Vijf jaar na Stalin

logra-

en en

~volle

:hten.

I aan .rders

In de veten vistig

~ der

I alle .en is

idige

1 uw

ijfers

vos

hier

:teur

[am.

dr.

der

het i de

rec-

B. W. S eH A PER

Vijf jaar na Stalin

On-conformistische beschouwingen over het Rusland-probleem

Er zijn in het verleden al heel wat pogingen gedaan, de Russische Revolutie en haar verdere ontwikkeling in te passen in het min of meer stereotype schema van de grote Europese omwentelingen, de Franse bovenal. Dit geschiedde evenzeer van Russische als van Westerse kant. Maar het is geen van beide kanten ooit erg gelukt. Ook de meest systematisch vergelijkende historicus, de Amerikaan Crane Brinton, in zijn bekende Anatomy of Revolutions raakt met het Russische geval in de knoop 1). De eerste fazen gaat het heel aardig: de maart-revolutie en de radicale forcering, de oktober-revolutie, zijn zeer wel te vergelijken met 1789 en 1793 in Frankrijk. Maar daarna, met de aflossing van het Terreurregime door de overgangstijd van Thermi- dor en Directoire naar de Napoleontische faze, loopt het mis.

Brirlton aarzelt tussen een uitrekken van de Thermidortijd tot op heden en de erkenning van een eigen karakter van de Russische revolutie, door haar Aziatische component bepaald. Anderen, zoals Isaiah Berlin, wijzen in Stalin typisch Napoleon- tische trekken aan, als de profiteur van de revolutie irI eigen land en zo mogelijk ook irI andere landen en als de bestrijder van alle 'ideologen' en daarmee de ver- stikker van alle cultuur 2). Men zou daaraan nog de restauratieve, nationalistische en sociaal-conservatieve trekken kunnen toevoegen, die de man van· het Kremlin deelt met zijn Franse tegenhanger. Maar het blijft toch' een 'Spielerei' en kan ons begrip nauwelijks verruimen of verhelderen. Dan is Brirltons suggestie aantrekke- lijker, dat we irI het Russische geval met een aanrijging van die stuiptrekkirlgen te maken hebben, die zich in Frankrijk en de rest van Europa over een hele eeuw uitstrekten en waarirl de, irI de oorspronkelijke revolutie niet tot oplossing gekomen, pr.oblemen een uitweg zochten. Trotzki's revolutie in permanentie, maar dan door zijn doodsvijand van bovenaf gedirigeerd. .

In elk geval heeft het Russische volk nu reeds meer dan veertig jaar in een perma- nente onrust geleefd, die zowel een gevolg als een element van de terreur was, waarmee het. irI het gareel werd gehouden. Deze onafgebroken nachtmerrie, die natuurlijk haar latente en virulente episode~ kende, maar waarin alle lagen der samenlevirlg in min- of meerdere mate verkeerden, bereikte voor de boeren in de gedwongen collectivisatie, voor de irltellectuelen en leidende groepen, oud en nieuw, in de massale 'zuiveringen' der jaren '30, voor de gehele bevolkirlg in de Vaderlandse ') Vintage edition, New York 1957.

~) Is. Berlin, 'The Silence in Russian Culture', For. Affairs, Vo'!. 36, No. 1, okt. '57.

Ooriog haar climax of dieptepunt. Het is bekend, hoe kort voor Stalins einde zich nieuwe beproevingen aankondigden. Ondanks alle afstomping mag men aannemen, dat de 'Revolutie' als een trauma de ziel van brede massa's van het Russische volk heeft bevangen en geschonden.

In de gevoelige en persoonlijke. weergave van de psychische doorleving van dit revolutieproces schuilt waarschijnlijk de grote waarde van Pastemaks Dr. Zjiwago, dat men eerder om zijn onthullende analyse van het gevoels- en gedachtenleven van althans een deel der Russische intelligentsia na 40 jaren revolutie moet lezen, dan om zijn kritische uitvallen tegen het regime. Maar Pastemaks werk is dan ook als regis- tratie van een traumatische neurose in het Russische volk oneindig veel 'gevaarlijker' dan enig politiek pamflet.

De geestelijke aspecten van het Rusland-probleem

Het is opmerkelijk, hoezeer er in de berichtgeving over Rusland tegenwoordig aan- dacht wordt geschonken aan de geestelijke aspecten van het Ruslandprobleem. Een voórtreffelijk overzicht over de ontwikkeling in 1957, in de I nternati01U1le Spectator van de hand van M.

J.

Broekmeyer 3), begint met Doedintsjews Niet bij brood alleen als belangrijkste gebeurtenis. Zowel de druk van regeringswege uitgeoefend, als de weerstand, door het literaire en verdere kunstenaarsfront geboden, wordt nauwge- zet geregistreerd. Zo is er ook alle aandacht voor het moreel van de jeugd; het nozemverschijIll!el en de 'ondankbaarheid' van de jeugd tegenover de 'zegeningen', door de oudere generatie verworven, zijn op zich zelf even interessant als de econo- mische of politieke ontwikkelingen. Want al zal niemand de grote en misschien in laatste instantie beslissende betekenis dezer 'materiële' factoren ontkennen, wat een staatsleiding' met een volk kan doen, welke politieke en economische experimenten en blunders zij. zich kan permitteren, waartoe zij ,dit volk ten slotte zou kunnen brengen, is evenzeer een morele en psychologische kwestie.

In de slqtbeschouwing, waarmee de Amerikaanse Rusland-kenner M~rle Fainsod een serie artikelen in de New Leader onder de titel 'Russia 5 Ye~s af ter Stalin' besluit 4), welke reeks mede aap.. deze beschouwingen ten grondslag ligt, put hij terecht hoop uit het feit, dat uit de reacties van jeugd en intelligentsia op de ietwat grotere bewegingsruimte na Stalin blijkt, dat 'na meer dan 40 jaar "conditionering"

van de nieuwe "Sowjetmens" er nog altijd in de Sowjet-Unie lieden zijn, die proberen hoever zij gaan kunnen en die grenzen overschrijden. Vraagt men te vee~: zo is zijn slotwoord, 'als me~ gelooft, dat de toekomst aan hen behoort?:

Nu geloof ik inderdaad, dat deze laatste vraag te veel vraagt en te zeer vanuit de westerse mentaliteit gesteJd is. Het, veelal stilzwijgend, maar des te sprekender 'verzet' van de schrijver$ is een getuigenis van de weerstandskracht van de Russische geest. Maar deze is, met name bij een Pastemak, misschien minder bij Doedintsjew, te a-, om niet te zeggen, anti-sociaal geticht om politiek en sociaal veel uit te richten.

En datzelfde geldt voor het nihil~me, het 'nibonitsjo', het 'God noch duivel', van

3) Jaargang XII, Nr. 2, 22 jan. 1958.

4) New Leader, 35ste jaargang, 24 maart-23 juni 1958.

610

I

ich de nozems of 'stiljagi'. Deze verschijnselen zijn waarschijnlijk slechts ten dele symp- en, tomatisch voor de mentaliteit der massa's. Welllcht enkel in zoverre als die massa's alk de eeuwige indoctrinatie beu zijn en de verademing, die de ontwikkeling na Stalins

dood gebracht heeft, niet weer willen missen. Hetzelfde geldt trouwens voor de dit lichte verbetering in de materiële welstand, waarop de Russische staatsleiding even- tgo, min gemakkelijk zal kunnen terugkomen. Maar waarvoor men in de Westerse wereld lan in het algemeen te weinig oog heeft gehad, is in hoeverre het Sowjetregirne, behalve om op terreur en propaganda, toch ook ten dele zich heeft kunnen baseren op of doen gis- tolereren door zekere morele en sociaal-psychologische eigenschappen van de Rus- ker' sische massa's, die door meer zijn geconditioneerd, dan door de marxistisch-leninis-

tisch-stalinistische doctrine.

