UJ.l
Water en sanitasie in die
landelike Hoeveldse
waning
1840-1910
'n kultuurhistoriese studie
deur
Claudia Gouws
Verhalldeling voorgeJe vir die graad Magister AI1ium in die vakgroep Geskiedenis in die Skool vir Basiese Wetellskappe, FakulteiL Vaaldriehoek, Noordwes-Universileil
Sludieleier: Prof J.W.N. Tempelhoff
Vanderbijlpark November 2007 RIMA
1
8
MAa
1008
Akaderniese /l,dmmislrasie 'Posbu$ 117' VANOER81JlPARKE
H iermec vcrklmlr ek Claudia Gouws (universileitsnommcr 12901(08) dal die vcrh3ndeling getitc[ "Water cn sanitasie in die landclike Hoevelclsc woning 1840-1910, 'n
kultuurhistoricsc slllJic," \Nut ek nan die Noordwes-Univcrsilcit Icr voldocning aall die vcreislc vall die Magisler ArliulTl-graad, hiermee inhandig, my cie werk is, dit volgens die vercisles laalversorg is ell da! dil nic reeds by '11 cInder universiteit ingelcwer is nic
Clossariun
an tcrmc en
begrip
I Akkulturasic finll, ytsoda Dolcrict Fluitiicsdct Gra\ure IIidrogra lie I UhCCU1S t(Jej , IcigroIH." Kraal hlt,i icsgoedenel
I'htclJcle Palmkt )ionicr SaalJ:lk S:ludstceu .'olbo SJlaansric ~I.d Stt'oois/c Svocwcl " 0Die proses van wClklsydse ku!tun:lt; bc'i'll\ locding LUSSCII uiLcCfllupClLth: grocpc. Gewoontes en Iccfwyses \\'OI'J lIilgcwi~s(;1 en '11 I1U\Vc Iewclispatmoll nntslCldil.
as gevolg van direkk en langtlungc a~ml'aklng mel mek;)'lr. Alkal iSOLJk ill l.v~llcr uf grand.
NalriumbidroksieJ (NaOll). '11 Skerp bylcndc slol'/nlkali) wal as reinigingsmiddl.:1 gcbruik word. Ook bdcnd as secpsu-lLt.
n Basicse crllptiewc gcsteenlc walllil groll<Ol'relrige gckrislaliiscl.:l'dc basalt
besla~\I1. Dit staan UOK hekclIJ as Jil; sogcnatmuk bltluldir or ySil.::-ldip.
'11 DUllncl'ige v!L'iricL.,oort, Pliragllliles WlI1lJlli/lis, wal as dakbedek.king fl,L:bruik IS.
'11 Bewerkte mct.Clutplaal, Iitogi'a Ilcse steen of llOUlblok waal'op 'n Yert] iL'pk kkL'lling uilgekel'fis, ofdi!.· af(!rttk \/all so'll tckcning.
Die \vclcnsk::lp \',\11 die wal~rs van die ,t<u·dnpper\'lak.
Wal in 'n land 01' in 'n gd:Hcd vall nature duarin vo(~rkom .. d' daarlOc bcpcrk is.
'Ii Mcngscl \ali gmnd ";11 wakr of vall !(Ulk, sund ell '\\,aLcr. (1p Jic Ilob'dJ by
messdwerk gchruik vir pJcislcr Olll stene or kl1rpe sanmle hin
GrOllll wal aluminillll1silikaal tIS lwolbesluncldL\;; het.
'n Ruilule vir vee \V;Jl afgc.:.:Iuil word dcur (doring)lakkc., (I-lip)rnlln: of 11
bciniLlg. 'n AW1LalllllUt.; tlr~trooihLlisc, mt:c.sLalmd '11 ridhcinillg ;.lr~~
..
lllil, ,,(los IwJisioBed (Jellf dil: in\!Ccll1se bcvolking bCVI/OUlI is.Biesi~s SOlJS C);pCi'/IS le.'i:fili,\' wat vir biml en v!c:gwerk p~bn\ik is,
'11 Gcwaste Jnt.:lIgsd van sand en klcig,rond "'at )stcrok~icd en magllesiulll brval
\,:n as Ilf/l)Jhc:-;l:wddcd vir gi,;bakh:: Slene gcbruik 1$.
JJlhccHi:,;e bCVi,Iking wat woonaglig \1P die 00s Tran,;v~l:ilsc J [ocvelCi ('VI pwnaLlIlga.l is, Die VrOllC het Jie kC'llmerkcnde mlJurdekota~ies op Ilulic wonings mel '11 Y\;llcH..' j j
klci mengsd LJCSk1Idt:r.
'n \Vakl'planL Prim/fu!JI sC!'mflflll, met 'n dlgll: h\.i,S \':lalgroi::n blun.~ md skl'rp
ran(k'. Dil groc:i llaby Wa[t:r.
!cmanl! \Vat '11 ongL:n:[Jte gcblcd llillnelrck ell lllilk maak.
'n Slaailu,ik l!ict '11 o:pilsboug ul'nmgckecrJe hUulvUlli1 \!Yill uil l\\ec d<lJ..llllln~ t'n
Iwee sluit:,;ewcls bJ::>la:l!l.
SWI(Jklip, Rots ~!cvonn ull saamgepcrslc en verhank ~WJlL;.
Jll1cclllse bevolk.il1g wat \Voollaglig (IP Ji€: sOliuale! 11levdJ is. Basolho's.
'n Sterk rictsoorl, Arum/o dO!1a),;. illt,,;rdi<.: rid is 3 em JLk c'n lol 6 III jail!': '''':JI gill!.: I
in wclig.e bosse. ')) Brakdak (pial k!eidak) 'word up spailllsiid gek.
OiL: wuonplek uf '11 !Jrocp hun!:: \all die inhecmst: h~\'olking. W,)lllil1 'n ,mnlal families bymckaarwooli.
'I] Sll'lloihuis or 'n hUl vall gras. biesies of riet. Arbcidcr,;woniflg.g, soos die \\ at op die: budelike Hoevdd aangclrc.r is.
Die gcwel aaJl die s)' of'knnt VaJl 'n woning orgL'bou.
Die volgcnde broil is gcbruik as rigtingp.c\\',.;ml \ ir liie uiliwikk.:iing vall i::m)imJI~Jgic wal ill l1icll.ilt' VCrlL."llldclill~), ~.;;bIUlk is, J. .J'. OdendJI ~ r.:t1,). r'l'rklanmcle hwd\IIIOrd"iI'Jr'/, Pfltl die ,(/ril.lii.J.rJ," (mil
Tamboelde 'n Hoe 'iterk gras, wal as dakbede~king gebruik word. waarvan 'n hek aantal SO()rlc OJ) cire ! locvcld vOOl"korn. Die mecs algclllcnc soorte is H)'tHllThenia en
('.1'111 hOj)o!S(1/J.
Topogral1c Die bcskrywing van die naluurJike en kunsmatigc bcsondcrhcue van "n streck or 1errcin. Plaaslikc gcsleldhcid.
Trckkrr 'n Persooll wa1lrek. lemanu wal vrcedsaam agler wcivcldc vir sy vee lrek of geciwongc \wg van "II pmbkclll (Vool"lrckkei"sllrel\.
Tswana Die Wcs-Solht) or Tswana \-vas WOOIl<1gtlg in die omgewing van :vlalikcng. Tuitgewl:'l 'n Spibvonnigc sygcwcl wat hoer as die dak'lppcrvlak gebou word. Uithrems Vrcemd oJ"builelands, byvoorbecld plante, gcdrag en gcv"ooilles.
Venda Die inhccl11sc bevolking wat in die Noord-Transvaal (Limpopo) \VOOflSglig is.
Voortrekker 'n Pcrsoon wal aan die GIOOt Trek (I~G6), vanuil die Oos-Kaar na die binncland, decIgcnecm he l.
Die volgende ge~ewem I,an vir die omskakeling na rnctl"iekr mates gcbruik word.2
Akkcr 'n Grondoppervlak van 0.4047 hd':laar.
Morg ,n Lancll11aat van 100 x 100 jaarl, I morg is 0.8567 hcklaar
Myl 'II ;\Jsland ell Jenglcrnaal \·an 1.760 jaarb or S.280 voel or 1.609 I\i IOlnder. Jaart 'n Lenglel11aal vall J vm:l, 36 ullim n1"O.91 meIer.
Voet "11 Lcngternaal van 12 duim 01'30.48 senlill1elcr.
Duim (dm.) '11 Lenglemaal van 25.4 millimeler.
Gallon (gall.) "11 InhOlldsmaat vir vloe iSIO( R pi nle or -1.546 Iiter. Pond . n GcwigsccllhciJ wat 16 OilS beval, 0.45 ki logram.
