Van helder naar troebel en weer terug
45
0
0
Hele tekst
(2) EEN ECOLOGISCHE SYSTEEMANALYSE EN DIAGNOSE VAN ONDIEPE MEREN EN PLASSEN VOOR DE KADERRICHTLIJN WATER. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 01.
(3) STOWA IN HET KORT %F 4UJDIUJOH 5PFHFQBTU 0OEFS[PFL 8BUFSCFIFFS LPSUXFH 4508" JT IFU POEFS [PFLTQMBUGPSNWBO/FEFSMBOETFXBUFSCFIFFSEFST%FFMOFNFST[JKOBMMFCFIFFSEFST WBOHSPOEXBUFSFOPQQFSWMBLUFXBUFSJOMBOEFMJKLFOTUFEFMJKLHFCJFE CFIFFSEFST WBOJOTUBMMBUJFTWPPSEF[VJWFSJOHWBOIVJTIPVEFMJKLBGWBMXBUFSFOCFIFFSEFSTWBO XBUFSLFSJOHFO%BU[JKOBMMFXBUFSTDIBQQFO IPPHIFFNSBBETDIBQQFO [VJWFSJOHT TDIBQQFOFOEFQSPWJODJFT %FXBUFSCFIFFSEFSTHFCSVJLFO4508"WPPSIFUSFBMJTFSFOWBOUPFHFQBTUUFDIOJTDI OBUVVSXFUFOTDIBQQFMJKL CFTUVVSMJKLKVSJEJTDI FO TPDJBBMXFUFOTDIBQQFMJKL POEFS [PFL EBU WPPS IFO WBO HFNFFOTDIBQQFMJKL CFMBOH JT 0OEFS[PFLTQSPHSBNNBµT LPNFOUPUTUBOEPQCBTJTWBOJOWFOUBSJTBUJFTWBOEFCFIPFGUFCJKEFEFFMOFNFST 0OEFS[PFLTTVHHFTUJFTWBOEFSEFO [PBMTLFOOJTJOTUJUVUFOFOBEWJFTCVSFBVT UPFUTU 4508"BBOEFCFIPFGUFOWBOEFEFFMOFNFST 4508"WFSSJDIU[FMGHFFOPOEFS[PFL NBBSMBBUEJUVJUWPFSFOEPPSHFTQFDJBMJTFFSEF JOTUBOUJFT%FPOEFS[PFLFOXPSEFOCFHFMFJEEPPSCFHFMFJEJOHTDPNNJTTJFT%F[F [JKO TBNFOHFTUFME VJU NFEFXFSLFST WBO EF EFFMOFNFST [POPEJH BBOHFWVME NFU BOEFSFEFTLVOEJHFO )FUHFMEWPPSPOEFS[PFL POUXJLLFMJOH JOGPSNBUJFFOEJFOTUFOCSFOHFOEFEFFM OFNFSTTBNFOCJKFFO.PNFOUFFMCFESBBHUIFUKBBSMJKLTFCVEHFU[PµO[FTNJMKPFO FVSP STOWA 1PTUCVT 3#6USFDIU U F TUPXB!TUPXBOM J XXXTUPXBOM. 02 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 03.
(4) COLOFON. TEN GELEIDE. Uitgave. 8BUFSCFIFFSEFSTNPFUFOEFLPNFOEFKBSFO¿JOLBBOEFCBLPNUFLVOOFOWPMEPFO. Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer STOWA, Utrecht. BBOEFEPFMTUFMMJOHFOWBOEF&VSPQFTF,BEFSSJDIUMJKOXBUFS%FIPHFGPTGBBUCFMBT UJOHJONFUOBNFNFSFOFOQMBTTFOWPSNUEBBSCJKFDIUFSFFOHSPPUTUSVJLFMCMPL. Auteurs. %JUTUBBUEFUFSVHLFFSWBOIFMEFS QMBOUFOSJKLXBUFSNFUVJUFFOMPQFOEF¿PSBFO. Nico Jaarsma (Witteveen+Bos), Marcel Klinge (Witteveen+Bos) en Leon Lamers (RUN). GBVOBCFIPPSMJKLJOEFXFH. Begeleiding. %JUSBQQPSU HFUJUFME7BOIFMEFSOBBSUSPFCFMFOXFFSUFSVH IFMQUXBUFSCFIFFSEFST. Bas van der Wal (STOWA), Jan Janse (MNP). HSFFQUFLSJKHFOPQEFGPTGBBUQSPCMFNBUJFL.FUIFUSBQQPSUJOEFIBOE[JKO[FJO TUBBUFFOHPFEPOEFSCPVXEFFDPMPHJTDIFBOBMZTFFOEJBHOPTFWBOIVONFSFOFO. Klankbordgroep. QMBTTFOUFNBLFO%F[FWPSNFOPQIVOCFVSUFFOTPMJEFCBTJTCJKIFUOFNFOWBO. Deskundigenteam OBN-onderzoeksprogramma laagveenwateren. HPFEFFOEPFMUSFGGFOEF GPTGBBU NBBUSFHFMFO. Eindredactie. %JSFDUFBBOMFJEJOHWPPSEJUSBQQPSUJTIFUHFSFFELPNFOWBOGBTF*WBOIFUMBOEFMJKLF. Bert-Jan van Weeren. 0#/POEFS[PFLTQSPHSBNNB -BBHWFFOXBUFSFO VJUHFWPFSE JO PQESBDIU WBO IFU .JOJTUFSJF WBO -BOECPVX /BUVVS FO 7PFETFMLXBMJUFJU %F VJULPNTUFO WBO EJU. Fotografie. POEFS[PFL CMJKLFO HPFE UPFQBTCBBS PQ BMMF NFSFO FO QMBTTFO JO /FEFSMBOE )FU. Victor Bos (foto blz. 08), Willem Kolvoort (foto brasem cover, foto blz. 62 en foto samenvatting blz. 02). 0#/POEFS[PFLTSBQQPSUJTBMTQEGCFTUBOECJKHFWPFHEPQ$%3PN. en Ron Offermans (foto’s blz. 02, 12, 18 en 46). 6JUIFUPOEFS[PFLLPNUEVJEFMJKLEFQSPNJOFOUFSPMOBBSWPSFOEJFXBUFSCPEFNT Vormgeving. LVOOFOTQFMFOBMTJOUFSOFCSPOWBOGPTGBBUCFMBTUJOH;FLFSBMTTQSBLFJTWBOTUSBL. Shapeshifter, Utrecht. HFSFHVMFFSEQFJMCFIFFS IFUHFFOJO/FEFSMBOEWBBLIFUHFWBMJT)FUXFSQUEBBS NFF FFO CFMBOHSJKL OJFVX MJDIU PQ EF NBOJFS XBBSPQ XBUFSCFIFFSEFST GPTGBBU. Druk. QSPCMFNFOIFUCFTULVOOFOBBOQBLLFO%FOJFVXFJO[JDIUFO[JKOJOEJUSBQQPSU. Libertas, Bunnik. WFSXFSLU. STOWA-rapportnummer 2008-04. 