Er is een bepaalde Russische 'plooi van de geest', zowel door geografische als histo- rische omstandigheden bepaald, die zeker ten dele in het Russische optreden allerlei an- verklaart dat ons vreemd en gevaarlijk lijkt, zowel in vroeger eeuwen als onder het

~en bolsjewisme 5). De 'mateloosheid' van de Russische ruimte, de daarmee verband ltor houdende eeuwige expansie- en kolonisatiedrang, maar ook de, ter beteugeling van een daarin opgesloten ontwijkingsmogelijkheden, hardhandige gezagShandhaving is één de constante factor in de Russische historie. De historische achterstand jegens de wes- rge- terse wereld, vooral aan de Mongolen-overheersing te wijten, de bewustwording het daarvan onder Peter de Grote en ·de afwisselende pogingen tot inhalen of zelfs over- en', treffen, dan wel hooghartige' afzijdigheid, is een tweede. Dit ideologische element in .no- de Russische politiek krijgt nog een bepaalde kleur door de invloed van de Griekse

I in orthodoxie met haar sterk teleologische en eschatologische. inslag. Alles bijeen is een daaruit het besef van een wereldzending te verklaren, dat zich in de 19de eeuw in .ten het Panslavisme, in de 20ste in de bolsjewistische variatie van het marxisme kristalli- nen seerde. Trouwens het Marxisme zelf, aldus Isaiah Berlin, leende zich bijzonder voor die totalitaire omvorming tot een alle levensaspecten omvattend, sluitend stelsel, sod waaraan de Russische geest, anders tot oeverloze expansie geneigd, behoefte had;

lÜD' de technologische aard van dit stelsel, waarbij het doel vaststaat en alle geestelijke

hij en sociale activiteit als middel wordt opgevat, vergemakkelijkt de aanvaarding ervan wat door een geest, die o.a. de zelftucht in autonomie van Reformatie en Humanisme ng" had gemist. Dat het bovendien aansloot op de denkmethodes van een technisch tijd-

~ren perk, verhoogde de aantrekkelijkheid ervan voor een volk, dat t.a.v. die techniek zijn zijp achterstand in deze tijd het sterkst ervoer.

Geen wonder dus, dat reeds in de Tsarentijd het Màrxisme in leidende intellec-

: de tuele kringen groter belangstelling 'vond dan, behalve in Duitsland, ergens elders ter

lder wereld. De sektarisch fanatieke hardheid, die Lenins felle geest eraan verleende, . che te zamen met de positieve aanvaarding en ongeremde aanwending van de staats- ew, macht door de Bolsjewiki, verklaren niet alleen hun succes in 1917 6), maar ook de ten. duurzaamheid ervan daarna;· Onder Stalin, die bet onder Lenin en Trotzki voort- van durende intellectuele leven verstikte en het Russische geestesleven bewust van het

5) Zie vooral B. H. M. Vlekke, Tweespalt der Wereldriiken (Haarlem, 1953).

6) Cf. Cyril E. Black, Soviet Political Life Today, ih ·For.·Affairs, Vol. 36,4, juli·'58.

611

Westen isoleerde (daarmee een andere Russische traditie weer opnemend), werd het communisme volstrekt, wat Alexander Herzen reeds in de 19de eeuw gevreesd had, nl. een 'omgekeerd Tsarisme'. De Tweede Wereldoorlog bewees, dat ondanks alle terreur het Stalinisme de Russische massa niet zozeer tegen zich had opgezet, dat een grootscheepse afvalligheid het gevolg was. Wel moest Stalin nauwer aansluiting zoeken aan de oudere vaderlandse tradities, maar tekenend is, dat de afvallige Wlassow de Duitsers moest adviseren, Stalin ~e lijf te gaan met het ... leninisme, omdat alleen Lenin in staat was, Stalin omver te stoten 7).

Hiermee komen we bij Chroesjtsjow. V/ant deze heeft het recept van Wlassow toegepast, toen hij na de ontluistering, ja de verbrijzeling van het Stalin-idool op het XXste Partijcongres in 1956 op het leninisme, d.w.z. op de Leninlegende, terugviel.

Chroesjtsjow heeft zijn triomf in de 'diadochenstrijd' na Stalin stellig, behalve aan zijn brutaliteit en sluwheid, mede te danken aan een sterker gevoeligheid voor wat er in de grote massa leeft, dan in het Kremlin geïsoleerde managers als Malenkow en oude partij-stalpaarden als Molotow. Dat hij het met het leninisme meende te kunnen wagen, is een aanwijzing, dat althans bij de massa's en vooral in het partij-

apparaat de Lenin-legende nog voldoende leefde; de intelligentsia, voor zover die verder· wilde in haar kritiek en afbraak, was sociaal te negatief en te zeer een 'rand- verschijnsel', om de massa's te winnen en verder te drijven. Maar zelfs bij Pasternak heeft het ideaal van een Rusland, dat het eerste socialistische land ter wereld zal worden, getuige dr. Zjiwago's afscheidsboodschap bij de aanvang der Revolutie, niet alle geldigheid verloren. Deze verworteling van het leninisme wijst op meer dan de macht der stelselmatige indoctrinatie alleen; het wijst op diepere verwantschap tussen Ruslands geestelijke tradities en de wel aan het Westen ontleende, maar toch door eigen aanleg en oorsprong getransformeerde ideologie van het leninistisch marxisme.

De aera-Chroesitsïow

De binnenlandse politiek van de Sowjet-Unie na de dood van Stalin bestond in grote lijnen uit de worsteling om de hegemonie van de vier machten, die in het Sowjet- stelsel te onderscheiden waren en die Stalin met bekwame hand tegen elkaar uit- speelde en daardoor overheerste. Dat waren 1. het partijapparaat; 2. de politieke

politie; 3. de staatsbureaucratie, waarmee aan het eind van Stalins regime de econo- mische managers vrijwel samenvielen en 4. het leger 8).

Na Stalins dood leefden de vier hoofdmachten min of meer autonoom naast elkaar voort. Hoewel de gemeenschappelijke vrees voor het onbekende de 'diadochen' aan- vankelijk bijeenhield en hen tot het leninistische rececpt van het 'collectivum' hun toevlucht deed nemen, moest het wegvallen van de grote coördinator wel tot een strijd om de voorrang voeren. De gevaarlijkste, althans voor de mededingers, was Beria, want die had het politieapparaat in handen, nu dit onder Stalins regelrecht

7) Isaac Deutscher, Russia after Stalin, Londen 1953, p. 111.

8) Cf. vooral de artt. van B. I. Nicolaevsky over de Commun.Partij en van Myron Ru~h

over .de Eco)) .. Managers in New Le.ader.

~12

het had, alle dat ting llige :me,

sow het viel.

aan wat kow e te Irtij-

die md- :nak

zal ltie, dan ,hap toch lsch

:rote vjet-

uit- ieke ono-

kaar aan-

hun een was 'echt

Rush

Pasternak

toezicht vandaan was. Beria's positie was bij Stalins einde ernstig bedreigd: onder het Georgische apparaat was reeds een zuivering gehouden, die voor Beria zelf niets goeds voorspelde. Dat Beria zelf een staatsgreep op het oog had, is allerminst on- denkbaar. Eigenaardig is wel, dat deze meest gevreesde en gehate man uit het Stalinistisch slottijdperk volop deelnam aan de 'verzachting' van het regime en daar- bij misschien verder ging dan enig ander. Hij was het, die de joodse doktersaffaire liquideerde en daarbij een communiqué uitgaf, dat als een politiek program klonk.

Dit communiqué is volgens Nicolaevsky het enige document in het post-Stalintijd- perk, dat openbaar de rehabilitatie van niet-partijleden-Sowjetburgers aankondigde

en tegelijkertijd refereerde aan de rechten, die de Sowjetconstitutie aan alle burgers, niet alleen de communisten, garandeerde. Alle latere soortgelijke maatregelen, inclusief Chroesjtsjows speech op het XXste congres, werden alleen aan partijleden bekend en golden alleen de rehabilitatie van communisten. Daarmee bedreigde Beria het één-partijsysteem en dreef hij de andere extra tegen zich opeen. Beria dong verder naar de volksgunst door verzachting van de Russificatie in de nationale repu- plieken en door de inauguratie van een nieuwe koers in Oost-Duitsland. Maar zijn

reputatie was onherstelbaar en de vrees en haat der rivalen, waarvan Chroesjtsjow wel de felste was, te groot. Beria's val is dan ook Chroesjtsjows werk geweest.

Deze had ook reeds de eerste stappen genomen tot ondermijning van Malenkows positie, die in de aanvang domineerde. Malenkow had, als Stalins kroonprins, in diens nadagen in de versterking van de staatsbureaucratie gedeeld, waarin heel wat jongere elementen uit de economische sfeer opgenomen waren. Malenkow had met de regeringsleiding zelf het partijsecretariaat gecombineerd, maar daarvan ge- bruik gemaakt, het partijelement in het staatsbestuur terug te dringen; in het toen nog beslissende politieke orgaan, het Praesidium, zat nog slechts één partij secretaris, nl. Chroesjtsjow, nog kort tevoren, in 1952, door Malenkow als partij secretaris van Moskou gekritiseerd om zijn bemfleienis met economische aangelegenheden! Chroe- sjtsjows eerste succes is nu geweest, Malenkow uit het partijsecretariaat te manoeu- vrerep: dat was reeds op 14 maart '53, en de eerste ronde in de strijd tussen de twee grootste rivalen.