~
Ole volgclldc bron is gcbruilz as I igllllggcwcnJ vir (he omsbkcllllg rlJ Illclriekc males lVal in hicrulc
verhalldclillg gcbruik IS, Cunvcl"o.ion IJblc~. mctric conversion ((hies. WCbIUi~lc:I,jllll:{~.vw~\ \l!ou~IC\;um1[c.1cra;lJp[ccg: 2007-11-1·11
Die beskikbaarheid van waler in die onmiddellike omgewing he( bepaul wuur die pioniers hulle permanenl sou vesLig en hoc hulle die werfsou uill€:. Seide die landbouers en veebocre se daaglikse brood was alhankiik van water. llulle ervarings, waarncl1lings, gevolglrckkings en wcervoorspellings hel inhoud aan die oorgdcwLrdc volkswecrkunde gegee. VerdeI' hel orngewingsl"aklore soos die plaaslikc Lopogralie, mikroklil1l(lat, hldrograJie, grondvrugbaarheid en die voorkollls van nalulirlike plantegroeL ook bcpaal 01' 'n area geskik was vir pernwnentc vesliging en oorlewing. Die plaaswcrl' kan vcrdeel word in n verskeidenheid l'unksionele kornponcnte wat alma! intera!hanklik van mekc1ar is en mel n wulervoornelwerk vcrbind is. Die huis wal gewoonlik binne loopClfsland van die walerbron gebou is. is altyd die f'okuspunL vun die plaasboer se akliwileite, Die sloor van water <..leur die opdal11fl)ing van stroompies ell die bOll van kanale en slote, het die buer gehelp om sy plaasakliwileile te beplun en lol sy voordeel [e manipuker,
Die vesliging en onLwikkeling van die woonhuis op die landelike Hoeveld, kan hoofsaaklik in drie fases ingedeel word: Die lydeJike- of lrekkcrsfase, die pioniersJase Cll die I'ase waarin
<..Iual' permanent geveslig is. Die ty<..lelikheid of permallensie van die vesliging het 'n direklc invloed op die woningbou, huisuilleg en Oll1gang met water in cn om die woning gehacl. Tydclike dakhuisc, byvoorbeeld die wa ell lent, skelms en hUlle, die kapstyl- (kap.\lcif-) en hartbecshuis (hurdhieshuis) was dic eersle pionierswonings wal op die Hoevcld opgcrig is. Permancnle muurhuise, soos die saaldakwoning, die reghoekigc pionicrshuis, die rondawel-, die veranJa-, sloepkamer- en plnlJakhuis, is aangebou of verbol! om aan le pas by die tegnologicse onlwikkeling van watcrvoorsiening binne die Icefruimle van die huis. Dil het 'n lipiese landelikc l-Ioeveldse woning l01 gevolg gehad.
N~ die onldckking van gOL1<..1 en die gcpDardgaanJe proklaillasie van Johannesburg in ISR6, ,vas daar 'n konstanle 111CS(l'oming van mellSe. veral uillanders, na die goudveldc op die Transvaalse Hoeveld. In die s(e<..lelike woning van <..lie hocr l1liddelklas hel die kOlllbuis, badkamer en laler ook die loilel as aparle verlrekke binne die huis begin CUllksioneer. Die verandering in die sledelike woning het na die Ianclelike dele oorgespoel. Europese legnologie, met belrl:kking Lol' die verskaJTing van warm waleI' en Jr~ineringstelscls, hel dit llloontlik gemaak om lopendc waleI' ill die bocrewoning se kombuis en laler ook die badkamel' aan Ie Ie. Die kookakliwileil bet van builC na binne die wOiling geskuif, mel die
nodige aanpassings ten opsigle van die opvang, oerging, bcnulling en besparing van water en die nodige dreinering van al'valwaler,
DnaI' he! valla I' 1840 lot I(j10 n evoilisic len opsigle van walervoors ien ing ell die noodsaaklikheid van pcrsoonlike higienc gekorn, veral len op~iglc Vi111 die hantering en
verwydering van nlcnslike ekskrcsics en die vestiging van die bad- en toilclgcbruike, In uie landclikc Hoeveldsc woning wa~ daar selue 'n baukailler wal as afsonderlikc ruillllc gefunksioneer het. In elke slaapkamcr wns 'n waslalCl mel 'n waskolllslel waar daar soggCI1S ell smllls gewas IS. Op'n Salerdagaand is uaar direk langs die stool' in die kOIllOlI is, or sorns ook in die slaapkarner in 'n 5j[- or heupdieplt sinkbad, gcbad, Die toilel hel in die onuerha\vige perioclc ook 'n omwenteling olldergaan, van .. 'n elmoi" ouile in die veld loop,
(01 'n binncnshuise vertrek met '11 walerspoeltoiJet in dic deftiger \Vonings.
Die ondersoek is daarop geJllik om die oorccnkomsle ell vcrskille tusscn die pioniershuis, die bchoeHige en die lllecr welvaremle Iandelike woning na Ie gnan, Verder is inligling 001' wMergebrujk ell huishoudelikc sanilasie in die badkailler en kOlllbuis van dle platleJandse huishoudings ingesamcl, sodal die oeslannde kennis random historicse argitektuur en errenisbcwaring rondom die steer van walerbcTlutting uilgebrci kan word,
-stJ"l.lC
The localion or the .~ilc wherc lhc pioneers seilled pem1anently was determined by the availabilify of water in the immediale environment. The Highveld conlains ICrtile soils, a fine climatc, and <Ill abundance ohvater. The area has always been extensively used for crop
and stock lanning, but in general, mixed Etnning was practiced. The tarmers depended on lhe availabilily of water, therelore (heir experiences, observations, weathcr lorecasls, amI conclusions, developed inlo a popular (olk meleorology. Furthermore, environmenlal I'aclors such CIS local lopography, micro climate, hydrography, ground fertilit)" and the appearance of
nalural vegetalion determined whether or nol an area was suilable ror permanenl residence. The farmstead may be divided into Ihrce funclional zones (thc core-, extended-, and oulcr farmyard) that arc joined by a canal nelwork, used for irrigation and drinking \vater. The fam1house and buildings, erecled a slones lhrow away from the water source, served as a roeal poinl Jor lhe aclivities of the I'uIl11cr. The l11unipulation or lhe ,valeI' source by ob"trul'lion
or
streams and lhe con~lrUClion ot'wilter canals, weirs and water furrows, assisted the f'anner in planning his activilies and in using the waleI' to his advantage.The setllement and uevelopmcnl of' the residence on the ruml parts of lhe Ilighveld may be uivided inlo Ihree distinct phases. Firslly, the temporary trekboer phase. secondly the pioneer phuse and thirdly the permanenl settlement phase. The pcrmanence or residence had a direct inllllence in the layoul or lhe house, the method of eonslruction, and the use of lhe ,wailable water supply. AI firsl, thc trekkers wcrc content 10 reside in roof dwellings (lheir wagons and tents and a grass screen as thcir kilchen and a hut near a spnng). Thc firsl houses were
Iwrtbieshuise <lnd /wpstcit/wise. The more permanenl homes(e<lds ot' lhe earlier selilers were
a simple reclangular structure (pioneer house) wilh a saddle grass 1'001'. Wilh the introduction
of galvanised iron sheeling, lhe house was expanded and developed into lhe vcrandn-, stoeproom- and a nat rooted rectangular house. This development resulted into a typical rural Highveld homesle<ld.
Alter Ihe discovcry or gold in lhe vicinity or the Witwalersrand, the lirst gold rush took place resulting in the proclamalion or Johnnne"burg in 1886. Prospeelurs, mostly foreigners, descended lIpon lhe Witwatersrand. 1I0llsing took on a more planned slructure resembling the late Victorian period orhousing in England. The waleI' supply ami drainage systems were planned and improved, making il possible to provide running \valer to kitchcn~ and
bathrooms. This impacted lIrstly on [he upper riches or society in the cities, later on (he lower middle classes and laslly on the mral areas. t.::uropean technology regarding the supply or hoi pipe water and drainage systems changed the layout or the house. The cooking i.lclivily moved Crom outside behind a screen lo a sepun.lle rool11 inside the house. Inevitable changes regnrding collecling, storage, purpose, saving and drai nage or household waler took pli.lce.
Belween 1840 and 1910, evolullonary changes look place regarding sanilalion, watcr ~upply
and personal hygiene. Being pan of a particular social class made cerlain laeilities available
lO certain individuals. A rural I-Jighveld dwelling rarely included sanitary facilities, instead
dwellers had a more primilive wash basin in each room in which they washed daily. On Cl
Salurday, a weekly bath was taken in a bathtub in lhe kilchen or bedroom. Trekkers simply relieved themsclves outside. A revolution in sJlliti.lry habits and rucilities became inevitable. The Victorian dwelling on the Highvcld wa~ built according to a stJl1danJ plan, including a Oush water system already in place. This was the ultimate manirestation of sophistication and civilization.
The aim of this investigation is 10 identify the similarities and differences between the use 01 w,ller by the pioneer, the poor people and lhe wealthy in lhcir fural dwellings. f-urlhermore, infonllation has been obtai ned regard ing water usage and sa nitat ion in the bJthroolll and kitchen in lhe rural dwelling to be usel-iJl in the area or historic archilecture and lhe heritage or our waleI' history.
woord
Bau, badk,Uller, besocdel, besproeiing, boorgal, dam, drcincringslel::k'l, drinkwater, lonlein, higienc, huishoudclike argilckluur, kanaaJ, kleinhuisie, kombuis, kookarea, latrine, Ieivoor, "long drop," lopenue water, opwasbak, pUI, rten, riuoL rivier, sanitasic, sloot, slopcrnmer, sJuis, spoelklosct, spoelloilet, spruil, ~lorlbad, slroom, s\vem, Yoglighcid, Yogweerlaag, volkswccrkunuc, voor, warmwalerinslallusic, wasbak, wasbalic, wasgoed. wasklip, waskom, waskuip, wasla(cl, waler, walcrare, walerbalie, waterbankie, walerbeker, walerbron, walerdig, walerdruk, walerfiller, walcrkar, walermeul, walerpomp, walerpyp, waterskaarsle, walerlenk, walerval, waterverhilling, walcrvoor, walcrvoorraad, waterwys, windpomp.
uonvuu
Omgcwingsbewaring en volhoubare onlwikkeling is tans op die voorgrand in Suid-Afrika en wCrcldwyd. Die opherring van armoedc, die kloof lustien ryk en arm, die uitbuiling van ons naluurlike hulpbronne en die ernstige efJek van bcsoedcling van ons watcrbronnc \Yord tans deur wetgewing gereguleer. Die besoedeling van waler is juis On graler probleem ollder die ann bevolking, ol1ldal hulle vir hulle daagliksc voorlbeSl£l,tn daarvan atll£lnkJik iso Die uilbreck van siekles in ons modernc s3mclcwing is ook as gevolg van bcsoedeling van drinkwater, gebrekkige 10ilelfasiliteilC en die primilicwe loest£lnde waarin sommige mcnse leer.