6USFDIU NBBSU. ISBN 978.90.5773.386.4 STOWA Utrecht, maart 2008. IR. J.M.J. LEENEN %JSFDUFVS4508". Copyright Teksten uit dit rapport mogen alleen worden overgenomen met bronvermelding.. Disclaimer De in dit rapport gepresenteerde kennis en diagnosemethoden zijn gebaseerd op de meest recente inzichten in het vakgebied. Desalniettemin moeten bij toepassing ervan de resultaten te allen tijde kritisch worden beschouwd. De auteurs en STOWA kunnen niet aansprakelijk worden gesteld voor eventuele schade die ontstaat door toepassing van het gedachtegoed uit dit rapport.. 04 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 05.
(5) INHOUD. 1. INLEIDING. 08. 4. DIAGNOSE. 46. 1.1. Relatie met andere instrumenten. 10. 4.1. Verzamelen van de benodigde data. 48. 1.2. Status van het rapport. 10. 4.2. Bepalen actuele belasting en kritische belasting. 48. 1.3. Leeswijzer. 11. 4.2.1. Opstellen van de water- en stoffenbalans. 49. 4.2.2. Bepalen van de externe belasting. 50. 4.2.3. Bepalen van de kritische belasting van het watersysteem. 50. 4.3. Bepalen van kansen en knelpunten aan de hand van diagnostic tools. 52. 2. HET OBN-ONDERZOEKSPROGRAMMA LAAGVEENWATEREN. 12. 4.3.1. Nutriëntenbelasting extern. 52. 2.1. Opzet OBN-onderzoeksprogramma. 13. 4.3.2. Nutriëntenbelasting intern: waterbodem. 53. 2.2. Belangrijkste resultaten. 14. 4.3.3. Waterkwaliteit: fysisch-chemisch. 56. 4.3.4. Biologie. 57. 2.2.1. Helder water als voorwaarde voor herstel van biodiversiteit. 14. 2.2.2. Aandacht voor de waterbodem. 15. 2.2.3. Diagnostische tools en sleutel voor beheer. 15 5. KEUZE VAN MAATREGELEN. 62. 5.1. Strategische keuze voor type maatregelen. 63. 3. ANALYSE: HET ECOLOGISCH FUNCTIONEREN VAN MEREN EN PLASSEN. 18. 5.1.1. 3.1. Helder of troebel: alternatieve stabiele toestanden. 3.1.1. Maatregelen ter bestrijding van het effect van nutriëntenbelasting. 63. Overige maatregelen. 64. 19. 5.1.2. Hysterese en kritische belasting. 21. 5.2. Andere overwegingen bij de keuze van maatregelen. 65. Ecologisch herstel door ‘catastrophic shift’. De meest kansrijk geachte maatregelen voor ecologisch herstel. 66. 23. 5.3. 3.2. Bepalende factoren voor de kritische belasting. 23. 5.3.1. Type I: reductie nutriëntenbelasting. 66. 3.3. De rol van de waterbodem. 3.1.2. 26. 5.3.2. Type II: systeemmaatregelen. 67. 3.3.1. Processen en sleutelfactoren. 29. 5.3.3. Type III: interne maatregelen. 68. 3.3.2. P-mobilisatie: mineralisatie en desorptie. 30. 5.3.4. Overige maatregelen. 69. 3.3.3. Indicatoren voor de toestand van de waterbodem. 32. 5.4. 3.4. Externe belasting versus interne belasting. 35. 3.5. De rol van de oeverzone. 37. 3.6. De ecologische toestand van meren en plassen in historisch perspectief. 38. 3.6.1. Belasting in relatie tot peilbeheer. 39. 3.6.2. De rol van de waterbodem in relatie tot peilbeheer. 41. 3.6.3. Oevervegetatie in relatie tot peilbeheer. 41. 3.6.4. De rol van vloedvlaktes in de nutriëntenkringloop. 41. 3.6.5. Alternatieve stabiele toestanden en menselijke beïnvloedingen. 43. 06 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. Effectiviteit van maatregelen. 69. LITERATUUR. 70. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 07.