Ook Malenkow was een 'vernieuwer': volgens Myron Rush zou hij via de lokale partijbureaus met hun groepsvertegenwoordigers een pluralistisch element in het politieke bestel hebben willen introduceren, de positie der economische managers in het centrum hebben versterkt, naar verruiming van de consumptie-industrie heb- ben gestreefd en in verband daarmee in 1953 en 1954 op een ernstige internationale ontspanning via de topconferenties hebben aangestuurd, waarbij concessies in Cen- traal-Europa niet uitgesloten waren. Het is denkbaar, dat Malenkow de exponent zou zijn geworden van een nieuwe, verburgerlijkte of veramerikaniseerde ideologie: nl.

die van een materiële welvaartsverhoging voor de grote massa met speciale belonin- gen voor de economische leiders, die deze welvaartsverhoging voortzetten.

De staatsbureaucratie en managerselite bleek ten slotte zwakker dan de partij- bureaucratie, hoe langer hoe meer onder Chroesjtsjows leiding. Malenkow moest eind 1955 het veld ruimen, hoewel de definitieve beslissing pas viel in het plenum van het Centrale Comité in juni 1957, toen Chroesjtsjow over de verenigde oppositie van de managers en de partij-dogmatici triomfeerde. De hulp, die maarschalk Zjoe- kow daarbij waarschijnlijk verleend heeft, werd beloond door diens eigen val, in oktober 1957, waarmee tevens het leger -weer zijn eigen status verloor en onder -invloed van de partij werd gebracht. Zjoekow, die de partijpolitiek uit het leger wilde

bannen, was kennelijk geen postuur voor de politieke rot Chroesjtsjow.

Chroesjtsjows slottriomf was de opzij zetting van Boelganin, in maart 1958 eu daarmee was het eenhoofdig leiderschap in de Sowjet-Unie hersteld. Officieel is de positie van Chroesjtsjow, die het leiderschap van regering en partij formeel in zich verenigt, zelfs hoger dan die van Stalin, die langdurig in onofficiële posities zijn macht uitoefende. Maar Chroesjtsjows regering is ontmand, met partijsecretarissen volgestopt, terwijl de zaken veelal op het partij secretariaat beslist worden. Zijn per- soonlijke statuur is kleiner en zijn macht behoeft daarom meer legitimatie dan Stali)l nodig had. Chroesjtsjows persoonlijke 'clan' maakt de indruk, grotendeels uit West- Rusland, vooral de Oekraïne afkomstig te zijn. In wezen rust zijn macht op een smalle basis, nl. het partijapparaat, waarvan Chroesjtsjow, zelf zijn leven lang eeu typische 'apparatsjik', de representant bij uitnemendheid is. Nieuwe dreigingen, zowel van de kant der partij dogmatici, thans vooral door Soeslow vertegenwoordigd,

614

jtsjow

lkows

elS, in heel r had n ge-

toen ltaris, s van :hroe- noep- twee

.okale

11 het

agers heb- onale

Cen- lt zou e: nl.

lonin-

>artij- noest enum ositie Zjoe- 11, in mder Wilde

;8 en is de zich : zijn rissen

t per-

)ta141 West-

I een

~ een Ilgen, fugd,

als van dë momenteel teruggedrongen elementen, die foch exponenten van reële krachten in het Sowjetbestel waren, zijn niet denkbeeldig. Maar vooreerst schijnt Chroesjtsjow de strijd om de opvolging van Stalin te hebben beslist en een zekere stabilisatie te hebben bereikt, die als zodanig een troef in handen van de nieuwe leider zou zijn, als deze niet zelf in zijn tactische manoeuvres en radicale zwen- kingen, zijn 'Draufgängertum' en onbeheerste uitvallen, zulk een bron van onrust was. Een prognose over de duurzaamheid van het regime-Chroesjtsjow is dan ook voorbarig, evenals de stelling, o.a. door de Sowjet-expert Bruno Kalnins verkondigd, dat een terugkeer tot het stalinisme uitgesloten is.

Crisis in pe1'1/Ul.nentieP

Chroesjtsjow is omhooggekomen op de golf van destalinisatie, die onvermijdelijk was en reeds voor de dood van de tiran had ingezet. Zijn persoonlijke triomf wordt . begeleid door een reeks van symptomen van een bedenkelijke restalinisering. Zal de cyclus zich sluiten op hetzelfde niveau waar hij begonnen is? Of zit er een spiraal- vormige stijging omhoog en gaat Rusland humaner toestanden tegemoet?

Tot dusver heeft Chroesjtsjow in zijn strijd, behalve tegenover Beria, van terreur- wapenen weinig gebruik gemaakt. De brutale onderdrukking van de Hongaarse

opstand bewijst evenwel, dat hij er eventueel niet voor terugschrikt. Het terreur- apparaat zelf 9), de politieke politie, is althans onder de Partij gebracht en geen staat meer in de staat. Maar' generaal Serow, de leider van het Comité voor Staatsveilig- heid, het KGB, is berucht om -zijn wrede onderdrukking in de Baltische staten en zijn onbarmhartige deportatie van miljoenen, die v~n collaboratie met de Duitsers werden beschuldigd. Hij is een oudgediende van de Tsjeka, en deze werd eind 1957 uitbundig herdacht; niets belet het KGB, dat wettelijk geen gedefinieerde status heeft, te doen ontaarden tot een waardige navolger van de beruchte voorgangers: na de Tsjeka, de Gepeoe, de NKVD en de MVD. De concentratiekampen zouden voor 70 percent ontmanteld zijn en voor nog slechts twee percent politieke gevan- genen herbergen. Maar men schat de gehele huidige kampbevolking op minstens

drie miljoen en al is de behandeling verbeterd, ook daarin is een verharding inge- treden. Kennelijk kan Sowjeteconomie noch Sowjetstaatsorde het instituut missen.

De extralegale strafprocedure tegen politieke verdachten is opgeheven, zij het zonder veel gerucht, alsof men haar in petto wil houden. Bedenkelijk is een nieuwe wet tegen 'anti-sociale, parasitaire elementen', die tot twee à vijf jaar deportatie met dwangarbeid kunnen worden veroordeeld en dat wel door een nieuwe 'instantie', nl.

een soort burengerecht in het openbaar, dat frappant doet denken aan beruchte Chinese voorbeelden. Hoewel tegen vnl. economische verdaohten gericht, is over- schakeling op politiek- en sociaal-gevaarlijke personen heel eenvoudig. Een 'demo- cratisering' van de terreur!

Er wordt druk gediscussieerd over een nieuw Strafwetboek, waarbij allerlei westerse normen in ere zouden worden hersteld; men kritiseert openlijk de vroegere procureur (later minister van Buitenlandse Zaken) Wysjinskij, maar om de aanklager 9) Hiervoor de artt. van S. Wolin en Vlad. Gsorski in New Leader . .

uit de monsterprocessen, Krylenko, te prijzen. Men zweert nog altijd bij de 'socialis- tische wettigheid' en in de praktijk blijft alles bij het oude. Ten overvloede heeft Chroesjtsjow gewaarschuwd: 'Onze vijanden hopen, dat wij onze waakzaamheid hebben verslapt en de organen der ,staatsveiligheid hebben verzwakt. Nu, dit zal nimmer gebeuren. Het proletaris~he zwaard moet altijd scherp zijn en de resultaten van de Revolutie bekwaam maken:

Economische politiek in de Sowjet-Unie

Het regeringsstelsel is, bij alle personeelsverschuivingen, in wezen onveranderd ge- bleven; de heerschappij via de partij blijft de sleutel tot de hoogste macht. Chroesjts- ows specifieke nieuwigheden liggen voornamelijk op het gebied van de econo- mische en buitenlandse politiek. Ten dele zijn zij eigen maaksel, zoals vooral zijn grote landbouwprojecten, die heel de avontuurlijke signatuur van zijn originator dra- gen; ten dele ontleend, volgens stalinistisch recept, aan verslagen tegenstanders zoals

Malenkow, met name op het gebied van verruiming der consumptie-industrie. Nieuw . is. de decentralisatie, vooral in regionale zin, waarbij stellig voorzit meer het persoon-

lijk initiatief te prikkelen en de rentabiliteitsfactor meer tot zijn recht te doen komen.

Nieuw is ook de uitbreiding -.;an de rechten der vakverenigingen, die via de fabrieks-

ra~en enige werkelijke medezeggenschap krijgen. Hierin zitten gezonde elementen, al moet men nimmer vergeten, dat bij· Chroestjtsjows ontbinding van de centralisti- sche industriële bureaucratie en haar vervanging door regionale, min of meer auto- nome eenheden, die veelal met' de grenzen der republieken e.d. samenvallen, als hoofddrijfveer voorzit, de industrie onder de controle van de partijorganisaties te brengen. Via deze kan men dan ook van een re-centralisatie spreken, maar met meer dynamische elementen dan in het Stalinistische tijdperk. Chroesjtsjow heeft hierbij dan ook een zware strijd moeten voeren tegen de partij dogmatici, die nog meer in het geweer kwamen n.a.v. de opheffing der Machine- en· Tractoren-Stations, een Stalinistisch produkt. Bij dit alles betoonde Chroesjtsjow veelal een gezond begrip voor de geldigheid van het 'economisch motief', al werden verdergaande consequen- ties, die overigens bij de economische reconstructie blijkbaar wel geventileerd konden worden, onmiddellijk krachtig bestreden. ¹⁰⁾

Er zitten enkele aperte innerlijke tegenstrijdigheden in Chroesjtsjows nieuwe eco·

nomische politiek, zoals een gemis aan coördinatie tussen de regionaal-gedecentra- liseerde economie en de centralistische planpolitiek; ook is de inschakeling van het partijapparaat in de economie niet zonder risico: zij kan een spanning in de partij- gelederen brengen, waaronder de grondzuil van het regirrie zou kunnen bezwijken.

