d a t de e r v a r i n g onaangenaam i s : een s e l f - f u l f i l l i n g prophecy! Ik heb z e l f eens een b i j z o n d e r f r a a i v o o r b e e l d van d i e v e r b a l e o v e r d r a c h t mogen aanhoren. Ik was met een b r u g k l a s i n A r t i s , waar i k een andere s c h o o l k l a s o n t m o e t t e , d i e i k i n s c h a t t e a l s 5e o f 6e k l a s b a s i s s c h o o l p l u s o n d e r w i j z e r . Deze l i e p vooraan de g r o e p , met aan e l k e arm een j o n g e n . E é n van d i e jongens hoorde i k v r a g e n : ' S l a n g e n z i j n v i e z e b e e s t e n , h ê meester?' waarop de meester antwoordde'. ' J a , s l a n g e n z i j n v i e z e b e e s t e n ' .

Spontane sym- en a n t i p a t h i e ë n , charisma van l e i d e r s , en reclame d i e g e b r u i k maakt van ' s c h a t t i g e ' k i n d e r t j e s , 'ontwapenende p o e s j e s ' en o n t r o e r e n d e momenten ( m a r g a r i n e , r o z e n - b o t t e l s i r o o p , k a t t e v o e r en k o f f i e ) v a l l e n i n d i t domein. Maar ook de l e u g e n d e t e c t o r , d i e

67 immers f y s i o l o g i s c h e ( h u l d ) r e a k t i e s meet! Bern i l l u s t r e e r t deze f a k t o r met de v e r k i e z i n g s - s l o g a n van Barry Goldwater i n 1 9 6 4 : ' I n y o u r h e a r t you know he's r i g h t ! ' , waar aanhangers van z i j n opponent aan toevoegden:'but i n y o u r guts you know he's n u t s . "

Een algemene gedachte i n onze m a a t s c h a p p i j i s d a t a t t i t u d e s gedrag v e r o o r z a k e n . A l s i k een p o s i t i e v e a t t i t u d e ten o p z i c h t e van i e t s o f iemand heb z a l i k m i j ook p o s i t i e f ten o p z i c h t e van hem, haar o f h e t gedragen. Maar h e t omgekeerde i s ook waar: a l s i k bepaald gedrag v e r t o o n , o f moet v e r t o n e n , dan z a l m i j n a t t i t u d e daardoor ook b e i n v l o e d worden, en wel i n de r i c h t i n g van het vertoonde gedrag. W i j kennen i n ons land een spreekwoord dat d i t onder woorden b r e n g t : ' W i e n s brood men e e t , d i e n s woord men s p r e e k t ' . En d a t i s n i e t a l l e e n maar doen a l s o f (dan zou immers een te g r o t e c o g n i t i e v e d i s c r e p a n t i e o n t s t a a n ) , maar men g e l o o f t ( b e l i e f s ! ) e r ook e c h t i n . Bern, é e n van de t h e o r e t i c i van deze s t r o m i n g , s t e l t d a t de a t t i t u d e - v o r m i n g ongeveer z ó i n z i j n werk g a a t : ' A l s i k voor deze man werk, dan heb i k b l i j k b a a r een g u n s t i g e o p v a t t i n g over hem (anders zou i k toch n i e t voor hem w e r k e n ) ' . Men k i j k t a l s het ware a l s b u i t e n s t a a n d e r naar z i c h z e l f ( s e l f - p e r c e p t i o n ) en l e i d t u i t h e t vertoonde gedrag de a t t i t u d e a f .

Bem's voorbeelden hoe g e t u i g e n i n r e c h t z a k e n kunnen gaan geloven i n e e r d e r a f g e l e g d e (maar o n j u i s t e ) v e r k l a r i n g e n , onder i n v l o e d van een handige ondervrager z i j n soms bepaald g r i e z e l i g . H i j h e e f t d a t ook i n experimenten o n d e r z o c h t : z i j n proefpersonen geloven vaker i n e e r d e r gedane u i t s p r a k e n ( d i e f o u t z i j n ) a l s z i j i n s i t u a t i e s v e r k e r e n w a a r i n z i j ge- a c h t worden de waarheid te spreken ( z o a l s voor een rechtbank) dan wanneer z i j i n s i t u a t i e s v e r k e r e n waar z i j n i e t geacht worden de waarheid te s p r e k e n ; In d i e ' l e u g e n s i t u a t i e s ' weten z i j z e l f s b e t e r te o n d e r s c h e i d e n tussen f o u t e en goede u i t s p r a k e n .

De g e d r a g s b a s i s - t h e o r i e voor het t o t s t a n d komen van a t t i t u d e s vormt i n t u s s e n een b e - l a n g r i j k e o n d e r s t e u n i n g van het nemen van w e t t e l i j k e maatregelen om bepaalde a t t i t u d e s te w i j z i g e n . Bern meldt d a t na het verbod op s c h o o l - s e g r e g a t i e i n de V . S . i n 1956 de i n - stemming met de i n t e g r a t i e g e d a c h t e i n h e t noorden s t e e g van 49 t o t 62%, en i n het z u i d e n van 4 naar 28%. Maar ook i n n e g a t i e v e r i c h t i n g w e r k t d i t mechanisme. Wie eenmaal c r i m i n e e l gedrag h e e f t vertoond o f daartoe gedwongen i s , door mensen o f omstandigheden, verandert z i j n a t t i t u d e i n de r i c h t i n g van het gedrag ( w i n k e l d i e v e n , s o l d a t e n ( ! ) ) . (6)

De v i e r d e en l a a t s t e f a k t o r b e t r e f t de i n v l o e d d i e u i t g a a t van o u d e r s , v r i e n d e n , l e r a r e n , c o l l e g a ' s , de buren en wat 'men' e r van v i n d t , de beroemde p u b l i e k e o p i n i e . 'The major i n f l u e n c e On people i s p e o p l e ' (Bern, 1970, p. 7 5 ) . Mensen voelen z i c h p l e z i e r i g a l s hun i d e e ë n n i e t t e v e e l a f w i j k e n van d i e van hun omgeving. S t e r k e r , d i e omgeving s t r o T t a f w i j k e n d e i d e e ë n a f door a f k e u r i n g en eventueel z e l f s i s o l a t i e . Veel mensen k i j k e n bok u i t naar betrouwbare f i g u r e n d i e hun v e r t e l l e n wat z i j moeten vinden ( o p i n i o n l e a d e r s ) . De reclame d i e g e b r u i k maakt van 'deskundigen' en 'wat huisvrouwen ervan v i n d e n ' , d i e ons