(6) H1 Inleiding. 8BUFSCFIFFSEFSTNPFUFOEFLPNFOEFKBSFOGPSTFJOTQBOOJOHFOQMFHFOPNWPPS IVOXBUFSMJDIBNFOUFWPMEPFOBBOEFEPFMTUFMMJOHFOWBOEF&VSPQFTF,BEFSSJDIU MJKOXBUFS&FOCFMBOHSJKLTUSVJLFMCMPLEBBSCJKJTEFIPHFGPTGBBUCFMBTUJOHJOWFFM /FEFSMBOETPQQFSWMBLUFXBUFS%JUTUBBUEFUFSVHLFFSWBOIFMEFS QMBOUFOSJKLXBUFS NFUVJUFFOMPQFOEF¿PSBFOGBVOBJOEFXFH *O EJU SBQQPSU LSJKHFO XBUFSCFIFFSEFST IBOEWBUUFO BBOHFSFJLU WPPS FFO HPFEF FDPMPHJTDIFBOBMZTFFOEJBHOPTFWBOIVONFSFOFOQMBTTFO)JFSCJKTQFMFOUXFF BTQFDUFOFFOCFMBOHSJKLFSPMEFBDUVFMFGPTGBBUCFMBTUJOH HSPPUUFFOIFSLPNTU FO EFESBBHLSBDIUWBOIFUXBUFSTZTUFFN IPFWFFMGPTGBBULBOIFUBBO "MTEJUCFLFOE JT LVOOFO [JK HPFE POEFSCPVXEF LFV[FT NBLFO CJK IFU OFNFO WBO GPTGBBU. NBBUSFHFMFOPNEF,38EPFMFOUFIBMFO)FUTMPUIPPGETUVLWBOIFUSBQQPSUHBBU EJFQFSJOPQEF[FLFV[FT %JSFDUFBBOMFJEJOHWPPSIFUWFSTDIJKOFOWBOEJUSBQQPSUJTIFUHFSFFELPNFOWBO GBTF*WBOIFUMBOEFMJKLF0#/POEFS[PFLTQSPHSBNNBMBBHWFFOXBUFSFO -BNFST FUBM VJUHFWPFSEJOPQESBDIUWBOIFU.JOJTUFSJFWBO-BOECPVX /BUVVSFO 7PFETFMLXBMJUFJU*OEJUQSPHSBNNBXPSEUHF[PDIUOBBSEFQSPDFTTFOFOGBDUPSFO EJFCFQBMFOE[JKOWPPSIFUFDPMPHJTDIGVODUJPOFSFOWBOEF[FJOQPUFOUJF[FFSTPPS UFOSJKLFFDPTZTUFNFO"BOEFIBOEEBBSWBOLBOIFUIFSTUFMFOCFIFFSHFSJDIUFS TBNFOIBOHFOEFSFOLPTUFOFGGFDUJFWFSQMBBUTWJOEFO %FSFTVMUBUFOWBOIFU0#/POEFS[PFL[JKOOJFUBMMFFOUPFQBTCBBSPQMBBHWFFOXBUF SFO NBBSPQBMMFNFSFOFOQMBTTFO0PLEJFNFUFFO[BOEPGLMFJCPEFN%FSFEFO JTEBUJOBMMFNFSFOWFFOWPSNJOHQMBBUTWJOEUEPPSIFUBGTUFSWFOWBOPSHBOJTDINB UFSJBBM QMBOUFOFOBMHFO %FQSPDFTTFOEJFPQUSFEFOJOWFFOQMBTTFO USFEFOEVT PPLJONFFSEFSFPGNJOEFSFNBUFPQJOQMBTTFONFUFFONJOFSBMFCPEFN )FUSBQQPSUCFTUFFEUWFFMBBOEBDIUBBOIFUDPODFQUWBO[PHFOPFNEFBMUFSOBUJFWF TUBCJFMFUPFTUBOEFO PB4DIFGGFS IFMEFSQMBOUFOSJKL PGUSPFCFM BMHFOSJKL QMBOUFOBSNEFCJKCFIPSFOEFPNTMBHQVOUFO LSJUJTDIFCFMBTUJOHFO FOEFSPMWBO OVUSJqOUFOCFMBTUJOHIJFSJO/BBTUEFFYUFSOFCFMBTUJOH TQFFMUEFJOUFSOFCFMBTUJOH WBOVJUEFXBUFSCPEFNWBBLFFOQSPNJOFOUFSPM [PBMTJOIFU0#/POEFS[PFLOBBS WPSFOLPNU;FLFSBMTTQSBLFJTWBOJOMBBUWBOHFCJFETWSFFNEXBUFSCJKTUSBLHFSFHV MFFSEQFJMCFIFFS)FUXFSQUEBBSNFFFFOCFMBOHSJKLOJFVXMJDIUPQEFNBOJFSXBBSPQ XBUFSCFIFFSEFSTJOIVONFSFOFOQMBTTFOIFUGPTGBBUQSPCMFFNLVOOFOBBOQBLLFO. 08 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 09.