Dezelfde spanningen brengt de nieuwe politisering van het leger, terwijl ook de economische zelfstaildigheid der republieken allerlei risico inhoudt.

Men kan dan ook in de voortdurende beleidsveranderingen op economisch gebied, o.a. tot uiting gekomen in het opgeven van het lopende vijfjarenplan, overschakeling op ee~ 15-jarentermijn en verlaging van de nórmen, zonder veel moeite een ernstige crisis zien. Men spreekt van een permanente overbelasting van de Sowjeteconomie

10) Zie vooral de artt. van Broekmeyer in Internat: Spectator.

616

ialis- leeft · heid

zal aten

[ ge-

~jts­

ono- zijn. dra- mals leuw oon- nen.

leks- tten, listi- luto- , als :s te neer erbij lr in

een ,grip uen- lden

eco- iltra- . het irtij- ken.

t de

)ied, lling ,tige )mie

door de zware bewapeningslasten, het hoge invësteringspeil, het verlangen van het volk naar hoger levenspeil en de breed opgezette hulpverleningen aan China, de satellietlanden en verschillende .neutrale landen. Men zou daaraan nog de ideologi- sche verwarring kunnen toevoegen, die zeker niet tot de intelligentsia beperkt· is.

Eerlijk gezegd werd mij verzocht, deze onderwerpe~, vooral de economische pro- blematiek van het Chroesjtsjow-regime, te behandelen. Onvoldoende gespecialiseerde kennis vormde daarvoor niet de enige rem. Het wil mij voorkomen, dat het ook voor de principiële tegenstander van een reginile, dat bewust en onbewust een totale uitdaging vormt voor allen die geheel hun bestaan verbonden weten aan de westerse levenswijze, een ongezonde bezigheid is, zich bij voorkeur met de zwakheden en crisisverschijnselen van die tegenstander bezig te houden. In de westerse wereld, en met name ook in de kringen van het democratische socialisme, heeft men nu al meer dan veertig jaar lang de nabije ondergang van het bolsjewistische regime in Rusland voorspeld. Hoe minder men zich aan die illusie te buiten ging, des te minder kon men ook geschokt zijn toen bleek, dat dit regime, alle abjectie der methoden ten·spijt, resultaten bereikte, die ook de meest rotsvaste overtuigde in de Westerse superiori- teit te denken gaven.

Men doet verstandig, de tegenstander nimmer te onderschatten. Het lijkt mij niet waarschijnlijk, dat het Sowjetregime, onder Chroesjtsjow of onder welke andere lei- ding ook, want Chroesjtsjows val zou misschien niet eens zo'n daverende slag beteke- nen, aan zijn economische problematiek zal bezwijken. In de relatief grove structuur van de Russische economie zitten kiemen van ernstige stoornis en ontwrichting, maar die grofheid maakt haar ook tegen een stootje bestand. De ideologisch-politieke gela- denheid vormt voor een gezond beleid van de Russische volkshuishouding in ,haar ruimste zin een zware belasting en concentreert op haar leiders alle aansprakelijkheid, ten goede en ten kwade. Maar ook bij een falen van Chroesjtsjow c.s. zal de Russi- sche massa de oplossing van de moeilijkheden blijven verwachten van een krachtig staatsbestuUr, met drastische methodes. Er is heel wat meer voor nodig dan een failliet van Chroesjtsjows inderdaad riskante en a~ontuurlijke economische strategie, om de Russische massa's in opstand te brengen. Integendeel, deze hasardspeler, verzot op allerlei crash-programs, heeft de Russische massa's in een nationaal zwak getroffen. Isaiah Berlin wijst erop, dat het Sowjetregime niet op het welzijn der burgers is gericht, maar op het bereiken van doelen, het behalen van triomfen, het beantwoorden van uitdagingen. Het is de vraag, of deze Sowjet-way of life niet aan een diep verankerd verlangen van een groot deel van het Russische volk beantwoordt en of de gigantische uitdaging, die Chroesjtsjow vooral op economisch en techrtisch terrein tot de wereld van het Westen heeft gericht, niet in staat is, miljoenenmassa's ondanks alle grieven en tekorten mee te slepen.

Op een Amerikaanse topkader-conferentie van economische en technische experts onder leiding van vice-president Nixon, waarlijk geen fellow-traveller, november 1957 gehouden 11), noe~de prof. Jer. Wiesner, van het Massachusetts Institute for Tech- nology, wetenschappelijk ónderzoek en technologie het geheime wapen der Sowjets.

11) Soviet Progress vs. American Enterprise, Report of a Confid. Briefing Session ... of the Comrn. of Econ. Developrn., New York '58.

Hij wees op de drie maal zo sterkë mankracht, die de Sowjets tot hun beschikking hebben om op belangrijke taken te concentreren en hij uitte zijn vrees voor eventuele

beslissende nieuwe inzichten op het gebied der oorlogstechniek. Maar hij wees boven·

dien op een bepaald aspect van de Russische samenleving, in dit verband van het ,hoogste belang.

De Russische staat is interessant in verband met de natuurwetenschap, omdat hij in de ware zin een pioniersnafie is, een natie met een ware pioniersgeest, zelfs al wordt zij door de dictatuur overheerst. Er is onder vele arbeiders en vele wetenschapsmensen een, voor ons, ontmoedigend quantwn enthousiasme voor hetgeen zij· doen. Voor wij en zij de vrijheid hadden contact met elkaar op te nemen, konden we troost putten uit het geloof, dat zij

allen klaar stonden om te revolteren. Wij weten nu, dat de Sowjet-wetenschapslieden, die ons mogen komen bezoeken, dat niet zijn. Zij mogen zich ·excuseren voor sommige aspecten van hun regime, die hun niet aanstaan, maar zij nemen in vele opzichten de houding aan van een jonge technicus tegenover een bedrijf, waarvan de politiek hem niet in alles bevalt.

Hij blijft bezig, werkt voor promotie, doet het agressief en hoopt het beste van de politiek ...

Zij beschouwen de natuurwetenschap als een integraal deel van hun samenleving. Zij zijn pioniers. Voor de intellectueel is de grens niet het land, maar de geest en de Sowjet- leiders schijnen dit te begrijpen ...

Chroesjtsjow is, naar allerlei getuigen uitwijzen, een grove geest. De Zuidslaviërs ergerden zich aan de primitieve vorm van zijn communisme. Maar hij heeft iets van Lenin in zich in zijn fanatieke vergoding van de technische en economische ontwik- keling. Ook voor hem is 'elektriciteit de basis der democratie', al is het dan een volksdemocratie. Hij heeft zich voorgenomen, de Sowjet-Unie tot de leidende techno- logische natie in de wereld te maken. Bovendien: hij 'pioniert' op allerlei gebied.

Daarin komt hij aan een der diepste verlangens van zijn volk tegemoet.

Aan Ruslands technologische superioriteit ontbreekt stellig nog veel; vele Sowjet- technici staan niet veel hoger dan bij ons monteurs; bovendien moet de techniek veel meer aangeleerd worden dan in een veel verder vertechniseerde samenleving als de Amerikaanse 12). Maar de voorraad aan technis~h intellect is onuitpu~elijk, vooral als men leest, dat aan de hogescholen en universiteiten 95 percent naar de

B-faculteiten gaat.

Ons stuit een dergelijke technocratische samenleving op enorme schaal tegen de borst. Maar in de wereld van heden, en vooral in haar onderóntwikkelde delen telt dit element. Bij die volken zegt men tot de Amerikanen: jullie deden er 175 jaren over, deo Russen 40 jaren; wij kunnen die beter tot voorbeeld nemen. Voor particulier initiatief heeft men daar nauwelijks begrip; dat kapitaalsvorming een regeringszaak is, geldt als vanzelfsprekendheid. Hier zitten sterke troeven in de wedijver, die de Russen onder Chroesjtsjow om de sympathie der onderontwikkelde volken van Azië en Afrika met het kapitaalkrachtige Westen begonnen zijn.