My keuse om navorsing oor walcrvoorsicnillg en saniwsic Ie doen, is 0111 '11 \\'£llcrgeskiedenis
Ie shyf oor 'n tydperk W£lar daar mill inligling 001' die loilet, bad- en die kookakliwileit
gedokull1enleer is. In die omgcwing van die Vnalrivicr is daar heelwn( woonstruklurc uil die oIJderhawige lydpcrk wat nog behoue gebly he!. Die gesJag ll1ense mel kenJlis ell ervaring van die gcwoon(cs en gebruike van die vorigc geslag, v,,Iord by die dag ouer en sterr sonder dal die inligting oorgedra en gedokumenlcer word.
Ek wil graag my dank betuig aan al die mensc war my te wnord geslaan hel, in besonder Illy gesprckke, onderhoud en korrespondensie mel oom Theuns Corver van die Warden distrik. Sy ecrlike dog hUl1loristiese waarnemings, vertellings en streeksgeskiedenis oor die mense in die Warden omgewing. Inligling en haarfyn kennis soos van sy voorgeslagle oorgeer( was cindeloos vindingryk. Hulk het gebruik wat voorhande was, dikwels op vcrskillencle maniere, maar die bree melode was cgler dieselrdc en die resultale dienooreenl<omslig. Aan Mauritz Naudc wil ck spesiale crkcnniHg gee vir die navorsing en dokumenlasie wal hy vir die Nasionalc Kultuurhistoriese Museum en Raad vir Geesleswelenskaplike Navorsing, rondom die geboue slrukture en plaaswerwe in die Tr£lnsvan! (tans Gauleng) binne die breer raamwcrk van die bewaring van llistoricse argilektuur, gcdoen hel. Annel1lnric Carclsen, kuralor by die Nasionale Kulluurhistoriese Museum se kennis, tyd en behulpsaamheid len opsigte van die uil'leg van die b8dkamer, loilet en kOl11buisareas lydcns veldwerk by beide die pioJ1ierswoning en die ViCloriaanse landelikc villa, was van onskalbare w<larde. Pro lessor Johann Tempelholf wil ck in besonder bedanJ( vir sy lyd, insig, posj[iewe kriliek en inspirasie as sludicleiel'.
Dic belangslclling in gcskiedenis kom saum mel my van kindsbeen aC venti my IllU SC
beJangslt:lling en lielac vir kullllur, l'uillilie en volksgoed en my pa sc cncrgicke enlocsiasme vir die rolskllns. argeologie en anlropologic. My waarnemings, visllele inurukkc en besprekings tydcns ons stapLogle deur die Drakensberg en besoeke aan rotskunstcrrcinc. was dic begin van my belangstclling in die omgcwingsgcskicdenis
Oil is vir my opillerklik dat daar 'n groot hoeveelhcid argivaliese bronne in die katalogi van bcidc UNlSA en Noordwes-Universileit opgcnecm is, mi:wr wat onopspoorbaar is (nic op die rail. nie.. moonLiik gestecl ol' Ilooil lcrug bcsorg nie). Vir my bal elit 'n Iccl11lc in my navorsing, omda! inJigling wal van onskatbarc waardc is, nic vir nagraadse s(udic en navorsing beskikbaar is nie.
Die Skrywcr
Verecniging
Inhoudsoplm
wEed ... ... ... ... 2
l-!oofSluk I .
In1ciding ..
Glo:,sarium van lcrille en begrippc ... . 3
Die volgende gegcwens kan vir die omskakeling na mclrid<(:; males gebruik word .. . .4
Opsoil1l1ling . . 5
Abslr<lcl . . 7
Sleutelwoorde ...
... 9
Voorwoord 10
3. Vernaamsle leorclicsc argumenle 28
4. LilcrJrUur en rnelodiek 29
4.1 Lireraluur. 29
4.2. Melodiek 29
Ho()l:~[uk 2 . .. 30
Water in die omgewing van die woonhuis .. .. 30
I. lnlciding 30
2. Lit!l!in!!. kulluur en omgewing ..
3.1 Pla<lslikc lopografie.
3.2 M ikrokl illlaal .... . 33
3.3 Hidrogral1e . .. 33
3.5 NatULlrlike planlegroei . . 35
4. Die f"unksionele Ycrdeling van Jie werL . 36
4.1 Die kleinwerr .. . 36
4.2 Die groot'werf' . .. .40
4.3 Die buitewel'f' .. .. 44
5. CcYoJglrekking 46
Hoof'stuk 3 . .. 66
Die landelike Hocveldse woonhuis 66
J. Inleiding 66 2. Tydclike ortrekkerslase 67 2.1 Dakhuise 68 2.1.1 Waenlenl 68 2.J.2 Skenns .. ... 69 2.1.3 HUlle . . 7J 3. Pionierslase .. .. 72 3.1 Dakhuise .. .. 73
3. J.I Die kapslylhuis 73
3.1.2 Die harlheeshuis ... ... 74
3.2 Muurhuisc 75
3.2.1 Die saaldakhuis ... .. 75
4. Pcnnanentc rase. .. 75
4.1 Muurhuisc ,... 76
4.1. J Die pionicrsl1uis
or
reghoekigc woning 764.1.2 Die hut
or
rondawelhuis . . 794.1.4 Die Victoriaansc woning iS2
4.1.5 Die plaldakhuis X3
5. Gevolglrekking 85
HOO/Sluk 4 . ... 111
Die legnologic van watervoorsienillg en sanilasic in die kombuis 11 I
I. Inleiding I II
2. Opvang van waleI' .. I I 1
2.1 Rivier 111
2.2 Pul of Jonteill 112
2.3 Rccnwaler 113
2.4 Boorgal 113
3. Berging van waler I 13
4. Benutling en besparing van walcr. 116
5. Al'valwalcr en Jreincring .. 118
6. Problcmc rondom water cn dic kookruimte.. .. 119
6.1 Bllilcnshuis . ... . 120
6.2 Birmenshuis .. ... 122
7. Gevolgtrekking . .. 126
Hoofstuk 5 . . J48
Die lcgnologic van walervoorsiening en sanilasie in die badkamer 14iS
t. Inlciding 148
2.
Daagliksc reiniging 1492.\ Dic waskom 149
2.2 Dic badseremonic .. .. 151
154 3. Die badkamer as afsonderlike ruimte
4. Die toilel. .. . 158 4. J Builcnshuis . .. 158 4.2 Binnenshuis . ...160 5. Gevolgtrckking .. .. 161 l-Ioofstuk 6 .. ... 185 Gevolgtrekkings 1~5 l:3ibJiogrulie 194 Primere bronnc .. .. ... 194 I.J Owerheiclsargicfbewaarplekkc . 194
l.l. I Sentrale argjcf bcwaarplck, Pretoria (SA) Transvaalse argiefbewaarplek (TA) 194
I. J.2 Vaal Teknorama museum argief. Vereeniging (VT A) . 194
Gepllbliscen.le dokumcntusie . 194
Ongepubl iseercle dokumcnlasic ... .. J94
1.2 Private argicfvcrs3melings . ... 195
1.2.J BCluidenhoul Persoonlikc ArgicL Dc RUSl, Heidelberg (BPA) ... 195
Gcpubliseerde dokumenlasie .