(7) 1.1. RELATIE MET ANDERE INSTRUMENTEN. 1.3. LEESWIJZER. %JUSBQQPSUJTPQHFTUFMEBMTQSBLUJTDIFMFJESBBEWPPSXBUFSCFIFFSEFSTCJKEFBOBMZTF. )PPGETUVL HBBU LPSU JO PQ EF SFTVMUBUFO WBO EF FFSTUF GBTF WBO IFU MBOEFMJKLF. FO EJBHOPTF WBO IFU FDPTZTUFFN WBO POEJFQFNFSFOFOQMBTTFO#FIBMWFVJUIFU. 0#/POEFS[PFLTQSPHSBNNBMBBHWFFOXBUFSFO -BNFST FUBM . 0#/POEFS[PFLJTCFMBOHSJKLFJOQVUWFSLSFHFOVJUFFOTUVEJFWBOIFU)PPHIFFN SBBETDIBQWBO4DIJFMBOEFOEF,SJNQFOFSXBBSEOBBSEFIBBMCBSFXBUFSFOFDPMPHJ. )PPGETUVLHBBUEJFQFSJOPQIFUFDPMPHJTDIGVODUJPOFSFOWBONFSFOFOQMBTTFO. TDIFLXBMJUFJUJOEJUCFIFFSTHFCJFE. FOBOBMZTFFSUEFCFMBOHSJKLTUFGBDUPSFOEJFEBBSCJKFFOSPMTQFMFOEFIVJEJHFFO LSJUJTDIFOVUSJqOUFOCFMBTUJOHFOEF OB MFWFSJOHWBOGPTGBBUVJUEFXBUFSCPEFN. *OJUJBUJFWFO WPPS IFU PQTUFMMFO WBO QSBLUJTDIF MFJESBEFO [JKO FS SFFET FFSEFS HFXFFTU 7PPSCFFMEFO [JKO UF WJOEFO PQ EF XFCTJUF WBO IFU 1MBUGPSN &DPMPHJTDI. )PPGETUVLWBOIFUSBQQPSUCFWBUFFOTUBQQFOQMBOXBBSNFFXBUFSCFIFFSEFSTFFO. )FSTUFM.FSFOFO1MBTTFO XXXTIBMMPXMBLFTOFU &SJTPOHFUXJKGFME FOPOWFSNJK. FDPMPHJTDIFEJBHOPTFWBOIVONFSFOFOQMBTTFOLVOOFOPQTUFMMFO. EFMJKL PWFSMBQNFUEF[FJOTUSVNFOUFO)FUVJUHFWPFSEF0#/POEFS[PFLHFFGUFDIUFS CFMBOHSJKLFOJFVXFBOBMZUJTDIFFOEJBHOPTUJTDIFJO[JDIUFO%JUSFDIUWBBSEJHUPOT. )PPGETUVLHBBUEJFQFSJOPQEFNBBUSFHFMFOEJFXBUFSCFIFFSEFSTLVOOFOUSFGGFO. JO[JFOTFFOBQBSUFSBQQPSUBHF. WPPSFDPMPHJTDIIFSTUFMFOPQEFLFV[FTEJF[JKEBBSCJKLVOOFONBLFO. &SCFTUBBUFFOEVJEFMJKLFMJOLNFUEFIBOESFJLJOHEJBHOPTUJFLWBO3JKLTXBUFSTUBBU VJU%F[FIBOESFJLJOHJTCSFEFSWBOPQ[FUFOHFFGUFFOHPFEPWFS[JDIUWBOBMMF NPHFMJKLFJOTUSVNFOUFOPQIFUHFCJFEWBOEJBHOPTFFONBBUSFHFMFOWPPSFDPMPHJTDI IFSTUFM%JUSBQQPSUHBBUFFOTUBQWFSEFSFOTQJUTU[JDIUPFPQEFEFUBJMBOBMZTFWBO TQFDJ¾FLFXBUFSTZTUFNFOEJFCFIPSFOUPUEFHSPFQWBOPOEJFQF[PFUFNFSFOFO QMBTTFO 1.2. STATUS VAN HET RAPPORT %JU SBQQPSU CFWBU EF NFFTU SFDFOUF XFUFOTDIBQQFMJKLF JO[JDIUFO PQ IFU HFCJFE WBOEFBOBMZTFFOEJBHOPTFWBOXBUFSTZTUFNFO.FUOBNFPWFSEFSPMWBOEFXB UFSCPEFNJOIFUGVODUJPOFSFOWBOIFUXBUFSTZTUFFNXPSEUWFFMOJFVXFLFOOJT JOHFCSBDIU/BBTUXFUFOTDIBQQFMJKLHPFEPOEFSCPVXEFLFOOJTCFWBUIFUSBQQPSU NJOEFS HPFE POEFSCPVXEF XFSLIZQPUIFTFO %F[F [JKO HFCBTFFSE PQ SFDFOUF WFFMCFMPWFOEFJO[JDIUFOEJFEPPSOBEFSPOEFS[PFLLVOOFOXPSEFO¾KOHFTMFQFO %PPS[FJOEJUSBQQPSUPQUFOFNFOLVOOFOXBUFSCFIFFSEFST[FEBBEXFSLFMJKLBBO EFQSBLUJKLUPFUTUFO%JUMFWFSUIPQFMJKLOJFVXFJO[JDIUFOPQWPPSWFSEFSFLFOOJT POUXJLLFMJOH. 10 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 11.
