OUD HAAKSBERGEN VRIJDAG 14 AUGUSTUS 1931.
door J. G. H. JORDAAN.
De kerken. - Haaksbergen in tijden van oorlog.
De R.K. Kerk, gewijd aan den heiligen Pancratius, is van zeer ouden datum. Wanneer deze gebouwd is, is niet met zekerheid te zeggen. Men veronderstelt, dat het een der oudste kerken van Twente is. De eerst ge- noemde vicarie werd in 1398 gesticht, terwijl in 1509 een tweede vicarie, gewijd aan St. Catharina, genoemd wordt. In den toren, van Bentheimer Steen opgetrokken, bevindt zich een steen met het jaartal 1565. Boven den Zuid. zijingang staat het jaartal 1520. Van der Aa geeft aan, dat de kerk gebouwd is in 1520. In 1838 is ze gerestaureerd, terwijl ze in 1888 belangrijk vergroot is. De toren en het oude gedeelte der kerk zijn in laat-Gothischen stijl opgetrokken.
In de kerk vindt men gebrandschilderde vensters. Op één ervan staat de familie Dievelaar als schenker genoemd, op een tweede het wapen van Sonsbeek, Mr. Bloys van Treslong-Prins schrijft in zijn boek
„Genealogische en heraldische gedenkwaardigheden in de Oude Kerken der provincie Overijssel", dat men er vroeger nog de volgende zerken en wapenborden had:
Zerken:
1. Ao. 1657 den 27 Augusti is gestorven Juffr. Sophia Berentsen huysvrouw van Jonker Jacob Buissonet van der Ager. (Het alliantiewapen
Buissonet van der Ager x Berentsen).
2. Het wapen Valck. Ao 1657 den 15 September is in den Heere gerust de Hoog Ed. Juffer Anna Maria Valck.
3. Het alliantiewapen Limborg x Van Althuys. Sijn in den Heere ontslapen ao 1680 den 27 September Arnold van Limborg, ontfanger generael der graefschap Bentheim, richter toe Haexbergen. Ao 1690 den 18 Junij Anna Elisabeth van Althuys, geboren tot den Oldenhuyse, sijn huysvrouw.
4. Het wapen van Limborg. Ao 1690 den 25 Desember is in den Heere ontslapen Adolf van Limborg, rigter tot Haexbergen en v&endrig van een compagnie dragonders ten dienste der Vereenigde Nederlanden.
Wapenborden:
1. Het wapen Berentsen (in ruitvorm) Obiit den 27 Augustus anno 1657.
2. Het wapen Valck gedeeld met Berentsen (in ruitvorm) Obiit den 15 September anno 1657.
3. Het wapen van Limborg. Obiit den 27 September anno 1680.
4. het alliantiewapen van Limborg x Van Olthuys. Obiit die 18 Junij anno 1690.
5. Het wapen van Limborg. Obiit XXV Desembris anno 1690.
6. Het wapen van Limborg. Obiit die 29 Augusti MDCCX.
7. Twee wapens: I. op goud een omgewende en klimmende windhond van rood met gouden halsband; II. Limborg.
In het begin der zeventiende eeuw, ongeveer 1630, is de R.K. Kerk in handen der Protestanten overgegaan, die hierin kerk hielden tot 1810.
In 1799 gaf Lodewijk Napoleon de Kerk aan de R.K. parochie terug.
De Hervormden bouwden toen een nieuwe koepelkerk uit eigen fondsen
en een gift van Koning Lodewijk Napoleon, die er ƒ 13.000,— toe bijdroeg.
De Ned. Herv. Kerk.
In de Ned. Herv. Kerk is aanwezig prachtig avondmaal-zilver, t.w. zilve- ren schotels, schenkkan, bekers en een doopbekken, geschonken door
mej. Catharina Lansink, weduwe van wijlen Gijsbert Hartogs. In 1697, ge-
boren te Haaksbergen, overleden op Java. Bovendien is er een mooie koperen kroon en een zeer goed orgel.
De Synagoge is in 1828 gesticht.
De toren der R.K. Kerk is eigendom der burgerlijke gemeente. De oude klokken zijn in 19Ï1 verwijderd.
Nieuwe klokken hebben hun plaats ingenomen. De oude klokken hadden tot opschrift:
Bewaar Uw vuur voorzichtig met verstand, dat ik niet noodig heb te roepen brand.
De Heer behoudt U voor gevaar
en ons voor barsten lang bewaar. 1737.
Ik roep U tot Gods woord, ik bid komt in en hoort.
Ook maak ik alle uur bekend dat Gij moet denken aan Uw end.
Casparus Coninck. Me fecit 1737.
Op de kleine klok, gewijd aan Pancratius,. welke veel ouder is en waar- van niet bekend is, waar ze is gemaakt, stond:
Virgo Maria, Christi Mater. Johannes Pancratius et oiet voce pia pro nobis.. De vertaling zou luiden: Maagd Maria, Moeder van Christus, Joan- nes Pancratius en bidde met Godsvruchtige stem voor ons. Oorlogen.