Elcklroniesc dokul11cntasic 195
1.2.2 Gouws Persoonlike ArgieC Dric Riviere Oos, Vereeniging (GPA) 195
Gepubliseerde dokul11cl1lasie 195
Ongcpubliseerde dokumentasic 195
Elcktronicse dokumentasie 196
1.2.3 Sammy Marks Argicf, Zwarlkoppies, Pretoria (SMA) 197
2 Sckondere bronne " . ... 197
2.1 Gcpubl iseerde sekondere bronnc . . 197
2.2 Ongepubl iseerde sckondere bronne. . . . . 203
2.3 Periodieke publikasics 204
Kocranle .. 204
TydskrifLe . .. ... 204
J
II
usLras
i
cs
IllusLrasie I 'n KaarL van verspreiding van die pionicrs in die omgewing van standhoudende
rivicrc in die Oorvaalse gebied (I-1oevcld) Leen 1852. 50
Illustrasie 2 Dicpkloo[' se lineerc werf[)lan. Skels: C. Gouws. (I )SkooJljie, (2)rolpuL, (3)hooCwoning mel binnebakoond, (4)waenhuis, (5)sCUJl Frans se huis, (6)eendedam, (7)bcsproei iIlgsdam, (g )vrugleboord, (1))& ( 1O)veckralc mel gcpakLe klippe en
Jlluslrasie 6'n Kaurt van die plaas HarLbeespoort 1879. Drie geboue lungs rnel«.lar is Juidelik
Illuslrasic 1) Die rolput mel 'n slinger aan die cen kant. binne loopafsLand van die agLerdeur
Illustrasie 9 "Een woning in Tr'lIlsv<Jal." Let op die gronctwalcrvoor wal reg lang.:; die huis
JlluSlrasic 10 Die illheemse bevolking hel die gewooille (soos hicrbo) om wasgoed In die
Illustrasie II 'n ViclOl'iaansc roosluin by die sy-ingang van die woning op Zwartkoppics. Lei
1I1uslrasic 13 Die waellhuis vall gckaple klip op De Rust is een van die oudsle staande struklurc op die werf. LeL op die gcpakle klipmuur (regs). wal die klcinwer1' van die
Illustrasie 14 Die klipwal V<l11 die cendcdam in die kleinwerC op DiepklooL Heidelberg. Lel
( II )waLerk'.ll1ale... .. .. 5 I
Illustrasie 3 Zwartkoppies se waaiervormige werfuitleg, mel die hoofopslal as kem 52
llluslrusie 4 Die vierkanligc wcrkluitleg op l-JartbcespoorL. 53
IlIuslrasie 5 Zwartkoppies is gevestig bngs die Picnaarsriviel'. 54
sigbaar. Die slruktulir heel links tangs die Morelettaspruit, is die pioniershuis 55
lJluslrasic 7 Die rolput met 'n slinger il3n weerskanle, op Diepklool', Heidelberg 56
op I-lartbecspoOlt, PrelOl"ia 57
gegrawe IS .. ... 57
rivier Ie was. FoLo: Vroeg twintigsle eeu. ...58
op die waterkanaal van gehalveerde gebaklc kleipypc op die voorgrond 58
Tlluslrasie 12 Die spuilfonLein by die hooflngang op Dc RusL.. 59
grooLwerf skei. .. . .. 59
JIluslrasie 15 'n Gelllesseide gekaple blouk Iipdam (± 1898) Jangs ' n boorgal, bokanl die
pioniershuis op Rictfonlcin, lleidelberg 60
[lluslrasie 16 Die Windpoll1p langs 'n gerncsscldc stccndam, op Illnr. A.J. W. P.S. Tcrblunche
se plaas Middelspruil, Frank I'orl. 61
lllus[rasie 17 Die werkingsJ11eganismes van die windpomp. ByskriHe: C. Gouws 62
Jllustrasie 18 Die walenneu] (Noollll<lnsmcul) op Harlbee::,poolt, Pretoria. Die ldip- en roukleisleengcbou staan leen . n skuinslc. Die gepaktc mudder-en-klipwalervoor loop onder deur die struktuur en die wicllllet skeppers is binne geplaas. LeI op die gepakte klipmuur om die vl1Jgteboord (in die aglergrond) en om die dorsvlocr (regs) 63
IIlustrasie 19 Die binnekanl van die wa[enneul op II<lltbecspoort (Pretoria) 64
Illustrasie 20 '11 Os Illet 'n wmerkar word deur kindel'S aangedryf. Die kindel'S van die
inhecmsc bevolking moes sell' vir die drink- en waswater by die strooise sorgo Folo: vroeg
Iwinligsle eeu. 65
Illuslrasie 21 "On lhe Highveld belorc the gold discovery." Gravurc: "n Pioniershuis op 'n
hoagie, met 'n stroolllpie \Val onder verbyloop... 91
IJlustrasic 22 '"Klaas Slllil's River - "'lagon broke down, crossing the drift (1852)." Sleendruk: Thomas Baines. Kyk ook hieronder: "Mzilikatsi silting in his wagon. listening to
praise-singers" ( liD 5). Watervcrf: Charles Be II. 92
lilustrasic 23 ""Halt ora boer family" (ungeveer 1802). Pcn cn watcrverl': S. Daniel. Let op die sytenle wat die leefarea vergrool en ook beskerrning bied Icen die son, wind en weer. ... 93
IIlustrasie 24 Op die lrckpad (1835) mel vee. Tekcning: Charles Bell. Let op die walerbalie wat oak as silplek dien. Vcrgelyk Illel die illuslrasie hieronder. Vir hierdie ramilie (vroeg in die twintigste cell) was die wa en lent die enigslc waning . . n Losslaunde lenl is saalll Illet die wa en lenl gebruik 0111 die woonarea Ie vergrool. Let op die wasgoedbalic by die ingang vall
die tenl. 94
lliustrasic 25 '"Bloemfontein (185 I)." Olievcrl': Thomas Baines. 'n I-Iutvonnige grasskenn van Illatj ics word deur die reisi gel'S as beskeI'm ing gebruik. Vergelyk mel onderstaande illustrasie. 'n Sotho grasgedekle spitsdak byekorlslrukluur mel 'n lonnelingang en binnc
j II ustrasie 26 a Sotho (San) byekorlhutraarnwerk. b Zulu (Swazi/Kora/Khoikhoi)
byekmfhutraarnwerk. c Xhosa byekorfhuln.l<'lInwerk 96
Illuslrasic 27 Maljieshuis: Kora-kraal, Oranjcrivier. Vergelyk dil met die onderslaandc ilillstrasic. Die Maljieshuis is in die negentiendc ceu 101 in die vroee twintigsle eeu (hierbo)
dem die trekkers en veeboere 3S tydelike woning gcbruik 97
lllUSlrasie 2g Korbeelhutle van l<lip naby die Sandrivier op die Potchefstroolllpad. Kyk ook hieronder. Vroec klipbouwerk in die vorm van die tradisionele koepel- oJ'byekorfvorm op die
Vlystaalse llocveld 9t-i
Illustrasie 29°n Moddergrasdakhut (1879) was dccl van hien.lie reisigers se ki.Jrnpplek. Vergelyk dit mel die illuslrasic hicronder. Die hulslrukluur wal as tydelike woning opgcrig is, hel laler as addisione1e ver(rek 101 die perrnanenle woning gedien 99
lliustrasie 30 "Early homes or the Voortrekkers." Penskets: J. WElllon 100
Ilillstrasie J I Die pionierswonlng (0: 1848) Hartbeespaorl. LeI op die bootvorrnigc sclClldClk.hl.liskonstJ'uksic. Die drievertrek l-plcll1, hieronder bestaan uit On sentrillc woonverlrck (voorhuis) en twee sl<wpverll'ekkc ,wn wecrskante. Skels: C. GOllWS 101
llluSlrasie 32 Pionierswonings: (J )Rondawcl-, (2)plaldak-, (3)reghoekige saaldak-, (4) sygewel- en (5) die tllilgewelpioniel'shllis. Skels: M. Naudc. Sicn ook hie['()nder. BeskilcJerde platdak en reghoekige saaldakhllise van die inheemse bevolking op die landelike
Hocveld, in navolging vLln die reghockige pionicrshuisplan 102
Illustrasic J] OOl'blylsels van 'n klip-en-klei reghoekige pioniershuis (±lg62) op Rietfontein o Heidelberg. Let op die vensteropeninge wal ILlter mel steen loegcboll is, om as waenhuis te dien. Hieronder: 'n reghoekige pioniel'shuis met ~ongcbaktc kleislccnmllre en 'n sinkdak op
MiddelsplLlil, Frankfor1 J03
Illustrasie 34 DicpkloorplLlasopstal (±lg50). Lel op die klipfondamenl mel die oOp noordclike leiklipstoep en die wilgekalkte mure. Die Lui{gewels en nok is mel 'n klei-en kalkmengsel walerdig gemaak. Die huis bcstaan uit 'n vyfverlrekgrondplan (onder) mel 'n sentralc voorhllis, drie slaapvertrckke en on kombuis mel 'n vllllrherd en binnebakoond.
Skels: C. Gouws 104
Illus!rasie 35 Frans se !luis op DiepkJoof (1890). Lei op die kliprondalllcnl mel die oap noordclikc leiklipstoep en die mure van rou klciSlecn. Die lllilgevvcls ell nok is mel 'n klei
en-becsmismcngsel w81erdig gemaak. Hierdie drieverlrekhuis besla<ln uit n senlrale voorhuis mel 'n slaapverlrck en kombuis mel 'n vlIurhcrd. Skels: C. GOllWS 105
111uslrasie 36 Die onlwikkeling van (I) die saaldakhuis na (2) die verandahuis 101 (3) 'n tipiese Vicloriaanse bocn:::huis or die landelike Hoeveld. Skets: M. Naude. Hieronder, die reghockige saaldakpionicrshuis is in 'n ver<lndahuis op Stry1"onlein, Heidelberg, omskep. Die agterstocp is toegeboLl om 'n l"uimLe vir die kombuis en later die badkamcr Ie skep. Die geutc
is on I~lngs aangebring . ... 106
I11ustrasie 37 Die veranderinge aan (I) die reghoekige rioniershuis. (2) 'n Veranda is voor aangebou, (3) die kombuis en badkarner is agler aangebou sonder 'n voorstoep en laastens (4) die lipiese vcrandahuis. Skels: M. Naude. Vergelyk hier onder: 'n Verandahuis op die Vryslaalse IIocveld. Die sloep hel ook gedien as skuiJing teen' n skielike reenbui 107 IlJuslrasie
38
(I) 'n Reghoekige pioniershuis met stoepe voor en agter. bekend as die sogen<lamdc "veralldahuis." (2) Die stoepe word toegcboll 0111 onder andere mimle vir die kombuis en badkamer Ie skep. (3) Die H-vorllllgc '"sloepkamerwoning" en (4) die ViCloriaanse bocre'vvoning. Skets: M. Nalldc. Hjeronder: 'n Vietoraanse boerewoning opStryl'onlein, Vcreeniging... 108
IJilIstrasie 39 Die suicleJike stoep van die Victoriaansc pJaasopslal op Dc Rust (J 906). LeL op die gellte wal die dak sc rccnwaler na die bJol11beddings al'voer en die inheemse
sandslccnl'ondalllcnle 109
Illuslrasie 40 'n Reghoekigc platdakwol1ing (1857), Winbllrg. Die bllitemul"e is van Idip en die binncl11ure van rouslcne gcboll. Kyk hieronJer. 'n Versiel"dc <:lrbeidcrshuis op die I"cghoekige pioniershuis se vloerplan, op RUJlnymede, Frankl'ort. Die l1luurdekorasics is mel