(8) H2 Het OBN-onderzoeksprogramma laagveenwateren. *OEJUIPPGETUVL[FUUFOXFEFSFTVMUBUFOVJUFFOWBOEFFFSTUFGBTFWBOIFUMBOEF MJKLF 0#/POEFS[PFLTQSPHSBNNB MBBHWFFOXBUFSFO -BNFST FU BM VJUHF WPFSEJOPQESBDIUWBOIFU.JOJTUFSJFWBO-BOECPVX /BUVVSFO7PFETFMLXBMJUFJU *O EJU QSPHSBNNB XPSEU HF[PDIU OBBS EF QSPDFTTFO FO GBDUPSFO EJF CFQBMFOE [JKOWPPSIFUFDPMPHJTDIGVODUJPOFSFOWBOEF[FFDPTZTUFNFO"BOEFIBOEEBBS WBOLBOIFUIFSTUFMFOCFIFFSHFSJDIUFS TBNFOIBOHFOEFSFOLPTUFOFGGFDUJFWFS QMBBUTWJOEFO 2.1. OPZET OBN-ONDERZOEKSPROGRAMMA )FU CFMBOHSJKLTUF EPFM WBO IFU 0#/ 0OUXJLLFMJOH FO #FIFFS /BUVVSLXBMJUFJU WPPSIFFO0WFSMFWJOHTQMBO#PTFO/BUVVS JTIFUCFIPVEFOIFSTUFMWBOEFCJPEJWFS TJUFJUWBOEF/FEFSMBOETFOBUVVS%FCFMBOHSJKLTUFCFESFJHJOHFO[JKOFVUSP¾qSJOH WFSESPHJOH WFS[VSJOHFOWFSTOJQQFSJOH -BBHWFOFOCFIPSFOUPUEF QPUFOUJFFM TPPSUFOSJKLTUFTZTUFNFOJO/FEFSMBOEFOTQF MFOEBBSPNPPLFFOCFMBOHSJKLFSPMCJKIFUCFIPVEWBOCJPEJWFSTJUFJUPQOBUJPOBMF FOJOUFSOBUJPOBMFTDIBBM&FOCFMBOHSJKLFSFEFOIJFSWPPSJTIFUCFTUBBOWBOWFSTDIJM MFOEF TVDDFTTJF TUBEJBOBBTUFMLBBSWBOPQFOXBUFSUPUCSPFLCPTWJBLSBHHFO IFMP GZUFO CSVJONPTWFFOFOPWFSHBOHTWFFO*OXFJOJHWFSTUPPSEF FDIUFSXFMCFIFFSEF MBBHWFOFO[JKOBMEF[FTUBEJBOBBTUFMLBBSBBOXF[JHFOJTEFCJPEJWFSTJUFJUIPPH -BBHWFFOXBUFSFO[JKOPQHFOPNFOJOIFU0WFSMFWJOHTQMBO#PTFO/BUVVS PNEBU XFSE HFDPOTUBUFFSE EBU FS XFM WFFM IFSTUFMNBBUSFHFMFO XFSEFO VJUHFQSPCFFSE NBBSEBUIFUPOUCSBLBBOFFOTZTUFFNHFSJDIUFWJTJF&SJTEBBSPNCJKEFPQ[FUWBO IFUPOEFS[PFLTQSPHSBNNBHFLP[FOWPPSFFOTZTUFFNCFOBEFSJOH %FOBESVLMJHUPQIFUEF¾OJqSFOWBOTUVSFOEFGBDUPSFOFOQSPDFTTFO XBBSEPPS NBBUSFHFMFOWFFMHFSJDIUFSFOLPTUFOFGGFDUJFWFSHFOPNFOLVOOFOXPSEFOEBOWJB FFOUSJBMBOEFSSPSBBOQBL)FUEPFMJTUPFUFXFSLFOOBBSFFO´-BBHWFFOTMFVUFMµEJF IFUUFSSFJOFOXBUFSCFIFFSEFSTNPHFMJKLNBBLUCFIFFSTFOIFSTUFMTUSBUFHJFqOBG UFXFHFO %FWJFSIPPGEEPFMFOWBOPOEFS[PFL[JKO 1. IFUJEFOUJ¾DFSFOWBOEFCFMBOHSJKLTUFWFSTDIJMMFOJOIZESPMPHJF XBUFSFOCPEFN LXBMJUFJUUVTTFOLBSBLUFSJTUJFLF CJPEJWFSTFMBBHWFFOXBUFSFOFOWFSTUPPSEF TPPS UFOBSNFMBBHWFFOXBUFSFO DPSSFMBUJFWFWFSCBOEFOWFSHFMJKLJOHFO . 12 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 13.