Waarden en a t t i t u d e n

een w e r e l d v o o r t o v e r t w a a r i n i e d e r e e n een b e p a a l d d r a n k j e d r i n k t , d i e ons v e r t e l t d a t j e i e d e r e e n u i t kunt l a c h e n a l s j e produkt Y k o o p t , d i e l a a t z i e n d a t anderen p r o d u k t Q w ê l kopen, d i e U v e r t e l t d a t U (net a l s de anderen!) 'met minder geen genoegen h o e f t te nemen' a l d i e reclame (waspoeder, vermouth, a u t o ' s , roomboter, v r u c h t e s a p , groente en k a t t è v o e r ) z i t op d i t spoor! D i t z i j n ( m i s s c h i e n ) o n s c h u l d i g e v o o r b e e l d e n , maar de roep om een s t e r k e man v a l t ook i n d i t domein.

E l k e l e r a a r kent het v e r s c h i j n s e l dat l e e r l i n g e n t o t op 14 3 16 j a r i g e l e e f t i j d i n b e - l a n g r i j k e mate de normen en waarden van de ouders e c h o ë n . Op l a t e r e l e e f t i j d gaan ze meer de o p i n i e van hun peergroup v o l g e n . Zo h e e f t e l k mens een a a n t a l r e f e r e n t i e - g r o e p e n waar h i j een d e e l van z i j n a t t i t u d e s aan o n t l e e n t , o f minstens aan t o e t s t en b i j s t e l t . Bern v e r - meldt een onderzoek w a a r i n b l e e k d a t h u i s a r t s e n een nieuw m e d i c i j n n i e t voorschreven op . b a s i s van de v e r s t r e k t e w e t e n s c h a p p e l i j k e i n f o r m a t i e maar b i j n a u i t s l u i t e n d pas na c o n t a c t

met een c o l l e g a d i e h e t middel a l v o o r s c h r e e f . Die c o l l e g a ' s d i e het m i d d e l u i t e i g e n b e - weging voorschreven waren a r t s e n d i e i n de groep een hoge s t a t u s hadden, v e e l wetenschap- p e l i j k e a r t i k e l e n l a z e n en symposia e . d . b e z o c h t e n : o p i n i o n l e a d e r s .

4. Wanneer, z o a l s te verwachten v a l t , kan worden aangetoond ( z i e p a r a g r a a f 2 ) , d a t l e r a r e n wel w i l l e n , maar n i e t kunnen b e r e i k e n d a t de a t t i t u d e s van hun l e e r l i n g e n z i c h i n een b e - paalde gewenste r i c h t i n g w i j z i g e n , dan l i g t h e t voor de hand daarvoor s p e c i a l e programma's te o n t w i k k e l e n op b a s i s van de bestaande t h e o r i e ë n ( z i e p a r a g r a a f 3 ) . Het z a l d a a r b i j e n e r z i j d s de moeite waard z i j n a l l e v i e r de t h e o r i e ë n te g e b r u i k e n , omdat men daarmee v e r - m o e d e l i j k een maximum aan e f f e c t v e r k r i j g t . A n d e r s z i j d s i s h e t ook b o e i e n d te k i j k e n welke t h e o r i e het meeste e f f e c t s o r t e e r t . Het i s immers nog g e e n s z i n s d u i d e l i j k o f a l l e t h e o - r i e ë n evenveel v e r k l a r i n g s k r a c h t hebben voor a l l e a t t i t u d e s ( z i e S h r i g l e y , 1978).

Z u l k e programma's kunnen r e c h t s t r e e k s g e r i c h t z i j n op de l e e r l i n g e n ( l e s s e r i e s , o n d e r - w i j s l e e r p a k k e t t e n ) ; z i j kunnen ook g e r i c h t z i j n op de l e r a a r ( b i j s c h o l i n g ) . In het e e r s t e g e v a l ontwerpt men een l e s s e n s e r i e w a a r i n elementen z i j n opgenomen d i e de a t t i t u d e van l e e r l i n g e n d i r e c t kunnen b e i n v l o e d e n ( z i e b i j v . J e r n i g a n en W i e r s c h , 1978). In het tweede geval s c h o o l t men de l e r a a r b i j , om hem b e t e r i n s t a a t te s t e l l e n z e l f a t t i t u d e s van z i j n l e e r l i n g e n te vormen en te veranderen i n z i j n gehele o n d e r w i j s . Het z a l w a a r s c h i j n l i j k nodig z i j n b e i d e s o o r t e n programma's te o n t w i k k e l e n , omdat een op a t t i t u d e - v e r a n d e r i n g g e r i c h t e l e s s e n s e r i e kan f a l e n a l s de l e r a a r d i e hem g e e f t n i e t g r o n d i g op de hoogte i s van de a c h t e r g r o n d e n . S c h o o l t men daarentegen a l l e e n de l e r a a r dan kan het r e s u l t a a t van een d e r g e l i j k programma ook t e g e n v a l l e n , omdat de l e r a a r z i c h onvoldoende gesteund v o e l t a l s h i j weer a l l e e n voor de k l a s s t a a t ; dan kan een reeds o n t w i k k e l d e l e s s e n s e r i e h e t hem

69 g e m a k k e l i j k e r maken het gewenste gedrag te v e r t o n e n .

B i j s c h o l e n b e t e k e n t ondermeer: veranderen van a t t i t u d e s van de l e r a a r . Hen kan d i t v e r - a n d e r i n g s p r o c e s goed I l l u s t r e r e n aan de hand van de v i e r genoemde b a s i s p r i n c i p e s van a t t i - t u d e s . Door de l e r a a r b i j t e s c h o l e n l e e r t men hem meer over a t t i t u d e s ( c o g n i t i e v e f a c t o r ) en r a a k t h i j o v e r t u i g d (emotionele f a c t o r ) d a t h é t goed i s i e t s aan a t t i t u d e s te doen.