'n waler-en-kleimengseJ beskiIJer 110
JlllIstraslc 4] 'n Slinkhouljuk 0111 walereillmers Ie dra in die laal-agticnde cell 129 11lustrasie 42 Houl- en gcgote ysterpompc uil die negclltiende-eeu 130
IlIuslrasic 43 'n W8ter- of emillerbankie. _ IJ I
IlIuslrasie 44 'n Ry balies: 'n pckelbalic sondcr sy dckscL 'n walCrelllJ1ler, '11 walcrbalie
sondcr 'n ha<ln 01' sLaandC!', 'n klein ophangwalcrbalic en 'n balie vir algernenc gebruik met ysterhoepe]s en handvatsc!. Kyk ook hicrondcr. 'n Teegoedbalie-Cll 'n waterval. 132
Jlluslrasie 45 In die scun, Frans se kombu is op DiepkJoof is 'n bruin gcgbsuurde erdcwarcdrinkvaatjic mel 'n houldeksel en houtproppie in die opening onder. J 33 lilustrasie 46 'n DrinhvalCrcmJ1ler mel 'n dcksel, gcclkoperkraan en -hoepels Hieronder: 'n WMerbalie uil die negcntiende ceu. Lel op die geelkoperkraan en -hoepels, die driepootslaander, die koperketel bo-op en die (cegoeclbalie op die vloer. 134 11IuSlrasie 47 '11 Koperw<lterketel aan 'n h<:wk. op die vuur in die pionierskoillbuis op
Hartbeespoorl. LeI op die emmerbankie (regs) en die versameling waterbalics in die
kOl11buis. .. . 135
II1USlrasic 48 'n Gcglasuurdc erdcwarcwalcrf'iller in Frans sc kOlllbuis op Diepklool· 136 IIIUSlrasie 49 WalerJlllcrs, glasproduklc en klcipype is algemeen in die kocranle geadvertecr, soos hicrdie adverteJlsie van die handelaar R.Winslanley, 17 Oklober 1873 in De Vollesstell1
ge(lIig 137
11Iuslrasie 50 Die houlyskas in die kombuis op Zwurlkoppies. Ysblokke i~ op die boonste r::l1< geplaas am voedscl koud Ie hall. Die walcr wat smelt is onder in die laaitjie opgevang .... US
Illustrasie 51 '11 Silkas or kolekas. Die kale is mel waleI' Ilillgeholl 0111 vleis or bederlbare
voedsel le bewaar 139
lllllstrasie 52 'n Reghoekige hOlilwaskuip met 'n hand pomp en walcrlllil. wat lopcndc waleI'
by die W<lSkllip verskaJ' hel. 140
Illustrasie 53 'n Sleenopwasbak, Let op die skuinsle vnn die hOUlilfdroograk, die enkelkraan, die skollelgoedbalie biflJlC in die opwasbak en die arvoefTlYP vir die waler. 140 IIl1lslrasie 54 Opelug veldkombllis lydens die pionicrsvesligingsfasc. Kyk ook hieroncter. '11
Beskutte velUkombuis, 'n losslaande cenheid 141
Illllstrasie 55 Die pioniershuis op Hartbcespoorl, nada' die kOll1buis aangebou i~. Skets: J.H. Pierncef (1919). Die vloerplan van hierdie huis( onder). Skels: C GOLlWS 142
1I1usirasie 56 Tipiese grondplanne van ou Kaapse Iwise, sander binnenshuisc lopende waleI', I -4 is skuinsdakhuise en 5-6 is pJatdakhllise. Lel op die pJasing vall die herd en oond leen die
I1lustrasie 57 Die beslaande sloepdakke is mel mure loegebou 0111 die kOl11buis lc skcp. Skets: M. Naude. Kyk ook hieronder. Die s(O\~p van hierdie boerewoning in die Transvaal is loegcboLi en verleng Olll 'n ruilllte vir 'n binnekolllbuis Ie skep 144
Illustrasie 58 Losstaande vertrckke, wal as kOlllbui~ en badkamcr gcdien he!, is soms mel 'n plat dakkic leen die langsy van die pioniershuis, aangebou. Skels: M. Naucte. Hieronder: Die rUlne van die plaasopstal (±1880) vall die Radcmcyers, Pretoria. Let op die IOSSlnande kombuis en badvertrekke aan die sLlidckanl, wat laler aangeboLl is 145
Jlluslrasie 59 Die verbouingsfase na 1890, loon die invloed van die laal-Vicloriaunse bouSlyl op die pioniershuis op Middelspruit. Die reghoekige pioniershuis (bo) mel rOll kleisleenrnure, is ill lases mclldip aangeboLl, 0111 'n lipicsc Vicloriaanse boerewoning (onder)
met stoepkamcrs reg random die Illlis, Ie skep. Die kombuis en badverlrek, sonder lopendc
waleI', is langs t11ekaar geplaas. Skcts: C. Gouws 146
Jlluslrasie 60 'n Tipiese koolstoof met 'n manlike "ok. Manlike huisvverkers, gewoonlik huurarbeiders, is 'n kcnl11erkende Britse koloniale gebruik wal nie nd (hierbo) in die slede nie, maar ook in die welaf'huishoudings op die landelike Hoeveld gcbruik is 147
Illuslrasie
6
I ' n Driepool ysterwaskolnstaander met . n em aljewaskoln, Illmpetbc"er en seepbakkie, in die skool op Diepkloof. Lel op die houlwalerel11Jllcr in die aglergrond 165[lIuslrasic 62 ' n Vierpool yslerwaskol11staandel" mel ' n ellla l.icwa~kolllslel op 11 arlbeespoorl. ... 166
IlIuslrasie 6J Die crdewarewaskomslel in die pioniershuis op Harlbeespoor! se hoofslaapkailler. Hieronder is die emal.iewaskomsl~l in die pioniershuis op Hanbeespo0l1 ~e
seunskan1er !67
lliustrasie 64 '11 Porsclcinwaskomslel op 'n waslakl mel 'n mannerblad in een van die
slaapkamers 0)) Zwarlkoppies , 168
Illustra~ie 65 'n Losstaande hellpbad in die hoorslaapkamer van die perlllanente woning op
DiepklooC )69
lilustrasie 66 Die pioniershllis op I3rakspruiL mel 'n aJllgeboude badk(llllcr onder '11 plat
sinkdak 170
Jllustrasie 67 Die H-vormige boerewoning en sy vloerpbn (hieronder). Die kombuis en
badkamer is agler, langs l11ckaar. Skels: G. Mocrdyk 171
lJlusll"asie 68 'n Plan ell skels vall 'n plaashuis met die badkamel" CIS aJsontlel"like ruirnte billllC
die huis lussell die slaapvertrekke. Skets: lR. Burg ( 1920). 172
lilustrasic 69 Die badkalllcmitieg van die boerewoning. (I) Die bad is ill die middel van die vertrck geplaas. (2) Dje ingeboudc bad staan leell die buile lllUUr. (3) Die slortbad IS teen die binnel1lllur. (4) Die slorlbad is onder die vloervlak ingesink.... 173
lliustrasie 70 "11 Ingeboude wa~bak mel krane op De Rust. 174
1II1Isirasic 71 Die ingeboude slOrlbad, mel lopclldc wannwaLer en vCl"sLellings: "Spray", "Iungc" ell "showel"" (1906), op De Rusl. 175
lllusirasie 72 Die slortbad se skenll. Let op die koperwaLerpyp van die s(orLgedeclre
Illuslrasie 73 Die warlllwalerpyp was van koper. AI die walerpyre is sigbaar en loop langs 176
die nlUUr. 177
Jlluslrasie 74 "n Warll1waterloeslel bO-op die buileb(}koond op die aglerstoep, Zwarlkoppies . ... 178
lliustrasie 75 'n Kleinhuisie mel 'n emmcrstelsel. Lei op die skarnierc (bo) vvaar die deurljie
was en die slaandak (1.55 m x 1.5~ III x 3.60 m) 179
IIlustrasie 76 'n Geglasuurde crdcwarckamcrpot in die pioniershuis op Hartbee~po()rt 180
Illuslrasie 77 Die dmagbare elllillerloilel wat mel water gespoel hcl or Zwartkoprics 181
llluSlrasie 78 Die vlocrplan van De Rust se opslallllet stoepe I"eg rondom. Die kombuis (J4), en badkamcr (Bk) hel reeds in 1906 lopende warm watel" ell 'n binnespodLoilcL ('I') by die kamcrs, gehad. Let op die plasing van dic loilet lusscn die slaapvcrlrekke I~Q
IIlustrasie 79 Die dekoraliewe sroelbak (1906) van die spoeltoilel op De Rust. I~D
JlJustrasic 80 Die kctlingspoelstelscl, waf na 100 jam, nog in gebruik is op Dc Rust. 184
Illustrasic 81 'n Model van \valer en walcl"voorsiening rondom die landclike wcrl'. Skets: C.
GaLL \\is 192
loofstul( 1
Inleiding
1. Orientasie en problecmstelling
WaleI' ,;vord as 'n vanstlfsprckende gcbruiksilem in menige lasel vun die allcdaagse !ewe van die mens beskou. Ons draai die kraun oop, tap '11 bad vol waleI' in om le reinig, or skink 'n
glas water 0111 die dol'S Ie les. Mcnse is Ilouliks bewLls van al die waterproscsse wal daagliks
a(ln die orde kOI11. Di~ gemiddelde vrou en kind in die ontwikkelende werdd loop 10-15 kilome(ers per dag, om waleI' vir 11llishoudelike gebruik Ie loy' In hierdic sludic is deur middel vall die l11elodologiese grondslae van Geskiedenis as dissipline, navorsing gedocn oor die geskiedenis van wC\[crvoorsiening en sanilasie in landelike woonhllise op die Hoeveld. J-lierdie hoogliggendc slreck is sowal I 500 metcr bo seespieel en sluil die suidclike Transvaal (tans Gauteng- en Noordwes-provinsie), die noordelike Vryslaat, Mafikeng en Vryburg in die Noordwesprovinsje in" Lion Cachet hel ill J898 die I-Joeveld as volg besklyf:
Door hef "H()()~veld" !Fordl verstaall IICf eigenl[jke plu/eull \'an Drakellshr>rg. dal ::ich /0/ (Jan M(Jgalie.l'herg en Lijdenburg. ell. Wes/dijk. lungs Vualril'ier ili/slrekl. ~
1n die besonder i~ op die tipiese kombuis en badkamcr gelct, waar water in aan~ienlike
boevcelhedc bcnodig is.
Vanllil 'n histories-arlll'opologiese oogpunt i~ dit duidelik dat die beskikbaarheid van waleI' 'n
direklc invlocd op die verspreiding en vestiging van mense het. Dil VOrIll deel vnn die
oorgrole meerderheid van die menslike skeppings wat op bigiene en vocding belrekking hel.l> Patrone van aanvangsncderselling, in aile werelddele, dui op 'n ontstaan in die omgewing van
A11011.. "Womcn ,1I1L1 I·"alcr" in Wel:id Y N(;w~lcll\\;r, UNESCO watcrportal. [WebsIlc:
lillJ1://W II wuncs"I).lJl:giL:lti -bu'L\1 cl:llvorldf\\ ;lll'rjJllbise;lf£h.£gj] [Dale 0 I' :lecess: 2005-10-031· F.r. OJcndal (rcd.), J '~-rkflll emil fUJluhvuordehoek FllJl dit ,,'j;'ifwu/lw lou/, p. 390.