Men kritiseert deze 'Gigantomanie' ten koste van het levenspeil der Russische massa's. 13) Maar allereerst is deze vreedzame wedijver tooh een vooruitgang bij de Stalinistische opvatting van de onvermijdelijkheid van een oorlog met het kapitalisti- sche Westen. In beide opvattingen staat de nederlaag en ondergang van de tegen- 12) Hierover George F. Kline in New Leader en Clar. B. Randall in Soviet Progress os.

Amer. Enterprise.

13) David

J.

Dallin in New Leader.

618

iltuele loven- n het

: ware .or de

Ir ons, 'ijheid

Lat zij n, die

>ecten gaan

• evalt.

ek ...

g. Zij )wjet- wiërs s van ,twû<-

1 een chno- :bied.

iwjet- hniek aving :elijk, ar de In de il telt jaren mlier

;zaak ie de

Azië ische lij de' llisti- 1gen-

1S vs.

stander historisch-dogmatisch vast. Als het Westen de ontvangen waarschuwingen ler harte neemt, behoeft daarvoor geen vrees te bestaan. Maar laat men oO,k niet te spoedig denken, dat de Sowjetwereld aan haar grootheidswaan bezwijken zal.

Wanneer men voor de Sowjet-Unie in het heden van een crisis kan spreken, betreft dit veel meer de situatie in het Sowjet-rijk, de verhouding tot de Europese satellieten, wier onbetrouwbaarheid vaststaat, en tot het China van Mao-Tse Toeng, waarin Chroesjtsjow nauwelijks zijn leiderschap kan handhaven. Er is een tegenstelling tus- sen de revisionistische verlangens van de Europese satellieten en de, noodgedwongen, ideologische en politieke verstrakking in. een China dat pas aan het begin van zijn industrialisatieproces volgens Russisch recept staat. Deze tegenstelling stelt het wereldbeleid van de Sowjets aan hevige sparrningen bloot. Hoewel daarop hier niet verder is in te gaan, is het de vraag, of het in het belang van het Westen is, wanneer het Chroesjtsjow-regime daaraan bezwijken zou .

Sowjet-Rusland is in de afgelopen vijf jaar moeizaam bezig geweest, zich aan de knellende banden van het Stalinisme te ontworstelen. Het Russische volk heeft nim- mer onder normale omstandigheden zijn politieke mondigheid kunnen beleven. Het vertoont, ook in zijn hedendaagse intelligentsia, alle tekenen van onrijpheid, van een gestremde ontwikkeling. 14) Stalins r~gime, zo concludeert Fainsod, riep behoeften op aan een hogere levensstandaard, meer veiligheid en meer vrijheid. Dat behoeft niet noodzakelijk vrijheid in westerse zin te zijn, maar wel vrijheid om zijn gaven te gebruiken, zijn functie zonder vrees te vervullen, de Stalinistische doctrinaire vastheden te overschrijden. Deze ideeën van meer onafhankelijkheid opereerden bin- nen het kader van het systeem. Welnu, de huidige leiders zijn daaraan ten dele tegemoetgekomen. Op 't ogenblik worden de schroeven weer aangedraaid, maar een volslagen terugkeer naar het Stalinistische monolithisme is onwaarschijnlijk. Vrij- . heden, hoe aarzelend ook verleend, houden hun eigen dynamiek in.

Het is m.i. dwaas, Rusland reeds onderweg te zien naar een soort sociale democratie.

Maar het is even dwaas en getuigt in wezen van een even grote politieke onrijpheid als de Russische historiemystiek, om .de redding der wereld van de uiteindelijke in- eenstorting van het Sowjetregime te verwachten. Er is een mystiek van de triomfan- telijke intocht der westerse democratie in Rusland, die even kinderachtig is., als de Sowjetrnystiek van de wereldtriomf van het communisme. Beide mystieken vormen overigens een gevaarlijke belasting voor een wereld, die tèchnisch een stadium heeft bereikt, dat een totale botsing een totale, gemeenschappelijke ondergang betekent.

Misschien ligt het gelijk aan de kant van die Amerikaanse waarnemer, prof. Cyril Black, die nog altijd in de geïsoleerdheid van de Russen het grootste gevaar ziet, maar die voorlopig in het Sowjetsysteem niet veel verandering verwaoht. Misschien, zo besluit hij, zullen geen vreedzame onderhandelingen mogelijk zijn aleer elke partij de andere accepteert als een going concern met onbepaalde kansen tot survival 15).

Dat lijkt de stem van het gezond verstand, onmiskenbaar blijk van geestelijke rijp- heid. Laat ons zolang tevreden zijn met een concurrerende coëxistèntie, die althans de mogelijkheid openlaat voor een waarlijk vreedzame coëxistentie.

U) CF. 'L:, Tbe Soviet Intelligentsia, in Far. Aftairs, Vol 36 no. 1, okt:54.

15) In Far. Aft. loc. cito

]. DE KADT

Achtergronden en doelstellingen van de Russische buitenlandse politiek

I

De Russische buitenlandse politiek heeft van de aanvang af doelstellingen gehad die voortkomen uit de visie Op' de we):eldpolitiek die bij de Russische communisten aanwezig is, een visie die in de geschriften van Lenin op duidelijke wijze kenbaar is gemaakt en die door al zijn opvolgers in grote lijnen is aanvaard. Ook thans is het leninisme ('marxisme-leninisme' zeggen de Russen) de heersende ideologie der Russische staatslieden en het richtsnoer voor hun handelen, dat, geheel volgens die opvattingen, rekening houdt met de werkelijke krachtsverhoudingen in de wereld en de grootste mate van flexibiliteit en opportunisme toestaat.

Volgens deze opvattingen moet men streven naar:

a. de beveiliging van de gebieden die onder de heerschappij van Rusland en zijn leninistische bondgenoten staan;

b. de uitbreiding van de invloedssfeer van het Russische blok, door: 1. gebiedsuitbreiding,

2. uitbreiding van de gebieden en de invloedssferen van staten die de westerse ('kapitalistische') wereld vijandig gezind zijn, en/of welwillend neutraal staan ten opzichte ~an het leninistische blok; .

c. verzwakking van de invloed van het westerse blok, verwekking van tegenstel·

lingen in dit blok of vergroting van de bestaande tegenstellingen in dat blok;

d. beveiliging en versterking van de positie der communistische partijen in de landen van het blok en het afwenden van de gevaren die zich bij de handhaving der cOJ;nmunistische partij dictatuur voordoen;

e, het handhaven van de overheersende invloed van Rusland in het communistische blok en van de Russische communistische partij in Rusland en in al de landen van het blok.

II

De Russische CP is dus de draagster van het enig juiste inzicht en van het heil der mensheid. Dit is de morele ondergrond der leninistische politi~k. Dit eenmaal aan·

vaard, heeft iedere machtspolitiek een onaantastbare morele sanctie en behoeft men zich uitsluitend bezig te houden met· machtsproblemen: alle middelen en alle offers worden beoordeeld naar utiliteitsnormen.

In de Russische CP berust het juiste inzicht bij het opperste topkader, of bij de

620

gehad nisten nbaar ans is :e der

1S die

~ld en

D. zijn

sterse n ten

nstel-

in de g der

ische

1 van

il der aan- men

>ffers

lij de

persoon die als vertegenwoordiger van dit topkader moet worden beschouwd:

Lenin, Stalin, Chroesjtsjow.

III

In laatste instantie wordt de buitenlandse politiek van het Russische blok dus be- heerst door de behoeften van de Rus- sische CP tot machtshandhaving en machtsuitbreiding. Het einddoel is eerst bereikt als de· gehele mensheid onder leiding van de Russische CP is gebracht.

Geschillen in de Russische CP over de buitenlandse politiek gaan in wezen altijd over dezelfde vraag: loopt het dictatoriale karakter van de partij gevaar bij het in- slaan of voortzetten van een bepaalde weg (b.v. een verloren oorlog zou het bestaan der partijdictatuur in gevaar kun- nen brengen), of is uitbreiding van de sfeer waarover de partij direct of indirect heerst, mogelijk?

Partijbehoeften - d.w.z. de strijd om de macht in het topkader en de conflicten in de topgroep - kunnen eén bepaalde

;tellingname in de buitenlandse politiek

Het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken te Moskou

nodig maken waardoor men voorlopig afziet van gebiedsuitbreiding, zelfs bereid is to.t. ontruiming van een deel der invloedssfeer en de vijandelijkheden tegen de westerse wereld tijdelijk staakt of tot samenwerking met die wereld bereid is, ja, zelfs de positie van de communistische partijen in de vazalstaten niet meer van overwegende betekenis beschouwt; maar het handhaven van de overheersende positie van de Russische CP in Rusland en in het Russische blok blijft de opperste wet.

-

^,

_IV

Bij de beoordeling van de betekenis der nieuwe aspecten van de Russische politiek in de huidige periode, moet men de in de voorafgaande paragrafen genoemde alge- mene beginselen en criteria in het oog houden om tot de Russische waardering van die nieuwe aspecten te komen.