Door hem een reeds o n t w i k k e l d e l e s s e n s e r i e mee t e geven kan h i j het ook e r g g e m a k k e l i j k doen ( g e d r a g s f a c t o r ) en door d i t 1n groepsverband ( d a t w i l zeggen op meerdere s c h o l e n en de e r v a r i n g e n u i t te w i s s e l e n ) te doen, t r e e d t ook s o c i a l e b e v e s t i g i n g op ( s o c i a l e f a c t o r ) . De keuze van h e t a t t i t u d e - o b j e c t voor d e r g e l i j k e programma's i s v r i j r u i m . Hen kan een onderwerp nemen dat 1n de mode i s , z o a l s m i l i e u b e w u s t z i j n , doch ook een onderwerp dat moei-

l i j k e r l i g t , z o a l s r o k e n .

Het l i j k t goed m o g e l i j k de o n t w i k k e l i n g van een l e s s e n s e r i e en de b i j s c h o l i n g van l e r a - ren te I n t e g r e r e n : de l e s s e n s e r i e wordt dan door de l e r a r e n gemaakt t i j d e n s de h i j s c h o - l l n g s c u r s u s . Dat i s o n d e r w i j s k u n d i g a a n t r e k k e l i j k , omdat de l e r a r e n het na hun b i j s c h o l i n g v e r d e r ook z e l f z u l l e n moeten doen; het i s p s y c h o l o g i s c h a a n t r e k k e l i j k omdat h e t hun b e - t r o k k e n h e i d ( ' e g o - i n v o l v e m e n t ' ) verhoogt. D i t l a a t s t e k a n , v a n u i t o n d e r z o e k s s t a n d p u n t , ook h i n d e r l i j k z i j n , omdat het hun b e r e i d h e i d t o t experimenteren kan v e r l a g e n . (7) De keuze van het a t t i t u d e - o b j e c t moet b i j zo'n 'geintegreerde aanpak u i t e r a a r d aan de l e r a r e n worden o v e r g e l a t e n .

B i j b e l d e s o o r t e n programma's z a l het e f f e k t gemeten worden met een zo g r o o t m o g e l i j k e v e r s c h e i d e n h e i d aan Instrumenten ( T r i a n d i s , 1971; Dawes, 1971). D a a r b i j kan g e b r u i k ge- maakt worden van b e s t a a n d e , d e e l s van nieuw ontworpen i n s t r u m e n t e n . Het z a l vooral een b e l a n g r i j k punt z i j n deze toe te s p i t s e n op s c h e r p g e o p e r a t i o n a l i s e e r d e v a r i a b e l e n . D i t kan b e r e i k t worden door n i e t het o v e r a l l - e f f e c t van een programma te meten, z o a l s nogal eens gedaan wordt i n v e l d o n d e r z o e k , maar j u i s t het e f f e k t van o n d e r d e l e n . Het s p r e e k t van- z e l f d a t d a a r b i j g r o t e aandacht besteed moet worden aan h e t o n d e r z o e k d e s l g n . Werk van N u t t i n (Leuven, 1975) h e e f t nogal wat t w i j f e l opgeroepen aan de b r u i k b a a r h e i d van het ge- b r u i k e l i j k e p r e t e s t - p o s t t e s t - d e s i g n . (8)

Het onderzoeken van v e l e o n a f h a n k e l i j k e v a r i a b e l e n brengt met z i c h mee d a t het a a n t a l l e e r l i n g e n per o n d e r z o e k s - c o n d i t i e n i e t te groot kan z i j n , b i j v o o r b e e l d t e l k e n s ë ë n k l a s . Het l i j k t m i j inderdaad v e r s t a n d i g v e e l e n e r g i e te i n v e s t e r e n i n het I d e n t i f i c e r e n van v a r i a b e l e n (Tuckman, 1972). Naar m i j n mening wordt d i t probleem wel eens te g e m a k k e l i j k ' o p g e l o s t ' door i n p l a a t s van een goede a n a l y s e van v a r i a b e l e n u i t te v o e r e n , deze v a r i a - b e l e n te ' n e u t r a l i s e r e n ' door h e t nemen van een g r o t e s t e e k p r o e f . Zo b i j v o o r b e e l d lloth ( 1 9 7 1 ) , d i e b i j z i j n onderzoek naar de i n v l o e d van v e r s c h i l l e n d e werkvormen l i e f s t 61 k l a s s e n i n s c h a k e l d e (de b e d o e l i n g was z e l f s 100!) en vervolgens omkomt In een s t o r t v l o e d

Waarden en a t t i t u d e

van (weinigzeggende) gegevens.

Het onderzoek kan dan zo worden i n g e r i c h t d a t kan worden nagegaan welke van de b e s t a .1- de t h e o r i e ë n , o f l i e v e r welke v a r i a b e l e ( n ) b i n n e n de bestaande t h e o r i e ë n , I n de k l a s s e - s i t u a t i e de g r o o t s t e i n v l o e d op a t t i t u d e - v e r a n d e r i n g h e e f t . Op d i é manier kan ook een b i j - drage aan de c o n s t i t u e r e n d e t h e o r i e ë n g e l e v e r d worden. T r i a n d i s ( 1 9 7 1 , pag. 150) c o n s t a - t e e r t n a m e l i j k d a t i n v e l d s t u d i e s a a n z i e n l i j k minder a t t i t u d e - c h a n g e ' verkregen wordt (+ 5%) dan i n e x p e r i m e n t e l e ( l a b o r a t o r i u m ?) onderzoeken ( n l . 30-50%). T r i a n d i s noemt h i e r v o o r een a a n t a l ( z e e r p l a u s i b e l e ) redenen. H i j b e s t e e d t e c h t e r geen aandacht aan h e t f e i t d a t i n l a b o r a t o r i u m o n d e r z o e k g e w o o n l i j k ë ë n a t t i t u d e o n d e r z o c h t w o r d t , t e r w i j l i n v e l d s i t u a t i e s v e l e a t t i t u d e n door e l k a a r kunnen s p e l e n (omdat de o n a f h a n k e l i j k e v a r i a b e l e n daar v e e l minder goed i n de hand gehouden kunnen worden). Tot nu toe heb i k i n de l i t e r a - t u u r nog w e i n i g aandacht voor de m o g e l i j k h e i d van ' a t t i t u d e c o n f l i c t e n ' o n t d e k t . In o n d e r - zoek wordt a l t i j d ë ë n a t t i t u d e gemeten, o f een s t e l samenhangende a t t i t u d e s opgespoord.