(9) 2 3 4. IFUCFQBMFOWBOEFIZESPMPHJTDIFFOCJPHFPDIFNJTDIF1PPS[BLFOWBOEFBDIUFSVJU. Kader. HELDER OF TROEBEL: ALTERNATIEVE STABIELE TOESTANDEN EN BIODIVERSITEIT. HBOHWBOMBBHWFFOXBUFSFO DBVTBMFWFSCBOEFOTUVSFOEFQSPDFTTFOFOGBDUPSFO . Bij het herstel van de biodiversiteit van laagveenwateren wordt gebruik gemaakt van. IFUCJKTUVSFOWBOIFUCFIFFSWBOEFPOEFS[PDIUFMBBHWFFOXBUFSFOPQHSPOEWBO. het concept van alternatieve stabiele toestanden (zie figuur 2.1). In hoofdstuk 3. EFCFWJOEJOHFO . van dit rapport wordt uitgebreid op dit concept ingegaan. Het OBN-onderzoekspro-. IFU FYUSBQPMFSFO WBO EF[F LFOOJT OBBS BOEFSF MBBHWFFOIFSTUFMQSPKFDUFO WPPS. gramma streeft hierbij naar het bereiken van de toestand helemaal linksboven in de. TQFMMFOFOTUVSFO . figuur, omdat dit de meest waardevolle en biodiverse toestand is.. %F[FIPPGEEPFMFO[JKOPOEFSHFCSBDIUJOEFWPMHFOEFEFFMPOEFS[PFLFOIZESPMP HJF XBUFSFOWFFOLXBMJUFJUFOWFHFUBUJF WFSMBOEJOHFOWFFOWPSNJOH QMBOLUPOFO. Fig 2.1. ALTERNATIEVE STABIELE TOESTANDEN (HELDER EN TROEBEL) "MUFSOBUJFWFTUBCJFMFUPFTUBOEFO IFMEFSFOUSPFCFM JOSFMBUJFUPUEFOVUSJqOUFOCFMBTUJOHFOCJP. WPFETFMXFCSFMBUJFT GBVOB. EJWFSTJUFJUTUBBUWPPSIFUUFSVHCSFOHFOWBOEFBDUVFMFCFMBTUJOH WPPSIFUWFSHSPUFOWBOEF LSJUJTDIFCFMBTUJOHFOWPPSIFUCFXFSLTUFMMJHFOWBOFFOPNTMBHWBOUSPFCFMOBBSIFMEFS. *FEFSEFFMPOEFS[PFLJTVJUHFWPFSEEPPSFFOKVOJPSPOEFS[PFLFSEJFXFSECFHFMFJE EPPSFFOUFBNWBOTFOJPSPOEFS[PFLFST%F[FXBSFOBGLPNTUJHWBOEF3BECPVE HELDER. 6OJWFSTJUFJU /JKNFHFO 6OJWFSTJUFJU 6USFDIU /*00,/"8 4UJDIUJOH #BSHFSWFFO 8FUUFSTLJQ'SZTMiO 8JUUFWFFO
(10) #PTFO"MUFSSB;JKWPSNEFOTBNFOIFUPOEFS[PFLT DPOTPSUJVN)FUPOEFS[PFLCFTUPOEVJUFFONJYWBOWFSHFMJKLFOEPOEFS[PFL FYQF. OBN 3. SJNFOUFFMPOEFS[PFLJOIFUWFMEFOFYQFSJNFOUFFMPOEFS[PFLJOIFUMBC7PPSFFO. Karakteristieke algen, vegetatie en fauna.. TROEBEL. HFEFUBJMMFFSEFVJUFFO[FUUJOHWBOEFPOEFS[PFLTPQ[FUWFSXJK[FOXFOBBS-BNFST FUBM 2.2. Helder + hoge biodiversiteit.. 2. 1 Totale nutriëntenbelasting. BELANGRIJKSTE RESULTATEN 'BTF*WBOIFU0#/POEFS[PFLTQSPHSBNNBMBBHWFFOXBUFSFOIFFGUOJFVXFJOGPSNB UJFPQHFMFWFSEEJFEJSFDUJOIFUXBUFSCFIFFSUPFQBTCBBSJT*OEFWPMHFOEFTVCQBSB. 2.2.2. Aandacht voor de waterbodem. HSBGFOCFTQSFLFOXFLPSUEFCFMBOHSJKLTUFPOEFSEFMFOFOCFWJOEJOHFO XBBSOB[F. %FXBUFSCPEFNJTUPUPQIFEFOTUFSLPOEFSCFMJDIUHFCMFWFOJOIFUXBUFSCFIFFS. JOEFWPMHFOEFIPPGETUVLLFOVJUWPFSJHFSXPSEFOCFIBOEFME. %F CFMBOHSJKLTUF CPPETDIBQ WBOVJU IFU 0#/POEFS[PFL JT EBU IFU OPEJH JT JO EF XBUFSCPEFNUFHBBONFUFO%JUHFCFVSUUPUPQIFEFOXFJOJH NBBSLBOFFOWPVEJH. 2.2.1. Helder water als voorwaarde voor herstel van biodiversiteit. NFULFSBNJTDIFDVQTFOLVOTUTUPGTQVJUFO*OIPPGETUVLWBOEJUSBQQPSUHBBOXF. %BUEFUSPFCFMIFJEWBOIFUXBUFSCFQFSLFOEJTWPPSEFPOUXJLLFMJOHWBOPOEFSHF. VJUHFCSFJEJOPQEFSPMWBOEFXBUFSCPEFNJOIFUBRVBUJTDIFDPTZTUFFN. EPLFO XBUFSWFHFUBUJFTNFU FFOIPHF CJPEJWFSTJUFJU XBTCFLFOE)FU0#/POEFS [PFLIFFGUBBOHFUPPOEEBUEJUPPLHFMEUWPPSPFWFSWFHFUBUJFT"MTHFWPMHWBOUSPF. 2.2.3. Diagnostische tools en sleutel voor beheer. CFMJOHEPPSBMHFO PQHFXFSWFMEFTMJCEFFMUKFTFOPGIVNVT[VSFOLPNFOWFSMBOEJOH. )FUPOEFS[PFLIFFGUMBUFO[JFOEBUIFSTUFMNBBUSFHFMFO[FFSTVDDFTWPMLVOOFO[JKO NJUT. FOWFFOWPSNJOHOBVXFMJKLTNFFSWPPS)FSTUFMWBOFFOIFMEFSFUPFTUBOEJTEBBSPN. BBOEFKVJTUFSBOEWPPSXBBSEFOXPSEUWPMEBBO%F[FSBOEWPPSXBBSEFO[JKOHFLXBOUJ. FFOFFSTUFWPPSXBBSEF. ¾DFFSEFOJOFFOEJBHOPTUJTDIFUPPMWFSWBU EF[PHFOPFNEFWFFOMPQFS)FUVJUFJOEFMJKLF EPFMJTEFWFFOMPQFSWFSEFSUFPOUXJLLFMFOUPUFFOWPMXBBSEJHF´MBBHWFFOTMFVUFMµ%F[F TMFVUFMHFFGUXBUFSCFIFFSEFSTFFOIBOEWBUPNFFOEJBHOPTFUFTUFMMFOWBOIVOXBUFS. 1|De biogeochemie bestudeert processen op het raakvlak van de biologie, geologie en chemie.. 14 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. TZTUFFN JOIFUMJDIUWBOIFSTUFMWBOIFMEFS MBBHWFFO XBUFSNFUFFOIPHFCJPEJWFSTJUFJU. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 15.