Nieuw zijn:

a, de gestegen economische en industriële (en dus militaire) kracht van de Russische staat;

b, de groter wordende verlangens van het Russische volk, en met name van de sterk gegroeide intelligentsia, naar welvaart, individueel welbehagen - wáarbij

politieke· vrijheid slechts een ondergeschikte rol speelt - persoonlijke rechtszekerheid en veiligheid, verlangens die alle de afkeer van oorlog vergroten en geestdrift voor een oorlogspolitiek doe·n ontbreken;

c. het inzicht· van de Russische leiders in de enorme risico's van een oorlog in het atoomtijdperk;

d. het geloof van die leiding dat de westerse wereld door afscheuring der Aziatisch·

Afrikaanse en andere economisch achtergebleven gebieden, dodelijk verzwakt zal worden - een geloof dat berust op de leninistische theorie van het 'imperialisme', en dat bevestigd wordt door die stromingen in hét Westen die aan de betekenis vim die gebieden een· even beslissende waarde voor het voortbestaan van het Westen toe·

kennen, maar ook door het ontbreken van een westerse politiek die de economische veiligstelling van de vrije wereld tot uitgesproken doel heeft;

e. de overtuiging van de Russische leiding dat in de steeds verzwakkende westelijke wereld, door onderlinge tegenstellingen der staten, klassetegenstellingen en oorlogs·

angst capûulatiestemmingen zullen toenemen in kracht, zodat het Westen door een proces van ontbinding; conflicten en angsten, rijp zal worden voor een communis.

tische overheersing;

Als belangrijke factoren in dit proces zien de Russen het optredèn van vele socia·

listische en sociaal.progressieve partijen, van alle pacifisten, van belangrijke groepen in de protestantse en van minderheden in de katholieke kerken, maar ook de kort·

zichtige en hebzuchtige lust der kapitalistische ondernemers om tot elke prijs winst te maken door het aanknopen en versterken der economische betrekkingen met de staten van het Russisch blok en met de neutralistische staten.

f. de snel groeiende macht van China, waardoor de positie zowel van Rusland als van de Russische CP haar unieke betekenis gaat verliezen, en de mogelijkheid beo gint te ontstaan dat aan het eind van een wereldoorlog niet het zwaar beschadigde Rusland doch het minder beschadigde en veel volkrijkere China de leiding van het communisme zou overnemen. Wie meent dat het 'internationalisme' der Russische communisten ieder bezwaar tegen een Chinese hegemonie zou wegnemen, beseft niet dat voor de Russen alleen de leiding van de Russische 'partij van Lenin' een werkelijk internationalisme waarborgt, noch dat in Rusland zelf duidelijk een Groot·

Russen-chauvinisme in de praktijk overheersend is;

g. de toestanden in de Europese satellietstaten, wier betekenis elders besproken wordt.

v

. Uit al deze factoren volgt dat voor de Russen bij de thans .bestaande verhoudingen een oorlogspolitiek als te riskant en als onnodig wordt gezien. Maar een politiek van voortdurende oorlogsdreiging is tegenover een uit de aard van haar samenstelling

def~nsieve en in grote mate passieve westerse wereld, noch riskant, noch overbodig.

Dat het Westen een ·zenuwenoorlog slecht verdraagt en dat een met vaardigheid

622

g b

in het

atisch-

!kt zal le', en

i10

die n toe- nische

telijke )rlogs- or een

nunis~

socia- oepen

; kort- winst let de

nd als id be- ,digde

lil het sische beseft

l' een :;root-

Iroken

,in gen k van lelling

>Ddig.

gheid

gevoerde zenuwenoorlog, die voortdurend van terrein en van doelstelling verandert, in dat Westen alle capitulanten- en pacifisten-sentimenten oproept en versterkt, is een ervaringsfeit. Ook dat de tegenstellingen tussen de westerse landen worden ver- sterkt door een aantasten van steeds weer andere nationale belangen.

Het laten voortbestaan van deze toestand van spanningen is dus voor de Russen de onmisbare voorwaarde ter bevordering van het ontbindingsproces van het Westen.

Bij die politiek behoort dan ook het in het vooruitzicht stellen van ontspannings- mogelijkheden, ontwapeningsmogelijkheden, disengagements en alles wat de wan- kelende elementen in het Westen de indruk kan geven dat een einde van de span- ningstoestand mogelijk zou zijn, indien maar de eigen' regeringen' ernstig wilden ingaan op de redelijke voorstellen van de op vrede áansturende Russische regering.

Nu is er een redenering die zegt dat men daarom met de ,Russen moet gaan onder- handelen, om in en door die onderhandeliDgen aan te tonen dat de Russen in wezen geen redelijke voorstellen doen doch de onrust en de spanningen willen laten voort- bestaan. Wordt dit aangetoond, zo zegt men, dan zal de massa in het Westen voortaan immuun zijn voor Russische vredesmanoeuvres. Doch na de topconferentie van Genève, waar de Russen met beloften en voorspiegelingen kwamen, die ze niet waar gemaakt hebben, is de wankelmoedigheid in het Westen niet afgenomen, doch toegenomen. Zelfs zulke Russische zelfontmaskeringen als 'Hongarije' hebben slechts een tijdelijke werking.

De 'spanningen' zullen slechts uit de wereld verdwijnen door capitulatie van het Westen. Wil het Westen niet capituleren, dan zal het bereid en in staat moeten zijn gedurende een heel tijdperk onder spanningen te leven, voortdurend waakzaam en weerbaar te zijn en de offers te brengen die dat vraagt.

Het zal alleen daartoe bereid zijn indien vanuit het centrum van het Westen een vastberaden afweerpolitiek tegenover de Russische wordt gesteld. Die afweerpolitiek moet niet slechts een negatief karakter hebben (het stuiten van alle COmmunistische machtsuitbreiding) doch ook een positief karakter: het organiseren van de westelijke wereld tot een vrije, welvarende en rechtvaardige gemeenschap, die open staat voor alle volken en rassen die zich bij haar willen voegen.

Alleen een grootse politiek kan geestdrift verwekken en de massa meeslepen.

VI

Rusland zal zijn politiek van spanningen dus voortdurend blijven voeren en daarbij 'tot op het randje van ,de oorlog' gaan. Het is een van de niet slechts 'onhandige' maar in wezen onjuiste formuleringen van Foster Dulles, dat hij de afweerpolitiek daartegen aandiende als de politiek 'op de rand van de oorlog' terwijl die politiek in werkelijkheid een is die 'grenzen stelt aan de,Russische oorlogsdreiging'.

De vrees dat 'grensincidenten' in ,dergelijke, gevallen tot een werkelijke oorlog zouden voeren wordt -weerlegd door de hele ervaring van de moderne geschiedenis, die bewijst dat grensincidenten, evenmin als andere incidenten tot oorlogen voeren.

Moderne oorlogen worden vanuit een centrum ontketend. En in het Russische cen~

!rum vindt men de 'spanningspolitiek' noodzakelijk en voordelig, doch de 'oorlog!>~

politiek' te riskant.

VII

Die oorlogspolitiek zou ophouden riskant te zijn voor de Russen als het Westen tot eenzijdige atoomontwapening overging, maar ook als het in de bewapeningswedloop /

achterraakte bij de Russen of -als het een algemene en gecontroleerde ontwapening aanvaardde, die de Russen de mogelijkheid geeft tot een snelle herbewapening, waar- in de Russische industrie, die in werkelijkheid een permanente oorlogsindustrie is, een voorsprong zou kunnen krijgen. Bovendien zal men er altijd rekening mee moeten houden dat het bedriegen van de 'klassevijand' tot de opperste deugden van de Russische moraal behoort.

VIII

De Russische buitenlandse politiek richt zich in Azië en Afrika op de versterking van het extreme nationalisme, dat anti-westers gezind is. De westerse politiek moet daartegenover alle hinderpalen voor het ontstaan van nationale staten wegnemen en de overgangen van koloniale naar onafhankelijke status zo snel voltrekken dat het extreme nationalisme geen kans krijgt. In dergelijke situaties moet het de gematigde nationalisten steunen tegen de extremisten, voor zover dat gematigde nationalisme over eigen grondslagen beschikt. Economische en technische steun die de positie der gematigden kan versterken dient te worden gegeven, zonder pogingen die gema- tigden in westerse bondgenootschappen te betrekken, behalve dan als ze dat zelf verlangen doch daardoor niet in hoofdzaak op de westerse steun aangewezen zijn, doch uit eigen kracht hun staten kunnen organiseren. Dit voorkomt het steunen op feodale en verouderde machtsgroeperingen. In de strijd tussen de gematigde en de extremistische nieuwe staten kan het Westen alleen ingrijpen op verzoek van de gematigden, doch alleen als die gematigden een werkelijke voedingsbodem in hun eigen volk hebben en tot werkelijk verzet tegen het extremisme bereid zijn.