Wat e r gebeurt a l s twee min o f meer g e l i j k w a a r d i g e a t t i t u d e s 'om de voorrang s t r i j d e n ' l i j k t n a u w e l i j k s o n d e r z o c h t . Toch komt d a t s o o r t s i t u a t i e s i n ' r e a l l i f e ' v e e l v u l d i g v o o r . E m p i r i s c h e gegevens u i t h e t o n d e r w i j s v e l d z i j n daarom meer dan gewenst.

5. Het voorgaande i s f e i t e l i j k een p l e i d o o i om o n t w i k k e l i n g van a t t i t u d e - g e r i c h t o n d e r w i j s en h e t onderzoek daarvan t e baseren op bestaande a c c e p t a b e l e t h e o r i e ë n (De G r o o t , 1981).

Die t h e o r i e ë n werden h i e r k o r t g e s c h e t s t . Omdat d i e t h e o r i e ë n i n d i t geval s o c i a a l - p s y c h o - l o g i s c h van aard z i j n , z u l l e n sommigen z i c h afvragen o f d i t nu nog wel v a k d i d a k t i e k i s .

Voor i k d i e vraag beantwoord w i l i k s t e l l e n d a t d i t s o o r t v r a g e n , o f onderzoek nu vak- d i d a c t i s c h , algemeen d i d a c t i s c h o f ' z e l f s ' s o c i a a l - p s y c h o l o g i s c h van aard i s , n o o i t v o o r t - komt u i t een o n b a a t z u c h t i g v e r l a n g e n de wetenschap t e bevorderen ( a l doet men wel a l s o f ) , maar a l t i j d v a n u i t een b e p a a l d b e l a n g van de e r b i j betrokkenen (meestal 1s d a t h e t t o e - w i j z e n van o n d e r z o e k s g e l d ) . W e t e n s c h a p p e l i j k g e z i e n 1s het z i n l o o s o f ten m i n s t e o n b e l a n g -

r i j k de vraag te beantwoorden. (9) V a n u i t h e t s o c i a l e (machts)systeem d a t de wetenschap- p e l i j k e w e r e l d e c h t e r 6ök i s , i s h e t tenminste v e r s t a n d i g de vraag wel te beantwoorden.

Het antwoord op de g e s t e l d e vraag ( d i e w e t e n s c h a p p e l i j k dus n i e t zo r e l e v a n t i s ) 'Is d i t nog wel v a k d i d a c t i e k ? ' i s a f h a n k e l i j k van de vraag waarop men z e l f de nadruk w i l l e g - ,gen. Het werk houdt z i c h b e z i g met h e t c o n s t r u e r e n ( o n t w i k k e l e n ) van o n d e r w i j s op een b e - p a a l d v a k g e b i e d , d a a r b i j g e b r u i k makend van g e v e s t i g d e t h e o r i e ë n u i t de s o c i a l e p s y c h o l o - g i e , en h e t onderzoek naar de c o n s i s t e n t i e en de e f f e k t e n van d a t o n d e r w i j s . Die t h e o r i e ë n z i j n n i e t a l l e e n ontworpen voor s o c i a a l - p s y c h o l o g e n . Het komt m i j voor d a t deze w e t e n - schappers hun werk j u i s t v e r r i c h t e n ten n u t t e van h e t h e l e mensdom, en d a t h e t dus p l e -

71

z i e r i g i s a l s andersdenkenden, b i j v o o r b e e l d v a k d i d a c t i c i , d i e t h e o r i e ë n o o k ' g e b r u i k e n . W i l men nu v o o r a l s p e c i f i e k e a t t i t u d e s opsporen en l e g i t i m e r e n d i e binnen 'de b i o l o g i e ' v a l l e n , o f d i e binnen b i o l o g i e o n d e r w i j s b i j z o n d e r goed bevorderd kunnen worden, dan i s men v a k d i d a c t i s c h b e z i g . Dat kan n o o i t ( l a n g ) z i n v o l gebeuren zonder h e t o n t w i k k e l e n van c o n - c r e e t o n d e r w i j s a l s te t o e t s e n o p e r a t i o n a l i s a t i e van d i e i d e e ë n : worden d i e a t t i t u d e s d a a d w e r k e l i j k bevorderd? Aan mooie u i t s p r a k e n en aansporingen hebben l e r a r e n en l e e r l i n g e n immers n i e t z o v e e l . Dat b i j h e t o n t w i k k e l e n van d a t onderwijs a l l e r l e i p r i n c i p e s g e b r u i k t worden d i e ook voor h e t onderwijs i n andere vakken gelden s p r e e k t v a n z e l f . Wie d a t a l g e - mene d i d a c t i e k w i l noemen moet d a t maar doen. Evengoed kan men spreken van ' v e r g e l i j k e n d e v a k d i d a c t i e k ' ( V o g e l , 1967). In i e d e r geval zou e r helemaal geen d i d a c t i e k z i j n n i s e r n i e t tenminste ê ê n vak was. (Nogmaals, l e z e r , de vraag i s w e t e n s c h a p p e l i j k n i e t r e l e v a n t ) . Wanneer het gaat om het o n t w i k k e l e n van a t t i t u d e - g e r i c h t onderwijs dan z a l men te rade gaan b i j de wetenschap d i e kennis over deze v e r s c h i j n s e l e n verzameld h e e f t . Op b a s i s van de daar gevonden v e r m o e d e l i j k j u i s t e p r i n c i p e s z a l men h e t onderwijs c o n s t r u e r e n . V e r v o l - gens moet de e f f e c t i v i t e i t van dat onderwijs e m p i r i s c h worden aangetoond. En daarmee s l u i t z i c h de c i r k e l v a n onze v r a a g s t e l l i n g . Want wat i s e r aan de hand a l s het o n t w i k k e l d e o n d e r w i j s n i e t e f f e c t i e f b l i j k t te z i j n ? ( 1 0 ) . Is dan de ' v e r t a l i n g ' van t h e o r i e naar o n d e r w i j s v o o r s t e l n i e t goed, h e t o n d e r w i j s g e d r a g d a t de l e r a a r d i e n t te v e r t o n e n n i e t congruent o f k l o p t de t h e o r i e n i e t ? (11)