Haaksbergen is vroeger ook niet gespaard gebleven voor allerlei rampen, zooals zoovele plaatsen in Twente en den Gelderschen Achterhoek.
Zoo heeft men veel te lijden gehad van de oorlogen en de pest. In den Tachtigjaren oorlog heeft Haaksbergen bizonder veel meegemaakt. Veel is hiervan echter niet te vinden, daar Haaksbergen natuurlijk geen versterkte stad was en zoodoende geen belegeringen had te doorstaan, zooals Groenlo en Oldenzaal; evenmin trok men tegen haar op zooals tegen Enschede, Diepenheim, Delden en Goor.
Toch kan men bij het lezen van oude kronieken en geschriften telkens nog wel eens iets over Haaksbergen vinden.
In de Kerkeboeken staat, dat de oude kerkeboeken in den 80 -jarigen oorlog weggeroofd zijn door de Bisschoppelijke troepen en in 1666 weer opnieuw aangevangen zijn.
Zoo zien wij vermeld, in 1447, de verpachting voor 20 jaar lang van den Hof te Langelo, in het kerspel van Haaksbergen, waarop een Bergvrede of vesting werd gevonden, door Roelof van Diepholt, bisschop van
Utrecht, aan Willam Rybbert. (Een bergvrede is volgens Racer een burgt om den vrede en de rust te handhaven en de plaats tegen aanvallen te be- schermen.) Van de verschillende invallen in Twente, hetzij door troepen van over de grens of van troepen uit eigen land, zooals van den bisschop van Utrecht, de Heeren van Wisch, de Hertogen van Gelder en van de
Spaansche troepen of van Munstersche troepen, heeft Haaksbergen ook haar deel gekregen.
In 1627 bij voorbeeld werd Grol (Groenlo) door Prins Frederik Hendrik belegerd en ingenomen. Graaf Hendrik van den Bergh kwam toen de benarde vesting met een ontzettingsleger te hulp, welke zich in Spaansche handen bevond. Bevelhebber van de verdedigers was Matthijs Dulcken.
Graaf van den Berglr waagde een aanval op het Staatsche leger. Op 31 Juli kwam hij des nachts van den kant van Vreden en viel het kwartier van Prins Ernst Casimir aan. De aanval mislukte echter en de mannen van Graaf van den Bergh dropen af. In de eerste helft van Augustus kwamen troepen in Neede en Eibergen, welk laatste plaatsje op een middag geheel
werd geplunderd. Hierna trokken de plunderaars af naar Haaksbergen en zullen daar stellig wel hetzelfde gedaan hebben.
Om de grootte van de bevolking van de steden met enkele dorpen en landgerichten te kunnen vergelijken, vermeld ik hieronder de gegevens over het jaar 1748. Goor 1026 zielen, Enschede 1503 zielen, Delden 1112 zielen.
Landgerigt Enschede (thans Lonneker) Hengelo 3479 zielen.
Landgerigt Delden (thans AmbtDelden) 4255 zielen.
Drostambt Haaksbergen en Diepenheim
1 Landgerigt Diepenheim 597 (Stad 454) 1051 2 Landgerigt Haaksbergen 3640.
nml. Dorp 981
buurtschap Honesz 326 Buurse 493
Boeculo 424 Holthuizen 369 Eppensolder 424 Brammelo 265 Langelo 358
Wij vinden vermeld door mej. M.G. Snuif in verslagen en mededeelingen van Overijsselsch Recht en Geschiedenis 1931, dat in Haaksbergen een
garnizoen lag. Zoo werd o.a. in het jaar 1688—89 toen men in oorlog was met Frankrijk en er gedreigd werd met brandstichting in Overijsel en Gelderland, een wacht gehouden op de avenuen (zooals men de groote wegen toen noemde.) Er is ook een wachthuis geweest.
In het geheel werden daarvoor uit Twente opgevorderd 1012 personen boven de 20 jaren en onder de 50 jaren en die bekwaam waren om de wapenen te voeren. Zoo moest Haaksbergen daarvoor leveren 42
personen. Er werden speciaal orders aan de wacht in Twente uitgereikt en wordt daaronder in artikel 8 het volgende vermeld:
„Soo haest de vijant vernomen wort, sal men voort met slaan op
trommels en ketels, luiden van kloeken en lossen van geweer, allarm maecken, en sal uyt yder Gerichte een bequaem man binnen Enschede en Haxbergen, als zijnde de bütenste frontierplaatsen gereet staan, om den allarm anstonds yder aen zyn officier bekent te maecken, gelijck ook binnen die voorn, plaetsen twee paerden altijdt sullen paraet zyn, em met die selve sonder tijdtversuim 2 persoonen an de verwalter Droste en presents Edelen te poste af te senden, om van alles te adverteren."
De ingang der St. Pancratiuskcrk te Haaksberge.