F.L. Caehcl, De \"'fJr.\I('/.,/rijd dC/r 7hlllsl'u/ers. £Ian her volk VlIil NeJt'r/a/lJ l'erhU(lId, p. 334. P.l. ('ocrt1.C, fnh'idil1f; lUi die uigelllene (/olkt'k/lnde. p. 82.
n standhoudendc waterbron.7 Die ervarings, waarnemings, gevolgLrekkings, algernenc volksgelowe en wccrvoorspcllings van die Hoeveldse bewoners, hel inhoud aan n oorgelewerde volksweerkunde gegee, vvaarvolgen:-. hulle reen voorspcl hcl. x Water is n natuurlike hulpbron ,val noodsaaklik is vir die oOl·lewing en voortbcstaan van die mens en dierc. Dit is 'n voorvcrcistc vir die aankoop van grond en bepaal die ligging van die woonhuis op die plans in landelike 1-loeveld9 Histories-geogralies is daar aanduidings dat 'n behoelle beslaan vir ' n lyd-ruimtelike kontekslualiseri ng van die Iloevcldse won ing en dic essensiclc walerdienslc wal daannee gepaard gaan.
Hierdie stud ie rokus in bree trekkc or bepaaJde knelpunte en voortrc fI ike eienskappe wal in hisloriese verband, in die konleks van die argileUuur en fWlksioncle bcnutting van die kombuis en badkalTler in die Hoeveldse landelikc woning, voorgekolTl hel.
Die datum 1840 word as verlrekpunl vir die studie gebrujk. Dil was die aanvang van die era toc die eerstc mcnse van Eurorese herkoms ill redelik groat gelalle hulle op die Hocveld geveslig hel en die stclscl van rlaaSlOekenl1il1g up '11 geordende wyse beheer is. IO Die
vestiging or die landelikc Hoeveld is in drie fases ingedeel. Die a~ll1vallg en einde van die onderskeic !~lses oorvleuel ictwal. Die doelwil is egtcr om kennis le neem daarvan dat sckerc uitslnande tendense binne bepaalde tydrerke plansgevind het, maar daar sal altyd n uilsondcring op die reel wees. Die rases is: die lydclike of (rekkerst:lse vanaf 1836 tal ongevecr 1848, die pionicrslase vanar 1840 lol en mel die onldekking van gaud in die 1870's in die Transvaal en die fase waarin daar permanenl geveslig is 'lanaI' 1860 tot 1910 met Uniewording. Die Inat- Vicloriaansc kOll1buis- en badkamer~tyle het vanal" 1880 vanuit Brittanje saam met reisigers na die binJleland van Suid-Afl"ika gekorn. Dit hel dan or die dorre en vandaar na die platleland Yersprei. 11 Die fokus van die studie is am na die onlwikkelingsproses vanaf 1840 lot 1910 binnc 'n omvattende geograllese ruimle Ie kyl-.. In die eerste pick word gelet op die landelike dele van die Hocveld van Suid-Afrika. Daal" is vir die doeleindes van hierdic sludie hoolsaaklik gekyk na die huishouding van diegene van
J. Seymour, 71,e Na/lOnaf Tl"u.I/ buuk o(/urJ;IJ/lol ffOllse!rofc! Cra/ls. fl. 52.
P. W. Grobbdailr (red.). Die A/rif...aner ell \y ktillllllr (11') BO(,/"(:'I\'F.llt(,II/, pp. 107 -j 12.
T.G. Con,cr, Warden ell .1.1" //l('n\(', p. 2 en F..I. I'olgierer, ·'Die ve,riglng van die blankc in TransYdal
(1837 -1886)"· in Argie/jllar!Juek vi,. Said-A/i·ikllllll.le CeskieJel1l.l, 21 (2).1958. [). l58
III P..J.J. Prinsloo. "'n Ili,aoricsc oursig vall die Vualdriehuebe Induslriali~cring~proscs. 188()-]'JSO.·· fl·
57.
II
Europese hcrkoms, aangesien elil die model was wat ook gebruik is in die lalere onlwikkeling
van hllishoudelike watergebruik onder die inheemse bevolking op die ]-loeveld.
Die ll1eeste boere op die )-Joeveld heL twee plase gehad. 'n saaiplaas op die Hoeveld en n veeplaas in die Bosveld or in die Laeveld. Saaiplase het sterk walerbronne soos '11 rivicr or (anlcin gehad. lerwyl veeplase droe plase was. 12 SOl1llllige boere heL nog lot n,l 1902 mel hulle vee gedurende die herl\ van die lloeveldse plaas na \Vinlenvciding op die Bosveldplaas gelrck. 13 Die illvloed van die inheemse bevolking wal as arbeiders op die Hocveldse plaas (Solho en Tswana) en op die Bosveldse of' Laeveldsc plaas (Venda) gewerk hel en die wal saam uit die Kaap gelrck hel (Khoikhoi IHollenlolle, Xhosas, Boesmansl~ en slawe,ls is sover dil oor water gaun, uilgelig.
J-lierdic navorsing veneenwoordig in die konteks van die hellrisliese l6 werksproses (opnamc en konsolidasic), 'n opname van watergebruik en sanitasie met die doel om 'n gcneriese model (in hisloriese konlekste) van die lipicsc landelike kombuis en hac/kamer op die HocvcJd in bepaalde verballde daar le ste!. Daar is gepoog Olll op kulLllur-, klas-, ell fl.ll1ksioncIe bellullingsverband Ie konscn(reer.
Dam is veral Idem gcle op higienc: stand van wclvaart; doeltrcffcndc hulpmiddcls: behoeftcs; gerief; angeriel'; rnodegierc en die lIilleg cn inrig van gcgcwe Icefruil11les op n bcpaaldc lydstip binne 'n bepaaldc tydgees in die samelewing.
Vir die doeleindes van die opname is relcvanle prJl11ere en sckondere bronne random die onderwerp ingesamcl. Benewens geskrewe matcriaal, IS ook op visuele bronnc gckonsenlrecr.
Die volgcnde navorsingsvrac is mel bClrekking lot die Hocveldsc Jandelike woning gevra:
Wal wa0 die waler::,iluasie rondom die huis mel bctrekking lat die opvung en berging van waler'~
I Z 1'.1 ..1. I'rillslo(l,
"'11 HI~loncse oorsig van die Vaaldrichoekse Illdllstri;l[is~ringsproscs, ISSO-]lJSO:' p.
57.
u W. BClllarl, P. Delills, anti S. Trapldo, PUllillg a jJ/o/lgh 10 Ihe tl'U/lIIJ: <lcc/lmUlalioll aliI! clispo\·x('.lsio/1 in I"lII'(l/ SoUllr I!!i'ica. /850-/Y3{), p. 375.
1< T H Lc Roux, Die clag!>ock \1(/11 l.O/li.1 Trigardl, p. 182.
I' LA. Eldredge and F. Morlon (Ed., ), Slul'ely iii SO/lllr A(l'Ica. ca/)fiv(' la/WI" 011 tlw !Jule IIlu)///iel'. p.
14&.
\(' .1.W.N. Tempclholl, Verllllicliglikic I'el"/ede (/.I'/1e/,I('
1'<1/1 t!1l' !te/meJ1e/llu!st' venlu(JlIl'llre!ot!e i/l gnAiedelli.l, p. Sil..
Waller veranderinge hel vanar I~40 tot en mel die eersle dekade van die (wintigste Cell. len opsigtc van wuler en sanitasie in en om die woning plailsgcvimP
Hoc vergelyk huishoudclike watergcbruik en sanilasie in 'n pioniershuis Viln die vroee 1840'5 met die van die platteJandse llui s ronclorn 19 IO? 17
Wal was die [olak oDlvang van watervoorsiening in die kombuis en badkamer'J
ls daar sprukc van 'n historiese evolusie mel betrekking 101 die kombuis en badk<Jmer in die Suid-Afrikaanse konteks'l
2.
DoelwitteDie doelwilte van die sludie
Ie
or verskcie vlakkc.Die ondersoek is daarop gemik om die oorecnkomste en verskille tusscn die rioniershuis, die bchoeftige ell die meer welvarende lilndeJike wOlling nu te guano
'n Aanduiding is gekry viln hoe die mens in tye van oorvloed en skunrste skerrend dink om in sy basiese behoefles Ie voorsien.
Die invloed en ooreenkomsle van dieinhecmse bevolking rondom walergebruike is uilgelig.
Die impak vun gebrekkigc en/o!" voorlreflikc wil(crstelsels op die beslmll1swerklikheid vun huishoudillgS is bespreek.
DUM is geld op die rol van tlrll1oeoe op die beskikbilarht;id van walervoorsiening en
gep(l<lrdgaande higicnc, silnililsie en siekletocstande in die lJoeveldse huishouding.
Die ol1(wikkeling vall walerslclscb en sanilasie in die plaltelanclse woonhuis is n<lgeguun mel gepaardg(lunde problcme rondom Willer in die huishoudelike omgewing.
Funksionelc huishoudclike waterbcnulling, -bewilring en -besparing is nagcga(ln.
Die hisloriese evolusic mel bctrekking tot die voorsicnlng van water in die kombuis en badkamer binnc J ic bncleJ ike konlcks kom ler sprake.
I'
Vcld',,'erk I~ by OIC kulluurhistoricse Illuseums op Dlcpklool" III til\: olslnk Heidelberg, H~r1beespoorl ill Silverton (PrelOna) ell Zwunkoppies in oie buitcwyke V<in Pretoria in Nool o-Gauleng gcdocn_ Die
inligling IS vergelyk mel di0 Y<l1l die huise op De Rust, Rietlollicill en SlrylontclIl in ule tlistnl Heidelberg en Runllytnedc, Middclspl'uil ell Bl'akspruil in die distrik frankJ'or! In OIC Noonloos
Die invlocd van Europese modes cn style, die vrou sc behoenes, gerief' en linansiele sWIlls op die legnologie van walervoorsicnillg in die 18ndelike !luis op die Hoeveld, is aangcloon.