De w e t e n s c h a p p e l i j k e i r r e l e v a n t i e van de vraag of i e t s v a k d i d a c t i e k o f s o c i a l e psycho- l o g i e i s wordt h i e r aangetoond. Met i s immers onontkoombaar een t o e p a s s i n g van de s o c i a a l - p s y c h o l o g i s c h e t h e o r i e a l s men z i c h i n v a k d i d a c t i s c h werk op d i e t h e o r i e b a s e e r t , en d i e

t o e p a s s i n g d r a a g t de m o g e l i j k h e i d t o t f a l s i f i c a t i e a l t i j d i n zich.' Dat g e l d t zeker voor a t t i t u d e - t h e o r i e ë n d i e w e l i s w a a r ' g e v e s t i g d ' z i j n ( d a t w i l zeggen d a t v e e l mensen ze p l a u - s i b e l v i n d e n , en dat ze i n a l l e handboeken beschreven w o r d e n ) , maar a l l e s b e h a l v e ' b e ' - v e s t i g d . Er i s i n d i e t h e o r i e ë n nog e r g v e e l o n z e k e r , en e r i s ten a a n z i e n van een a a n t a l a s p e c t e n , z e k e r i n o n d e r w i j s - en o p v o e d i n g s s i t u a t i e s , nog te w e i n i g onderzoek gedaan.

Wie z i c h 1n de l i t e r a t u u r i n l e e s t r a a k t g e t r o f f e n door het vaak f r a g m e n t a r i s c h e k a r a k - t e r van de e m p i r i s c h e o n d e r s t e u n i n g van t h e o r i e ë n hoe f r a a i de opzet van h e t onderzoek soms ook i s . Een goed v o o r b e e l d daarvan i s de toch algemeen gewaardeerde c o g n i t i e v e - d i s c r e p a n - t i e - t h e o r i e van F e s t i n g e r (1957) waarover meer 1s geschreven dan onderzoek gedaan ( 0 ) . J u i s t omdat e r nog veel o n d u i d e l i j k h e d e n i n a t t i t u d e t h e o r i e ë n voorkomen kunnen t o e p a s - s i n g e n i n het o n d e r w i j s een b i j d r a g e l e v e r e n aan de uitbouw van de t h e o r i e . Toepassing van geaccepteerde maar nog n i e t b e v e s t i g d e d e e l t h e o r i e ë n kan dus l e i d e n t o t b e t e r onder- w i j s en/of t o t b e t e r e t h e o r i e . Dat i s de a a n t r e k k e l i j k e , m o g e l i j k e , t h e o r e t i s c h e meer-

opbrengst (Hoeben, 1981) d i e op t h e o r i e gebaseerd v a k d i d a k t i s c h onderzoek, m i t s goed

Waarden en a t t i t u d e n

opgezet en u i t g e v o e r d (De G r o o t , 1981) kan o p l e v e r e n . P e r s o o n l i j k v i n d i k h e t zonde deze kansen te l a t e n l i g g e n . Maar men kan z i c h n a t u u r l i j k beperken t o t h e t v a k d i d a c t i s c h d e e l : h e t opsporen en l e g i t i m e r e n van w a a r d e v o l l e a t t i t u d e s en h e t ontwerpen van o n d e r w i j s - i n c l u s i e f de b i j s c h o l i n g van l e r a r e n - om d i e a t t i t u d e s d a a d w e r k e l i j k ( i n t e n t i o n e e l ) te bevorderen. Ook dan h e e f t men genoeg te doen.

De l e r a a r d i e a t t i t u d e - g e r i c h t o n d e r w i j s w i l geven moet weten wat h i j moet doen om b e - paalde a t t i t u d e s te b e v o r d e r e n . H i j moet ook weten d a t h e t e f f e c t i s van z i j n handelen ( o f kan z i j n ) a l s h i j (en z i j n c o l l e g a ' s ) n i e t s ' s p e c i a a l s ' doen. Aan de hand van de v i e r b a s i s e l e m e n t e n van a t t i t u d e s w i l i k d a t , a l s a f s l u i t i n g , nog k o r t u i t w e r k e n .

U i t e r a a r d s p e e l t de b i o l o g i e i n h e t c o g n i t i e v e v l a k een u i t e r m a t e b e l a n g r i j k e r o l : de 'boodschap' h e e f t een h o o f d z a k e l i j k b i o l o g i s c h e i n h o u d , de 'zender' i s een b i o l o g i e l e r a a r en het 'medium' i s een b i o l o g i e l e s o f - p r a k t i k u m . Ook i n het e m o t i o n e l e v l a k s p e e l t de b i o l o g i e een b e l a n g r i j k e r o l . B i o l o g i e i s b e p a a l d geen e m o t i e l o o s vak: l e e r l i n g e n vinden spontaan bloemen en v l i n d e r s ' m o o i ' , regenwormen en p i s s e b e d d e n ' e n g ' , c a v i a ' s en hamsters