(11) Interne eutrofiëring? Laag. Hoofdstuk 4: Diagnose. Kader. DE VEENLOPER. Bodem te P-rijk? (Fe-gebonden). Hoog. Waterkwaliteit verbeteren (inlaatbeheer, peilbeheer). Ja De resultaten van fase I van hetNeeOBN-onderzoeksprogramma laagveenwateren Mogelijk zijn. Niet mogelijk. Fig 2.2. DE VEENLOPER &FOFFSTUFVJUXFSLJOHWBOFFOTMFVUFMWPPSMBBHWFFOXBUFSFO -BNFST FUBM . samengevat in een stroomschema met beslisregels, op basis van een aantal relatief eenvoudig te bepalen parameters. Dit is de voorlopige sleutel voor beheerders, de ‘veenloper’. De parameters zijn fysisch-chemische en biologische karakteristieken Additie Baggeren Frequent Baggeren. g om het. Fe:Al tot baggeren tot van het watersysteem, zoals de nutriëntenbelasting, het‘goede’ sulfaatgehalte van het inlaat-. tregelen. voldoende ) totaleblijft!) (Fe:PO water, de ijzer:fosfaat-ratio van het waterbodemvocht en 4de visbiomassa. Het. (Bij. veenlaag. (slibprobleem. zand/klei. Traject nutriëntenbelasting inschatten Afdekken met zand (?). isolatie). beslisschema geeft handvatten voor de keuze van maatregelen, afhankelijk van de. Externe belasting voldoende verlagen. parameterwaarden. Hierin zit een duidelijke hiërarchie. Figuur 2.2 laat de voorlopige sleutel zien. Hoofdstuk 5: Keuze van maatregelen. Visgemeenschap goed? Ja. Interne eutrofiëring? (Fe:PO4) Hoog. Nee. Laag. De sleutel naar herstel werkt als volgt. De eerste stap is het inschatten van de externe nutriëntenbelasting van het watersysteem. Is deze te hoog, dan moet wordenABB Diasporen/restpopulatie/dispersie goed? onderzocht in hoeverre deze terug te dringen is. Daarbij moet de belasting ten Ja Nee. Valt buiten dit rapport. minste worden teruggebracht tot onder de grens waarbij het systeem omslaat van. Waterkwaliteit verbeteren (inlaatbeheer, peilbeheer) Niet mogelijk. Bodem te P-rijk? (Fe-gebonden). Mogelijk. Ja. Nee. helder naar troebel Helder (figuur 2.1). met Is dehoge externe belasting voldoende gereduceerd, dan Verbindeng/herintroductie laagveen biodiversiteit moet de interne eutrofiëring (vanuit de waterbodem) in beeld worden gebracht. Dit gebeurt aan de hand van de ijzer:fosfaat-ratio (Fe:PO 4).. Afdekken met zand (?). Baggeren tot zand/klei. Afhankelijk van de toestand zijn verschillende strategieën mogelijk. Als de interne. Frequent baggeren (slibprobleem blijft!). Baggeren tot ‘goede’ veenlaag (Fe:PO4). Additie Fe:Al (bij voldoende isolatie). eutrofiëring hoog is (of laag maar de bodem te fosfaatrijk) dan moet worden gekeken naar maatregelen om de fosfaatbelasting vanuit de bodem te verminderen. Hierbij kan worden gedacht aan afdekken met zand, baggeren of het vastleggen van fosfaat. Visgemeenschap goed?. in de bodem door additie van ijzer, aluminium of phoslock. Dit laatste is een middel. Nee. Ja. dat nog niet in Nederland is toegepast, maar recent in de belangstelling is komen te staan.. Actief Biologisch Beheer. Diasporen/restpopulatie/dispersie goed? Nee. Ja. Is de interne eutrofiëring laag (al dan niet na het nemen van maatregelen) en bevat de bodem ook weinig fosfaat, dan volgt een analyse van de visgemeenschap. Is deze. Verbinding/herintroductie. Helder laagveen met hoge biodiversiteit. niet evenwichtig (brasem- of karpergedomineerd met een hoge totale biomassa) en staat deze herstel in de weg, dan komt Actief Biologisch Beheer (ook biomanipulatie genoemd) in beeld. Ten slotte kan het ontbreken van soorten het herstel in de weg staan. Maatregelen om deze soorten weer te introduceren zijn het enten van diasporen of het herstellen van verbindingen om soorten weer toegang te geven.. 16 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 17.