Hoewel uie fokus van hierdie sludie nie primer op die hoer Illiddelklas se Vicloriaanse villas op die landclike Hocveld val ni~, is dit tog van beJang om kennis Ie dra van hicrdie lewensstyl mel bClrekking 101 waleI' en sallilasie, omdal dil beslis die gernicldeldc ccnvoudiger landelike inwoncr b6ndruk en bC'jnvlocd heL
Daar is gepoog om inligLing oor waLergebruik en huishouuelikc sLinitasie in die badkamcr cn kornbuis van die pla[telallJse huishoudings in Le same!, sodal die bestaande kennis rondom historiese argitektuur en erfcnisbcwaring random die sfeer van walcrbcllutling uitgebrei kan word.
In die onuersoek is ook geld op slratcgiec en tegnologie van weleer ten einde vas Le stel or dil in die llloclernc tyd van waarde kan wees.
3. Vernaamste tcoretiese argumente
In uie lig van die reil dal hindie slLldie in die dissipline van Gcskicdcnis is. word daar nie van meel af aan op 'n IcoreLiese perspeklier ge!okus nie. Yeel eerder is by wysc van '11
onbevange ondersock van primere en sekondCre bronnernalcriaal gclct op die proses vall vcrandering op die lcrrein vall watcrvoorsiening en sanilasie in die [-Joeveldse landelike huishouding 1840 - It) I O.
Di CJloorcenkol1lst ig met die temie van Johan n von TUncn, bcstaan daar .n patroon ten opsigLe van die ligging vall spcsiJicke plaasakLiwilcite in vcrhoLiding lol die landelike [-Ioeveldsc walling.
n Moontlike leoreticse grondslag is vanuil "n hermeneutiesc perspektieL ooreenkornstig die hiSloriese velwys ingsraam werk, ontw ikkel.
4. Litcratuur ell rnctodick
4.1 Literatuur
Daar is nic vccl oor Jie huisholldclike waterstelsels in die kOlllcks van die SlliJ-Afrikaanse HocvelJse huis gesl<I)'l' nie. Derhalwe is onder meer op bree ell genericse bronne so os lyJgenootlike pcriodieke publikasics en gepubliseerJc brol1l1c (koc:ranle en tyJskrirte) gcrokus.
Pri mere bronne: Ongepubliseerde mcmOlrs, korrespondensic, briewc, 1l10nclelinge onJerhollJe, Jokulncntc in privaatbcsil, asook plaaslikc en sentrale owerheiJsargiewe is geraaJp leeg.
Sekomlere bronne: GcpllbliscerJe en ollgepubliseerJe werke wal op plaaslike, nasionale en inlernasionale sosio-ckonomicsc en kulluurhistoriesc aspekte lel, is geraaclpleeg.
4.2 Mctodiek
Die metodiek van die sludie is gesetel in die navorsingsproses (historiek), die socklog l1a inligting Ol11lrenl die onderwerp, die insameling en ordening van inligting (heuristick), die kritiesc beoorJcling van bronne (kritiek), die interprctasie vall inligting (hcrmeneutick) en
· J' b . d' IX
I d Ie CVll1 JI1gs.
vcrs ag oelllng oor
Toepaslike teneine en struklure wat op die navorsingsomlerwerp van locpassing was, IS tydcns velJwerk besoek en vir Jokul11cnterc doeleindes ge·inlerpreteer.
Mondelinge inligling is ingesamel en clan in oorccnstcl11ming mel bepaalJe melodologiese gronclslac vir navorsingsJoeleindcs georden.
Om Jie inligling Jewclld aan te bied, is gcpoog om saver moonllik viSlIele inligting, mondelinge herinneringe en persoonlike tcksindrLlkke oor die onderwerp tc onlgin. Daar is onder meer gebruik gemaak van 10l0'S. huisp[anne, katalogi. skelse en sell's skiJderye, met ic doe! hel om die tekstuele diskoers Ie verryk.
I ' .I. W.N TCll1pclholl Ver!luidigJikl(;' "erredI:', dll:' /wnll"neUliesl' VI'f.lluWlwle!ul!e III gl!s!((l!dl:'l'II\', p. 41.
Hoofstul
Water in die orngcwing van die woonhuis
I. Inleiding
Die bcskikbaarheid van water het 'n direkle invloed op die verspreiding en vestiging van die Trekkers op die [·Ioeveld (Oorvaalse gebied) gehad. Vestiging n<1 1852 (I/luslrasie
/r
was hoo[·saaklik langs slandhoudcndc riviere. Die beskikbClarbcid van waler in die onmidclellike omgewing het bep8al waar die pioniers hulle permanenl sou veslig en hoe hulle die werl" sou uille. Beide die landbouers en veeboere se daaglikse brood was afhanklik van W8[Cr. Hulkervarings, waarnemJngs, gevolglrekkings en weervoorspelJings het inhoud aan die oorgelewcl'de volksweel'kundc gegee wal bepaal het waal' hulle permanenl SOLI vestig. Verder
hel oillgewingsfaklore sao:, die pl8aslike lopografie, mikroklimaat. hidrograJie, grondvrugbaarhcid en die vOOl'koms van 1li:1lumlike planlegroei, ook bepaal of 'n 8rea geskik was vir permancnle vesliging en oorlewing.
Die Jigging van die woonhuis en builcgcboue is altyd die lokuspunt van die plaasbocr se akliwileile vanwaar hy na buite beweeg om na sy plaasakliwileite om Ie sien. 1'.1 Die huis is,
vir die huisvrou se gcrief, gewoonlik binne loopatstand van die walerbron, helsy 'n rut boorgal of l'onlein, gebou. Die sloor v,m waler clem die opdamming van stroompies ell die bou van kanale en slote, hel die boer ook gehelp om sy pJaasakliwileile te bepJan en le manipuleer.
Die plaaswerl' kan verdeel word in 'n verskeidcnheid lunksionele kornroncnle wal almal interall1anklik van mekaar is, naamlik die kleinwerC groolwerJ' en die buitewerf~l) Vir die docleindes van hierdic studic sal gelokus word op die Slrukture wal direk verband hOll mel
waler.
2. Ligging, kultuur en omgcwing
Ons kan die (corie van Johann von TLincn. 'n negenliclldc-ecuse Noord-Dui lse grondeiellaar en boer, loepas op die omgewing van die Hoeveldse plaas. ]-liervolgells kan plase opgcdeel
I')
IF. KnJar~, en l D. Nyslllcn, G{'ogmph.l': Il1e \11((11' ,,/IOCUlioll. (,illun:. und ell I'{)"(!II))) {'II!. p. 364.
241
word in kleiner homogenc identiliseerbnre areas. Die woonhuis en builcgebouc vorm dic (okuspunl van die plaasbocr St akliwileile, vanwaar hy nCl builc beweeg om na sy pbasaJ<liwileile 0111 Ie sicn. Veruer hel hy ook waargenccm dal sekere plaasnkliwileitc in sirkelvormige areas or ringe rondom die wOlling plaasvind. 21 Dic tcorie kan locgCp8S word op die ligging vaIl spcsilicke plaasakliwileile, in vcrhouding lot dic woning wal die kern van aile akliwitcile vorm. Die formaal van die sirkeivorllligc areas word dellf die klimaatsvariasie in die ol11gewing en die boerdcry-aktiwileite bepaal. Die wallll noordeson en kouc suidelike heIJing op dic Hoevcld hel ook dienooreenkornslig dic ptasing van die woonhuis en die uitleg van die plaaswerf en plaasaktiwitcile bepaa\. Die formaat van die werfu iI leg van die vee-, saa i-en gelllcngde boeruery het oak van Il1ckaar verski I.
Die Afrik'lllcrbocr hel by uitslek na tekcns van reen gesoek. Indien 'n ou besering ot'
liudorin lT begin pyn is reen voors])cI 22 Die noukeuriuc waarneming van die (Tcura" van
0 ' . 0 . b e
diere, voels (soos die swaclljic wal [aag vlieg) en inscktc (die uuiscndpool - ook genoem die reenslangetjie - wal in stringc om die huis loop en die miere wal vlylig stokkies nes toe dra), was alles lekens dat rctn aan uie kom is. 'n Rooi sonsondergang het urt)ogle bcteken, maar 'n rooi sonsapkoll1s, reen. 21 WolkfollllC1Sics i::, llok bekyk. So her skujt- en boomvoll11igc wolke reen gebring. Die ou mcnse hel oak saans mel slapenstyu 'n kraffie waleI' voor die bed necrgesil. As uaar in die oggend druppeltjies om uie bek van die krarlie was. sou dit reen.2'j
3. Omgcwingsfal<tore wat landclike neelersettings bei'nvlocd
Die pioniervesligcr is deur die lisiese omgewing gebind in sy keu~e waal' hy die werf sou uille. Die plaaslike lopogralie, mikroklimaal, hidrogralie, grondvrugbaarheid en die voorkolllS van natuurlikc planlegroei hel die tipe, ligging, slruktuurvorlll en interne funksionering van die landelike ncderscltings bci"nvloed 25
~ I
JT. Kolar~, ell .1.0, NyslliClI, Ceo::;ruph.l'. rl;f: Slll,{l' O(/U(U/{Oll. culll/re. <11/£1 <:/Il'irUlliliell/, p. 21 S. 22
P. W. Grobbclaar (red.), Die .-lji·ikulI(!( <:11 .'j' kulruur (I I') IJof!rell·.I's!Je{(l, p. \1)7 .
.?l P. W.
Grobbelaar (red.), Die Ajrrldlller ell .,)' kill/II({/" (I V) l3oer('ll~\'shf!id, ll. III .