' l i e f ' . H i e r b i j i s h e t de vraag o f de l e r a a r z i j n l e e r l i n g e n voldoende e m o t i o n e l e e r v a - r i n g e n g e e f t ( J e r n i g a n en W i e r s c h , 1978). Zo z a l de l e r a a r d i e s t e r k de nadruk l e g t op b i o c h e m i s c h e en m o l e c u l a i r e b i o l o g i e andere emoties o p r o e p e n , en daarmee andere a t t i t u d e n b e v o r d e r e n , dan de b i o l o g i e l e r a a r d i e voor z i j n o e c o l o g i e l e s s e n r e g e l m a t i g naar b u i t e n t r e k t . Ook ten a a n z i e n van de g e d r a g s b a s i s van a t t i t u d e s h e e f t de b i o l o g i e een s p e c i f i e k e i n v l o e d . Daar het i n h e t o n d e r w i j s g e b r u i k e l i j k i s d a t l e e r l i n g e n o p d r a c h t e n k r i j g e n gaan z i j (daardoor) b e p a a l d gedrag v e r t o n e n : d a t b e i n v l o e d t hun a t t i t u d e s . Wanneer l e e r l i n g e n dan de opdracht k r i j g e n een bloem u i t e l k a a r te p e u t e r e n , o f een d i e r open te s n i j d e n o f experimenten met levende d i e r e n te doen ( b i j v . regenwormen) dan b e v o r d e r t d a t andere a t t i - tudes dan wanneer z i j de opdracht k r i j g e n een uur l a n g een d i e r i n h e t v e l d te observeren o f v i j f minuten g e b l i n d d o e k t t e l u i s t e r e n naar de g e l u i d e n d i e z i j i n de v r i j e n a t u u r horen ( J e r n i g a n en W i e r s c h , 1978). T e n s l o t t e , ook wat het s o c i a l e a s p e c t b e t r e f t kan de b i o l o g i e een s p e c i f i e k e r o l hebben. In een p r a k t i k u m worden andere s o c i a l e r e l a t i e s ge- vormd dan i n een d o c e e r l e s . Dat gaat nog v e r d e r i n onderwijsvormen a l s 'open v e l d b i o l o g i e ' en p r o j e c t o n d e r w i j s . Het z i e n van ' s c i e n t i s t s a t work' kan h i e r een b e l a n g r i j k e i n v l o e d hebben. In Nederland wordt deze ' m o d e l l i n g ' - f u n c t i e , i n t e g e n s t e l l i n g t o t de S o v j e t - U n i e en de Verenigde S t a t e n , n a u w e l i j k s benut ( T r e f f e r s , 1968).

De b i o l o g i e h e e f t dus een s p e c i f i e k e r o l i n het t o t s t a n d komen van a t t i t u d e s . Maar h e t i s n i e t de b i o l o g i e a l l e e n , h e t i s de b i o l o g i e p l u s nog wat. Dat 'nog wat' kan men de p e d a g o g i s c h e , o f de d i d a k t i s c h e component noemen, o f i e t s c o n c r e t e r de werkvorm o f de a a n b i e d i n g s w i j z e . Op z i c h z e l f h e e f t b i o l o g i e geen bepaalde ( a t t i t u d e ) - v o r m e n d e waarde.

Die vormende waarde k r i j g t pas g e s t a l t e door de j u i s t e a a n b i e d i n g . Dat g e l d t voor a l l e

vakken, ook voor d i e vakken d i e een hoge i n t r i n s i e k e vormende waarde c l a i m e n , z o a l s de wiskunde (12) o f vormende vakken z o a l s e x p r e s s i e v a k k e n (Schermer-Paans, 1979).

Het 1s de taak van de v a k d i d a c t i e k d i e vormgeving door onderzoek en o n t w i k k e l i n g ge- s t a l t e te geven.

Noten

1. Deze beweringen b e r u s t e n op gesprekken met een stuk o f t i e n l e r a r e n . Het behoort t o t de r e g e l s van goed onderzoek dat e e r s t een g r o t e r e h o e v e e l h e i d e m p i r i s c h e gegevens t e r o n d e r s t e u n i n g van deze beweringen verzameld w o r d t . E ê n van de e e r s t e onderzoeksvragen z a l dan ook moeten z i j n o f deze indrukken j u i s t z i j n . Deze vraag v a l t i n e n k e l e sub- vragen u i t e e n :

o Welke a t t i t u d e d o e l e n s t r e v e n b i o l o g i e - l e r a r e n bewust na?

o Hoe doen ze d a t ?

o Hoe meten ze o f d i e doelen b e r e i k t z i j n ? o Welke doelen worden b e r e i k t , welke n i e t ?

2. D a a r b i j d i e n t men z i c h te r e a l i s e r e n dat d i e p o s i t i e v e a t t i t u d e ten o p z i c h t e van het v a k - a l s - g e h e e l u i t de a a r d van de zaak v o o r a l bekend i s van de ( i n het vak) s u c c e s v o l l e l e e r l i n g e n : de l e e r l i n g e n d i e r e d e l i j k e c i j f e r s h a l e n , d i e het vak k i e z e n , d i e het gaan s t u d e r e n . Hoe dat l i g t b i j de ' n i e t - s u c c e s v o l l e ' l e e r l i n g e n , d i e a l v r o e g t i j d i g a f v a l l e n , d i e h e t vak n i e t k i e z e n , daarover i s w e i n i g o f n i e t s bekend. Toch i s deze

' a t t i t u d e towards b i o l o g y ' , en nog ruimer de ' a t t i t u d e towards s c i e n c e ' , j u i s t van deze ( i n h e t vak b i o l o g i e ) n i e t - s u c c e s v o l l e l e e r l i n g e n , e r g b e l a n g r i j k voor de wetenschap i n een z e e r l e t t e r l i j k e z i n . In de j a r e n v i j f t i g i s e r i n Amerika op gewezen d a t het vaak j u i s t degenen z i j n d i e geen s c i e n c e o p l e i d i n g hebben genoten ( j u r i s t e n , economen) d i e uitmaken welke fondsen e r voor w e t e n s c h a p p e l i j k onderzoek b e s c h i k b a a r g e s t e l d moeten worden. Reinders h e e f t e r i n 1954 a l voor gewaarschuwd dat de ( g e r i n g e ) s t a t u s van de b i o l o g i e a l s wetenschap, ten d e l e te w i j t e n was aan de manier waarop onderwijs i n dat vak gegeven werd. De s c h u l d voor d a t onderwijs legde h i j n i e t a l l e e n b i j de l e r a r e n , maar ook b i j hun o p l e i d i n g . En m i s s c h i e n moet h i e r het K.B. van 1963, w a a r b i j b i o l o g i e a l s eindexamenvak werd a f g e s c h a f t , a l werd h e t dan s n e l weer i n g e t r o k k e n (op z i c h z e l f een unicum i n de Nederlandse g e s c h i e d e n i s ) , nog eens i n de h e r i n n e r i n g teruggeroepen worden. Naast d i t ' z e l f z u c h t i g e ' argument i s n a t u u r l i j k de r o l d i e de ' a t t i t u d e towards s c i e n c e ' voortdurend s p e e l t i n d i s c u s s i e s over ( k e r n ) e n e r g i e , atoomwapens, m i l i e u b e - h e e r , g e z o n d h e i d s z o r g , g e n e t i s c h e m a n i p u l a t i e , c r i m i n o l o g i s c h onderzoek en de ' a t t i - des o f s c i e n t i s t s ' nog veel b e l a n g r i j k e r .