Het waarborgen en het versterken van de posities van die staten die aan de kant van het Westen staan, hetzij actief, zoals Turkije, hetzij door hun hele wezen, zoals Israël, moet als een der grondslagen van de westerse politiek beschouwd worden.

Het Westen moet duidelijk uitspreken welke staten en posities in de Aziatisch- Afrikaanse wereld het als onaantastbaar beschouwt voor zijn eigen vitale belangen op militair of economisch gebied en waar het dus geen opdringen, hetzij van de Russen, hetzij van de anti-westerse extremisten zal dulden. De grenzen tussen de Russische en de westerse invloedssfeer moeten overal duideliïk worden aangegeven.

De staten die verkondigen niet tot een van de beide sferen te behoren of te willen behoren, moeten naar hun gedragingen worden beoordeeld.

Op e.conomisch gebied moet een gerichte handelspolitiek trachten te voorkomen dat staten, vooral die afhankelijk zijn van een monocultuur, door toestanden op de wereldmarkt gedwongen worden tot transacties waardoor ze economisch afhankelij~

worden van Rusland.

Hulp dient alleen te worden gegeven als erom gevraagd wordt en als ze niet ge·

frusteerd wordt door chaotische toestanden, extremistische politiek of pro-Russische -politiek. Aan hulpverlening mag nooit de voorwaarde va~ een pro-westerse politie~

624

ten tot

·edloop .pening , waar- .trie is, .g mee . en van

ngvan

~ moet nen en lat het ultigde lalismc itie der gema- . at zelf

!n zijn, nen op en de van de in hun

Ie kant

I, zoals len.

iatisch- ,langen van de sen de

!geven.

willen

·komen op de nkelijk

.iet ge- ssische lOlitiek

verbonden worden. Wel dient het grondbeginsel te zijn: het Westen helpt, wie zich zelf helpt.

IX

In Europa blijft de hereniging van Duitsland ck kern der westerse politiek. Die her- eniging moet iedere bedreiging van Rusland uitsluiten, wat alleen kan geschieden als het herenigde Duitsland onverb~ekelijk verbonden blijft met de westerse wereld en niet in staat is tot zelfstandige acties op militair gebied .

Neutralisatie van het gebied dat Zweden, Finland, de Baltische staten en de huidige Russische satellietstaten omvat moet als eis gesteld worden tegenover het Russische pogen Duitsland door neutralisatie in de satelietensfeer te brengen. Een politiek van dien aard zou in de Russische satelietlanden en de Baltische staten indruk maken op de bevolking.

X

Het voornaamste blijft echter dat het Westen in de eerste plaats aan eigen huis bouwt, dat het de atoom-neurose en de schuld-neurose ten aanzien van Azië en Afrika over- wint en dat het tegenover de Russische dreigingen en zenuwen-oorlogen zijn sterkte bewaart of herstelt en afwacht of de irlterne ontwikkelingen irl Rusland, irl de sateliet- staten en irl China, mogelijkheden scheppen tot een betere verhoudirlg met een Rus- land dat waarachtige samenwerking zoekt ..

F. J. GOEDHART

De situatie in de z o genaamde satellietlanden

I

De tweede wereldoorlog, die een einde maakte aan het Derde Rijk en het nationaal·

socialisme en _ die de volken van Europa bevrijdde 'van de Hitleriaanse overheer·

sing, had slechts voor een gedeelte van Europa een werkelijk bevrijdend effect. In Oost- en Midden-Europa maakte de nazibezetting plaats voor een Sowjetbezetting, zodat de bevolking er van de drup in de regen kwam. De drie Baltische staten werden bij de Sowjet-Unie ingelijfd, evenals Oost-Pruisen, terwijl Polen, Oost-Duits- land, Tsjechoslowakije, Hongarije, Roemenië, Bulgarije en Albanië door middel van een Sowjetbezetting en Zuidslavië na een kortstondige, maar zeer bloedige inter·

ventie van Sowjettroepen tegen de Servische bevolking niet behulp van de Tito·

partisanen binnen het maclitsgebied van het Kremlin werden gebracht. De gealli- eerde politiek, die zich uiteraard vóór alles gedurende de strijd tegen het Derde Rijk op de vernietiging van Hitlers macht had gericht, ging gebukt onder het misverstand, dat de Sowjet-Unie als een normale bondgenoot in deze strijd beschouwd moest worden, met wie men na de oorlog op bondgenootschappelijke wijze zou kunnen blijven samenwerken. Van dit misverstand, dat er o.m. toe leidde dat men Stalin de gelegenheid liet Berlijn en Praag binnen te rukken, zijn ruim honderd miljoen mensen in Midden- en Oost-Europa in 1945 het slachtoffer geworden.

II

Alle gebieden in Europa, die in 1945 in handen van de Sowjetlegers vielen - met uitzondering van een kleÏI1 stukje Oostemijk, dat om internationaal-tactische redenen in 1955 door Moskou werd prijsgegeven en van Zuidslavië, waar de Tito-commu·

nisten hun macht over het land niet langer wensten te delen met Stalin, zodat bet in juli 1948 tot een breuk tussen Moskou en Belgrado kwam - zijn sindsdien in de macht van de Sowjet-Unie gebleven. In alle betrokken landen werd na korter of langer tijd een binnenlands machtsapparaat opgebouwd, dat geheel door de com- munisten beheerst wordt en dat zich sierde met de benaming van nationale regering en welks hoofdtaak was en is de toestand van volstrekte afhankelijkheid dezer landen van de Sowjet-Unie te consolideren en voor de verdere toekomst te verzekeren.

III

Volstrekte afhankelijkheid van het Kremlin wil voor de betrokken landen in de eerste plaats zeggen, dat zij, hoogstens bedekt door een volksdemocratisch vijgebIad, op

626

ionaal- lrheer-

~ct. In etting, staten Duits-

el van inter- , Tito- gealli- Ie Rijk 'stand, moest unnen llin de lensen

- met ,denen ,mmu ..

at het in de ter of

i com-

gering anden en.

'eerste Id, op

communistische wijze geregeerd worden. In al deze landen is dan ook in feite het één-partij-systeem ingevoerd. Als overgangsmaatregel heeft Moskou daarbij hier en daar in naam nog enkele niet-communistische partijen onder een van vroeger stammende benaming voort laten bestaan, maar de leiding van zulke schijnpartijen is in handen van communisten, die van deze groeperingen hulporganen van de com- munistische partij hebben gemaakt. Alle politieke macht is bij de gratie van Moskou toevertrouwd aan de communistische partij, die onder rechtstreeks en intensief toe- zicht van Moskou en overeenkomstig de door Moskou verstrekte instructies het land regeert. In het merendeel der satellietlanden.ligt bovendien een belangrijke troepen- macht van de Sowjet-Unie, wier aanwezigheid o.a. ten doel heeft de bevolking duidelijk te maken, dat verzet tegen het door M?skou opgelegde regime nutteloos is.

IV

Voor zover de mogelijkheid zich daartoe voordeed heeft Moskou reeds geruime tijd voor het einde van de tweede wereldoorlog ⁱⁿ de landen, die zij door de nederlaag van Hitler later in handen kreeg, voorbereidingen trachten te treffen tot uitschake- ling van actieve groepen der bevolking, die bijzonder gevaarlijk konden zijn voor Mosko1.I. Onder leiding van de Tsjeka-generaal Serow werd reeds-in 1942 ongeveer 25 pct. van de bevolking der Baltische landen gedeporteerd naar het Poolgebied en naar Siberië. In 1941 organiseerde de Sowjet-Unie een massaslachting onder de offi- cieren van het Poolse leger, die na de inval van de Wehrmacht in Polen in 194Ö naar het oosten haddell trachten uit te wijken en daarbij in Sowjetgevangenschap ge- raakten (het drama van Katyn). In 1944 wekte de Sowjet-Unie, tQen haar legers de Wf<hrmacht tot vlak voor de Poolse hoofdstad hadden teruggedreven, de Poolse ver- zetsbeweging in Warschau op tot een openlijke opstand tegen de Duitse bezetting.