.H
P. W. Grohbelaar (red.), Die ,Jji-ilwlIr:r C:'II sy kulil/lir (I V) !Jo(>rewvs!Jeid, p. 112. 2;
3.1 Plaaslikc topogralie
Die helling en egaligheid van die grondoppcrvlak hel 'n groOI invloed op die keuse van
po~isje van die plcJClswerr uilgcoekn. 'n HeuwelJgtige omgewing is byvoorbeeld moeiliker
om Le be.verk as 'n plat landskClp Gedurende die lydperk onder besprcking, hcl 'n huis sc vloer 'n enkel horisonlalc plalltmn gcvorlll. YanLlil'n prakliesc oorwcging is die konstl'uksie van 'n \Voning teen 'n helling oak lTleer <Irbeidsinlensief. 'n (Jrool hoeveelheid malcriaal moet ingevoer word Olll die platlorm Ie vorm, grond moel uitgegl'awc en/or 'n hoc londamenlll1Llur moe! a<:ln die lae kant v<:ln die hLli~ gebou word. Daal' mod ook vool'siening gemaak word vir die arvoer van reenwaler.
Plaaswerwe war lecn 'n lang aaneenlopende helling gelee is, neem noodwendig 'n vorm aan, mel die lang sye van die geboue ewewydig aan die kontoerlyn om die hoeveelheid opvulling (en tillS die arbeid) Ie verminder. Diepkloot' plaaswcrf (1//I1.'.-/rasie 2) is op hierdie \\'yse beplan en uitgcle (veldwerk 2007-03-06). Die werr is so geplaas dar dil oor die landskclp uilkyk, Illet die vruglcboord, groenteluin en veekrale lacr as die waning. Die pla~ing vall die permanente woning was dan ook gewoonlik hoog teen die kloor naby 'n watcrbron soos 'n slroornpie, 'n Slandhoudende fonlein or rivier, wal water vir huishoudelike gebruik en vrugle
. . 1 '6
en groelltelulnc voorslen lCt. 4
Waaier-
or
boogvonnige werwe kom voor \Vaal' die konloer 'n uitloperor
'n kern vorm 27 Zwarlkoppies sc werruilleg (lILuslrosie 3) met die hoolopslal a~ kern \vaarom ulte akljwileile plaasvind, is op hierdie wysc bcplJn cn uilgele (veldwerk 2006-03-07 en 2007-04-2J).Op 'n gclyker landskup is die plasing van t.lie gebouc nie volgens die kontoer gcdocn nie, maar eerder volgens die voorkeur en geriefvan t.lic bcwoncr. In die gcval van die pioniershllis op Harlbeespoort \vaar die plaaswerr op 'n gelyke vlak Ie, vorm die werI' 'n vierkClnlige patroon en is die gebouc ook verdeI' uilmckuar gelce (veldwerk 2006-03-17 en 2007-11-08). Die klipwatervoor, met 'n aangcplanle granual- (Plillica grana!Um) en kweperlaning
((VUO/lill ohlonga) aan die oostekanl en die bloekomlaning (El/coIY/JIlls) aan die noordckanl,
ornraam die woonhuis (/I/uslrasie 4).
2(\
A.I'.J. Van l~cnsblJrg, "Die donoll1lesc hcrslcl van Ule Al'nkancr In dlc Oralljcnvlcr-Kolonic, IlJ02
1907" In Argie!i{l(/,.!Jol:'k vi,. Slud-A/i'i!w(/nse Geskiedelli~, 30(2), 19G7, p. 145.
~.;
3.2 Mikroklimaat
Dit is veral die werwc \Val leen 'n berg or ranl geld~ is, "vat mikroklimaatshlklore lcn volle benut 2H Die berg of rant beskcnTI die weri-teen wind, soos op Oiepkloofw<tl gelee is aan die noonlekant van die berg, or leen direkte noordcson indien die woning teen die ~uidelike hang van 'n berg gelee is, Op die Hoeveldse plaaswerwe wat op oop vlaktes gelee was, is 'n mikroldimaat geskep deur die aanplan\ van bloekom- (t'ucu/YfJ{lIs), sipres- (Cuprcssus .I'empcrvircl/s) , witpopulier- (Populus alba), peper- (Sc/linus mol/e), maksering- (Syringa
ntlgaris) ell wilgerbol1le (Salix capel/sis) wal veraJ langs die waler aangeplanl is. Oil dicn
dall as windbrekers en sonlillers soos op Zwarfkoppies, De Rust (veldwerk 2005-10-26) en Harlbeespoorl. Oit bJyk dal inheeJ11se bome nie op groot skaal op die landelikc l-Joeveld aangeplanl is nie. Die rcde hiervoor is dat inheel11se bomc sladiger groei as llilheel1lse bome. Omdal die werklike oorsaak van malaria onbekend was, is dam in die pioniersfase gcglo dClt wilgerbome die oorsaak daarvan \-vas, Oaar is selfs 'n tyd lank 'n verbod geplaas op die aanplanl van wilgerbome tangs watervore 29
3.3 Hidl'ografic
Die belangrikste faklor vir die keuse van 'n stuk grond vir permallenle vcrblyC was die bcskikbaurheid van wuler len eindc die oorlewing van mens en dier lc verseker, Die vesliging vun die pionier wa~ uicnooreenkomslig allyd in die nabyheid vun water, hetsy 'n rivier, spmit (Jllus{)'(jsies 5 ell 6) 01' 'nl()Iltein,'O By die verkoop (1894) van 'n stuk grond., soos die pluas Blinkpoorl in die Heidelbergdistrik, hel die "overvloed van water" beslis 'n 1'01
gespecl 31 Die walervore ell dJmme is ook eerste aangele, voordal 'n skerl11 of\voonstruktuur vir rnenslike bewoning gebou is,Jc
lndien die natuurlike waterbron nie aan die waterbchoeftcs kon voorsien nie. is kosles aangcgaan am Ie boor vir water soos by Dc Rusl. Die eerste boorgatc en walerpompc het teen l890 hul versk yni ng op die Iunue like [-Joe veld gemaak. 3J l-I ierna hel windpompe,
2,~
M. Naud6, GCbOllC, SlrllkllllC en die rlasing daarvan or f1hl(l~werwe III die Transvaal, p. g4.
~.
C. Prctonus, Pretoria se {lionic:nillill )y /vd ell IT 111e111"l', p. 22 .
.~o
T.H. Lc ROLlx, Die t!agboek "WI LOllis Trigunli, pro 2\ en 121.
'I ;\Jvcncnsic 2443, "l~:cll wan; gouJnwn l l31inkpollrl Nll. 208" ill De Vu!A.s.)/em, 11J94-02-21. 12
T,H. Le Raux, Die dag!Joek \'(1/1 Louis Tny,un!/, p. J.
13
A.P..1. Van Rellsburg, --Dic ck(Jn(lmie~e her~lcl ViJn Jie /\frikancr in die Or<Jn)crivlcr-Kolonic, l'J02
meganiese pompc (SIOOlll-en paraffienm010rpOJllpe)14 algemeen op die plase voorgekom. As
die een bOOl'gal opgedroog heL, is die volgendc cen gesink 35
Uil die reisbeskrywings van reisigers na die binnelund van suider Afj-ika blyk dil da( bcidc die pioniers en die inheemse bevolking in riviervalleic gcveslig hel. Die inhecl11se bevolking heL leI' wille van verdedigingsdoe1cindes en l1laksimum hitle.. hulle hutle teen 'n noordelike hcJling in die nabyheid van waleI' gebou ..1(' Die pioniers heL egter as gevolg van die
vrugbaarheid van die rivier-algeseUe Jeemgrond. eerder op die vloedvlakle in die riviervalleie geves(ig.
Die pionicrs hel hulle welnaby die vloedvlakle geveslig, maar het oar gcnoeg kennis van die Jigging van huJ werr len opsigtc van die walervloedlyn beskik. So is die pioniershuis op Ilurlbeespoorl op '[1 spesifieke hoogle en afsland vanal' die Moreleltasrruil geboll sodal dil buiLe die vloedlyn Ie. Ondanks ll1enige vloed-insidente hel die huis ongeskonde gebly. Verder is clie pioniershuis so ger1aas dal dil 'n uitsig 001' die pl<lClS en die vee sou he. 37
Die bewoners van die landelike Hoeveld was bewus daarvan daL die grand binne die vloedlyn van 'n rivier gewoonlik nie gcskik is om op lc bOll nie. Oil is klei- en lurl'agLig. rek en kril11p
mel vogloenamc en laal derhalwe struktLlre bars. Klei is log gebruik om rnure mee 1e pleisler, stene te maak en die nok en sykanle van grasdakhuise te pleisler len einde die dakke waterdig Le maak.
3.4 Grondvrugbaarheid
Die eersle ploniers wat op die [-Joevclcl geveslig het, was hoorsaaklik veeboere wal ronclgetrek hel en op gcnoeg weiding vir hul kuddcs, eerder as grondvrugbaarheid geJoklls hel.
Tydens die pcnnanenle ves{iging op die vroee I-Ioeveld, het grondvrugbaarhcid beslis '11 1'01
in die kcuse van grond begin speel. Op die vloedvlakles van die riviere was vrugbare rivier aCgesetle leemgrond ideaaJ vir akkerbou, landerye. boorde en luine wat op hulle bCLlrl weer in die behoenes van die gesin kOI1 voorsjen3~ Dil word beveslig dem die hoc voorkorns van
\4
.!lJ\(;r1(;n~ie :>140. "SIOOlnpolnpen en rar~liinl1lol()l'-rol'llpcn" in Dc> Vo/ks.I'lelll, 1903·07-04.
"
CPA. MO I, L. Bczuidellholll, 211U5-10-2(1.~h
C.S. Vall del' Wa<1l, Die wOlling en WOOIlW-ySC onder die Vend", p. 12.
,7
C. Prc[orius, PI't'IO!'lU ,\'1' piolJienhui.l' 'Y /.I'd ell ~y lIIell.l(', p. 9.
~a