Waarden en a t t i t u d e n 3. Ik heb h i e r o p z e t t e l i j k a l l e e n n e g a t i e v e a s p e c t e n van h e t verborgen l e e r p l a n v e r m e l d .

Het z a l de l e z e r g e m a k k e l i j k v a l l e n z e l f een a a n t a l p o s i t i e v e aspecten te noemen.

4. Hoewel het woord ' a t t i t u d e ' a l e e r d e r - i n v e r s c h i l l e n d e b e t e k e n i s s e n was g e b r u i k t , v i n d t de term pas e c h t ingang door toedoen van een s t u d i e van Thomas en Z n a n i e c k i u i t 1918 o v e r P o o l s e boeren i n Europa en Amerika (daar dus een e t n i s c h e m i n d e r h e i d ) . Pas i n de j a r e n 30 k r i j g t de term z i j n h u i d i g e b e t e k e n i s ( A l l p o r t , 1954, i n : Warren en J a h o d a ) .

5. Het aanbieden van een s l o g a n , z o a l s b i j v o o r b e e l d 'Leuk, d a t we i n Nederland n i e t a l l e - maal h e t z e l f d e z i j n ' i s een v o o r b e e l d van h e t aanbieden van een l a g e r e - o r d e - o v e r t u i g i n g , d i e a l s o r i e n t e r i n g s g r o n d voor een a t t i t u d e kan d i e n e n .

6. Reclame d i e l a a t z i e n d a t we p r o d u k t X a l l a n g g e b r u i k e n , s p e e l t i n op d i t mechanisme ( t a n d p a s t a , zeep ( ' d i t kent U'), a s p i r i n e , en 'moeders d i e weten wat ze doen' ( n . b . n i e t : d o e n wat ze w e t e n ) .

7. N a m e l i j k i n d i e z i n d a t z i j zo hechten aan h e t z e l f ontworpen o n d e r w i j s d a t z i j daar n i e t van w i l l e n a f w i j k e n .

8. N u t t i n en Becker toonden aan d a t a t t i t u d e - u i t s p r a k e n w e l , en b l i j v e n d ( o v e r p e r i o d e s van 6 weken t o t 2 maanden; l a n g e r e p e r i o d e s n i e t onderzocht) v e r a n d e r d e n , na een b e - paalde o v e r r e d i n g s t e c h n i e k ( f o r c e d c o m p l i a n c e ) maar de e r aan ten g r o n d s l a g l i g g e n d e a t t i t u d e s n i e t . Er i s b e t r e k k e l i j k v e e l onderzoek over h e t v e r s c h i l t u s s e n a t t i t u d e - u i t s p r a k e n en f e i t e l i j k g e d r a g , vanaf de k l a s s i e k e s t u d i e van L a P i e r r e . i n 1934 ( z i e Oskamp o f G a g n ê , 1977). Het boek van N u t t i n i s b i j z o n d e r n u t t i g om i n z i c h t t e k r i j g e n i n de methode van e x p e r i m e n t e r e n . N u t t i n v e c h t i n een reeks i n g e n i e u z e experimenten de t h e o r i e van F e s t i n g e r a a n .

9 . Bepaald n i e t i r r e l e v a n t i s de vraag o f h e t onderzoek goed wordt opgezet en u i t g e v o e r d (De G r o o t , 1961, 1981). Wat h i e r s t a a t i s geen v r i j b r i e f voor b e u n h a z e r i j . Van de o n d e r - zoeker moet aantoonbare competentie op h e t b e t r e f f e n d e t e r r e i n g e ë i s t worden. D i e com- p e t e n t i e b e h o e f t e c h t e r n i e t op een bepaalde manier ( b i j v o o r b e e l d u i t s l u i t e n d v i a een r e g u l i e r e s t u d i e s o c i a l e p s y c h o l o g i e ) verkregen te z i j n .

10. Het i s o p m e r k e l i j k d a t , i n d i e n h e t op de t h e o r i e gebaseerde o n d e r w i j s wel e f f e c t i e f b l i j k t te z i j n , d i t - ten onrechte - meestal wordt opgevat a l s een b e v e s t i g i n g van de t h e o r i e . In het o n d e r w i j s i s e r dan nog de e x t r a m o e i l i j k h e i d d a t het z e e r l a s t i g i s de v a n u i t de t h e o r i e a f g e l e i d e k r i t i s c h e v a r i a b e l e n te i s o l e r e n ; vandaar de r e l a t i e f g r o t e h o e v e e l h e i d l a b o r a t o r i u m o n d e r z o e k ( b i j v o o r b e e l d N u t t i n ) . D i t b r e n g t met z i c h mee dat j u i s t h e e l v e e l v e l d s i t u a t i e s onderzocht zouden moeten worden.

11. Een waarschuwing aan de n a t u u r w e t e n s c h a p p e l i j k geschoolde lezer' i s h i e r op z i j n p l a a t s : h i j i s gewend c a u s a l e r e l a t i e s te o n d e r z o e k e n , i n f e i t e mag h i j ze voortdurend aanwezig

75 v e r o n d e r s t e l l e n . In de gedragswetenschappen l i g t dat a n d e r s . Men kan n i e t zeggen: a l s j e d i t d o e t , dan z a l e r a l t i j d dat op v o l g e n . Er i s i n de p s y c h o l o g i e j u i s t een zeer ' fundamentele d i s c u s s i e aan de gang i n hoeverre men daar d e t e r m i n i s t i s c h e modellen mag hanteren ( z i e G i o r g i , 1976, 1978).