Het Poolse verzet ging hierop in en bond een heldhaftige stijd tegen de Wehrmacht aan. De. Sowjettroepen, die op een half uur afstand lagen, hielden zich afzijdig tot- dat de Wehrmacht de opstand gebroken had en een groot deel van de Poolse strijders vernietigd was. Staliri weigerde terzelfdertijd aan geallieerde vliegtuigen, die wapens, -munitie en voedsel vo"or het Poolse verzet moesten aanvoefen, maar wier actieradius te klein was om de vlucht van Engeland naar Warschau en terug zonder tussen- landing te kunnen maken, om in Polen of Rusland achter de linies te landen. Meer nog dan in de gemeenschappelijke strijd tegen het Derde Rijk was Stalin. erin

- gé-

interesseerd, dat een zo groot mogelijk deel van de Poolse intelligentsia en vah-

dé

Poolse officieren uitgeroeid werden. In maart 1945 nodigde maarschalk Zjoekow, ~dé toenmalige opperbevelhebber van de Sowjettroepen, -de zestien voornaamste leidet~

van het Poolse verzet uit tot een vriendschappelijk;e bespreking. De>zestien mannen namen de. uitnodiging aan en werden bij aankomst gegrepen en naar de Loebjanka- gevangenis in Moskou gebracht; op een enkele na zijn zij allen omgébracht. In alle landen in Oost- en Midden-Europa, waar de Sowjettroepen 'in de loop van 1945 binnenrukten, is volgens een s00rtgelijk procédé gehandeld. Iedereen, van wie aan- genomen kon worden, dat hij zich tegen de Sowjetbezetting en de communistische overheersing van zijn land wellicht zou kunnen gaan· verzetten, werd bij voorbaat gearresteerd en weggevoerd. Op deze wijze zijn honderdduizenden mensen in het

hart van Europa naar concentratiekampen, gevangenissen, isolators en andere ver·

nietigingsinrichtingen van de Sowjet-Unie weggevoerd en grotendeels voorgoed

verdwenen. Onder hen bevonden zich vrijwel

alle

politieke voormannen, vakvereni·

gingsbestuurders, journalisten, juristen en verder een groot aantal priesters, ambte·

naren, intellectuelen, kunstenaars en vooraanstaande personen uit de arbeiders- en boerenwereld. De uit alles blijkende bedoeling was, de bezette volken te decapi·

teren en te beroven van alle personen, die eventueel leiding aan verzet tegen de Sowjetbezetting en de opgedrongen bolsjewisering van het land zouden kunnen geven. In de ogen van het grote publiek heeft de Sowjet-Unie deze deportaties meestal trachten te rechtvaardigen door te beweren, dat degenen, die er het slacht·

offer van werden, fascisten, nationaal-socialisten, collaborateurs en spionnen van S.D. en Gestapo zouden zijn geweest. Moskou heeft altijd de me_thode gevolgd mo- gelijke tegenstanders niet alleen fysiek, maar zo mogelijk ook moreel te vernietigen.

v

In alle Europese gebieden, die de Sowjet-Unie omstreeks het einde van de tweede wereldoorlog in handen vielen, hebben de communisten terstond gepoogd de collec·

tivisatie van de landbouw tot stand te brengen. In landen, waar voorheen nog groot·

grondgebied bestaan had, ging men overeenkomstig het Russische voorbeeld van de jaren 1918-1920 eerst over tot onteigening van het grootgrondbezit en tot verdeling van de bodem onder bezitloze boeren. Waar dit geschiedde had dit in het algemeen wel de instemming van de arme boeren, die van deze maatregelen profiteerden.

Na korter of langer tijd volgde echter - eveneens naar het Russische voorbeeld van de twintiger en dertiger jaren - de actie tot vorming van collectieve boerenbedrijven (coöperaties, sowchozen, kolchozen, zadruga's e.d.), waarbij de boeren met allerlei middelen, variërende van zachte drang tot brutaal geweld, gedwongen werden hun grond, vee en werkkracht in te brengen in een coll~ctieve agrarische produktie.

eenheid en hun voortbrengselen tegen door de communistische staat vastgestelde prijzen af te leveren aan dezelfde staat. Daar dit systeem in fundamentele tegenstel·

ling tot de menselijke natuur staat en de boer elk belang bij een goede oogst ont·

neemt, leidde dit overal tot sterke daling van de landbouwproduktie, het ziender·

ogen wegslinken van de veestapel en tot voedseltekort. De boeren in Oost-Duitsland, Letland, Polen, Bulgarije, Hongarije en Zuidslavië reageerden op de hun opgelegde landbouwcollectivisatie op soortgelijke wijze als de Russische boer dat eerder gedaan had en zoals de Chinese boer dat tegenwoordig ook blijkt te doen. Dientengevolge heeft men na 1945 in Midden- en Oost-Europa voortdurend te kampen gehad met voedselgebrek en heeft men b.v. in Oost-Duitsland tot voor kort - dertien jaar na het eind van de oorlog - nog distributie van voedingsmiddelen voor dagelijks gebruik in stand moeten houden.

De gedwongen collectivisatie van de landbouw is niet in alle betrokken landen in precies hetzelfde tempo doorgedrukt, maar op de duur vertoonden al deze landen in hoofdzaak toch wel dezelfde verschijnselen. In de Sowjet-Unie zelve levert de land·

bouw reeds jarenlang het bewijs, tot welke gevolgen de . geforceerde en krampachtige collectivisatie lI;~idt. Ruim 50 pct. van de bevolking werkt er in de landbouw, terwijl

628

-

re ver- argoed vereni- ambte- 3rs- en lecapi-

~en de :unnen )rtaties slacht- :n van

~d mo- etigen.

:weede collec-

groot- van de 'deling emeen

!el'den.

ld van

!rijven allerlei :nhun luktie-

~telde

enstel-

;t ont- ender- tsland, elegde :edaan evolge .d met aar na ebruik den iIi den in : land- chtige terwijl

dat b.v. in de Verenigde Staten van Amerika slechts met 12 pct. van de bevolking het geval is. Toch moet de Amerikaanse regering haar boeren smeken de produktie niet te verhogen, omdat men er besüst geen raad meer mee weet, terwijl de Sowjet- regering tot op de huidige dag onophoudelijk naar nieuwe middelen moet zoeken om de oogsten te vergroten, omdat men de eindjes niet goed bij elkaar kan houden. De marxistisch-leninistische dogmatiek verzet zich erte,gen, dat de boer op eigen grond werkt en z'n eigen oogst op een vrije markt verkoopt; hij zou dan geen staatsslaaf meer zijn en dit kan de communistische staat onder geen beding toestaan. Het enige afdoende en doelmatige middel om de boer bij zijn werk te interesseren, kan het Kremlin dus nimmer toepassen. In de Sowjet-Unie heeft dit tot een chronische en permanente landbouwcrisis en tot een uiterst lage produktiviteit geleid en in de Sowjet-koloniën in Oost- en Midden-Europa zijn de resultaten van de geforceerde landbouwcollectivisatie dezelfde. Overal, waar zich sinds 1945 achter het IJzeren Gordijn opstanden hebben voorgedaan, zijn de boeren er onmiddellijk toe overgegaan het hun opgelegde landbouwsysteem terstond van zich af te schudden, de particuliere eigendom van de grond te herstellen en de particuliere landbouwexploitatie weer ter hand te nemen.

In Zuidslavië heeft Tito, die sinds 1945 de boeren met hard geweld in de zadruga's bijeen had gejaagd, na de breuk met Stalin de teugel moeten vieren en de Zuidslavi- sche communisten hebben het tandenknarsend moeten aanzien, dat de boeren in groten getale naar de methode van het vrije boerenbedrijf zijn teruggekeerd, hetgeen de oogsten in Zuidslavië overigens belangrijk heeft doen toenemen. In Hongarije poogt Kadar de collectivisatie van de landbouw, die bij de opstand in oktober-novem- ber 1956 ingestort was, weer enigszins op gang te brengen, maar. zijn successen hier- bij zijn gering. In Polen zijn sinds de rebellie in Poznan de boeren praktisch overal uit de collectieve bedrijven gelopen. Gomulka is weer bezig deze bedrijven in ere te her- stellen, maar het tempo van dit herstel is zeer traag, daar de Poolse communisten ondanks de krachtige aanmoedigingen, die zij uit Moskou ontvangen, klaarblijkelijk bevreesd zijn hun landbouwproduktie en de rust op het platteland opnieuw in gevaar te brengen wanneer zij al te fors en hardhandig te werk zouden gaan bij het opnieuw samenbrengen van de Poolse boeren in de gehate collectieve bedrijven.

VI

De invloed van de Sowjetbezetting op de industrie van de satellietstaten, die aan- vankelijk voornamelijk bestond uit het ontmantelen van de fabrieken en het weg- slepen van machines, produkten en grondstoffen uit de bezette gebieden, nam na verloop van tijd een ander karakter aan. Klaarblijkelijk kwam men in Moskou tot de slotsom, dat de exploitatie van de bezette gebieden ten behoeve van de Sowjet-Unie op de duur voordeliger zou zijn, indiw men deze gebieden in staat zou stellen een eigen industrieel produktieapparaat op te bouwen, waarvan de opbrengsten en de winsten voor een belangrijk deel niet aan de betrokken staten,' maar aan de Sowjet- Unie zelf ten goede zouden komen. De politiek van het wegslepen der produktie- middelen maakte dan ook weldra plaats voor een politiek ván intensieve exploitatie.

Hoe ver Moskou daarbij ging blijkt o.a. uit het feit, dat Polen voor de opstand in