12. T e n s l o t t e i s d a t e f f e c t ook nog van de l e e r l i n g a f h a n k e l i j k . Zo l e e r t de ene l e e r l i n g van wiskundeonderwijs inderdaad k r i t i s c h denken (een vormende waarde d i e w i s k u n d i g e n ten o n r e c h t e a l s i n t r i n s i e k aan hun vak beschouwen) t e r w i j l een andere l e e r l i n g s l e c h t s angst voor e l k e vorm van ma thematiseren van een probleem é n een a a r d i g d i e p g e w o r t e l d minderwaardigheidscomplex aan d a t z e l f d e wiskundeonderwijs overhoudt (vandaar: ten o n r e c h t e i n t r i n s i e k ) . Maar d a t - zo is de a t t i t u d e ('.) van veel l e r a r e n - l i g t n a t u u r - l i j k n i e t aan het o n d e r w i j s .

13. Het i s o p m e r k e l i j k d a t met name diegenen d i e nogal gauw hun bezorgdheid over i n d o c - t r i n a t i e u i t s p r e k e n , a l s men v o o r s t e l t meer a t t i t u d e doelen i n het onderwijs na l:e s t r e v e n , vaak v o l s l a g e n b l i n d z i j n voor deze verborgen i n d o c t r i n a t i e . Ook d i e b l i n d - h e i d i s een a t t i t u d e .

14. In een i n l e i d i n g a l s d i e van Oskamp omvat het hoofdstuk 'Formation o f a t t i t u d e s and o p i n i o n s ' s l e c h t s 21 van de 100 p a g i n a ' s , met 4 pagina's over ' p a r e n t a l i n f l u e n c e ' , en een h a l v e b l a d z i j d e over ' s c h o o l s ' , hoewel t e g e l i j k e r t i j d gemeld wordt d a t j u i s t deze twee verreweg de b e l a n g r i j k s t e i n v l o e d e n op de vorming van a t t i t u d e s z i j n .

Li t e r a t u u r

AUSUBEL, D.P. Educabional Psychclogy: a cognibive view. 1960. New York. H o l t , R i n e h a r t , Winston.

BEM, D . J . Beliefü, attituden and. human a f f a i r o . 1970. Monterey C a l i f o r n i a . Brooks/Coole.

CECCO, de. The pr.ychology of learning and consbrucbion: educaticnal psychology. 1.960.

Englewood C l i f f s , l ' r e n t i c c H a l l . DAWES. 1971, i n T r i a n d i s

FALK, KEUCHENIUS en SAALTINK. De Bioloog air, Leraar. 1974. G r o n i n g e n , Wolters Noordhoff.

FESTINGER, L.A. A thcory of cognitive dinr.onance. 1957. Z i e : N u t t i n en Oskamp.

GAGNE, R.M. The conditionr, of Learning. ( 1965) 1970. New York e t c . H o l t R i n e h a r t Winston.

GAGNE, R.M. The conditionr, of Learning. 1977. New York e t c . H o l t R i n e h a r t Winston.

GIORGI, A. Fenomenologie en de grondslagen van de psychologie. 1970. Meppel Boom.

GROOT, A . D . de. Methodologie. 1961. Mouton en Co. 's Gravenhage.

GROOT, A.D. de. P r o b l e e m g e r i c h t denken over o n d e r w i j r . e v a l u a t i e . In: WEEDA, P. Aspcci.cn van leei-planevalnatie. 1901. Malmberg. Den Bosch.

Haarden en a t t i t u d e n HOEBEN, W. Het r e a l i s e r e n van theoretische meeropbrengsten in p r a k t i j k g e r i c h t curriculum- onderzoek. Paper voor h e t symposium van de O.T.G. c u r r i c u l u m o n d e r z o e k , september 1980.

Haren. R I O N - b u l l e t i n n r . 7.

JERNIGAN, H.P. en WIERSCH, L. D e v e l o p i n g p o s i t i v e s t u d e n t a t t i t u d e toward the environment.

The American Biology Teacher. 1978, 40, n r . 8 p. 3 0 - 3 5 .

KLINCKMAN, E. Biology Teachers Handbook (1963) 1970. New Y o r k , W i l e y .

NUTTIN, J r . , J . M . The i l l u s i o n of a t t i t u d e changc. 1975 London, Academie P r e s s / L e u v e n , l l n i v e r i s t y P r e s s .

OSKAMP, S. Attitudes and opinions. 1977. P r e n t i c e H a l l . New Y e r s e y . REINDERS, E. Didactica Bolanices. 1954. G r o n i n g e n , Noordhoff.

RINGMESS, T.A. The a f f e c t i v e domain in education. 1975. B o s t o n , L i t t l e Brown.

ROTII, L. Effekbivi.bat von Unberrichbsmebhoden. Empirische Untersuchungen zu Wirkungen der Organiaabioncfoimcn von l.ernbcdingimgen. 1971. Hannover. Schroedel V e r l a g .

SCHEP, G. Waarom (geen) veldbiologie in het voortgezet onderwijs. 1978. Amsterdam V r i j e U n i v e r s i t e i t , s u b f a c u l t e i t b i o l o g i e .

SCIIERMER-PAANS, E . G . J . M . 1979. Verwende waarde van beeldende kunst. Nutsseminariurn voor Pedagogiek, Amsterdam.

SIIR1GLEY, R.L. The p e r s u a s i v e communication model: a t h e o r e t i c a l approach f o r a t t i t u d e change i n s c i e n c e e d u c a t i o n . Journal of research in science teaching. 1978, 15, n r . 5 p. 335-341.

TREFFERS, A . J . üiologieondenn-js in de Sowjet Unie, de Verenigde Staten en Nederland.

1968. G r o n i n g e n , Wolters N o o r d h o f f .

TRIANDIS, II.C. Attitude and a t t i t u d e change. 1971. New Y o r k , W i l e y .

TUCKMAN, B.W. Conducling educational research. 1972. New York. H a r c o u r t , B r a c e , J o v a n o v i c h . VOGEL, J . Vergelijking van enige Vakdidaktieken voor zover ontwikkeld. ( 1 9 6 7 ) . N u t s -

seminarium voor Pedagogiek. Amsterdam.

WARREN, N . , and M. JAHODA. Attitudes. (1966) 1973. Penguin Books. Harmondsworth.