(12) H3 Analyse: Het ecologisch functioneren van meren en plassen. *OEJUIPPGETUVLHBBOXFEJFQFSJOPQIFUFDPMPHJTDIGVODUJPOFSFOWBONFSFOFO QMBTTFO %JU JO[JDIU JT OPEJH BMT PQNBBU WPPS IFU TUFMMFO WBO FFO EJBHOPTF IFU GPSNVMFSFOWBONBBUSFHFMFOFOIFUB¿FJEFOWBOFDPMPHJTDIFEPFMFOWPPSEF[F XBUFSTZTUFNFO )FU IPPGETUVL TDIFUTU FFSTU FFO UIFPSFUJTDI LBEFS IFU DPODFQU WBO BMUFS OBUJFWF TUBCJFMF UPFTUBOEFO IFMEFS QMBOUFOSJKL WFSTVT USPFCFM BMHFOSJKL QMBOUFOBSN $FOUSBBM IJFSJO TUBBU EF OVUSJqOUFOCFMBTUJOH JO SFMBUJF UPU EF ESBBHLSBDIUWBOIFUXBUFSTZTUFFN)FUHBBUEBBSCJKOJFUBMMFFOPNEFFYUFSOF CFMBTUJOH MP[JOHFO JOMBBU FUD NBBSPPLFOWPPSBMPNEFJOUFSOFCFMBTUJOH XBUFSCPEFN 7FSWPMHFOT CFTDISJKWFO XF LPSU EF POUXJLLFMJOHFO EJF IFCCFO HFMFJE UPU EF UPFTUBOE XBBSJO EF NFFTUF /FEFSMBOETF NFSFO FO QMBTTFO OV WFSLFSFO %F[F POUXJLLFMJOHFOXPSEFOHFQMBBUTUJOIFUUIFPSFUJTDISBBNXFSLWBOBMUFSOBUJFWF TUBCJFMF UPFTUBOEFO %JU SBBNXFSL NBBLU EF SFMBUJF UVTTFO JOHSFQFO JO IFU TZTUFFNFOEFFGGFDUFOPQEFFDPMPHJTDIFUPFTUBOEJO[JDIUFMJKL%FWFSTDIJMMFOEF DPNQPOFOUFOWBOEF,BEFSSJDIUMJKOXBUFS IZESPNPSGPMPHJF GZTJTDIFDIFNJFFO CJPMPHJF IFCCFOIJFSJOFFOMPHJTDIFQMBBUT 3.1. HELDER OF TROEBEL: ALTERNATIEVE STABIELE TOESTANDEN .FSFOFOQMBTTFOLVOOFOWFSTDIJMMFOEFWFSTDIJKOJOHTUPFTUBOEFOIFCCFO%FVJUFS TUFO[JKOFFOIFMEFSFOQMBOUFOSJKLXBUFSBBOEFFOFLBOUFOFFOUSPFCFM BMHFOSJKL FOQMBOUFOBSNXBUFSBBOEFBOEFSFLBOU#FQBMFOEFGBDUPSJTEFOVUSJqOUFOCFMBT UJOH NFFTUBM/FO1 &FOIFMEFSXBUFSLBOPNTMBBOJOFFOUSPFCFMTZTUFFNCJKFFO IPHFOVUSJqOUFOCFMBTUJOH#FJEFUPFTUBOEFO[JKONJOPGNFFSTUBCJFM )FUTZTUFFNCJFEUXFFSTUBOEUFHFOEFPWFSHBOHWBOEFFOFUPFTUBOEOBBSEFBO EFSF )JFSWPPS [JKO NFFSEFSF NFDIBOJTNFO WFSBOUXPPSEFMJKL &FO DFOUSBMF SPM TQFMFO XBUFSQMBOUFO JO SFMBUJF UPU BMHFO XBUFSWMPPJFO FO WJT &FO QMBOUFOSJKL XBUFS CMJKGU IFMEFS EPPSEBU EF QMBOUFO OVUSJqOUFO PQOFNFO FO IFU CPEFNTMJC WBTUIPVEFO &FO BMHFOSJKL XBUFS CMJKGU USPFCFM EPPSEBU BMHFO FO PQHFXFSWFME CPEFNTMJC EF UFSVHLFFS WBO QMBOUFO UFHFOHBBO 7JT TQFFMU FFO CFMBOHSJKLF SPM EPPS QSFEBUJF PQ XBUFSWMPPJFO XBBSEPPS EF HSBBTESVL PQ BMHFO BGOFFNU FO WJBIFUMJDIUSFHJNFEPPSIFUPQXFSWFMFOFOMPTIPVEFOWBOCPEFNTMJCCJKIFU GPFSBHFSFO. 18 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 19.
(13) %FHFOPFNEFNFDIBOJTNFO[PSHFOFSWPPSEBUFFOXBUFSCJKFFO[FMGEFOVUSJqOUFO. 3.1.1. Hysterese en kritische belasting. CFMBTUJOHJOIFUFOFHFWBMIFMEFSJT UFSXJKMIFUJOIFUBOEFSFHFWBMJOFFOUSPFCFMF. &FOCFMBOHSJKLPOEFSEFFMWBOIFUDPODFQUWBOBMUFSOBUJFWFTUBCJFMFUPFTUBOEFOJT. UPFTUBOE LBO WFSLFSFO %F[F BMUFSOBUJFWF TUBCJFMF UPFTUBOEFO LVOOFO MBOHF UJKE. IFU[PHFOPFNEFIZTUFSFTFFGGFDU%JUFGGFDU[PSHUFSWPPSEBUEFXFHIFFOWBOFFO. CMJKWFOCFTUBBO;FLVOOFOFDIUFSPPLQMPUTFMJOHJOFMLBBSPWFSHBBO EPPSOBUVVS. IFMEFSOBBSFFOUSPFCFMTZTUFFNBOEFSTWFSMPPQUEBOEFXFHUFSVHWBOFFOUSPF. MJKLFPGEPPSEFNFOTHFuOEVDFFSEFDBMBNJUFJUFO [HODBUBTUSPQIJDTIJGUT . CFMOBBSFFOIFMEFSTZTUFFN. 7PPSCFFMEFOWBOOBUVVSMJKLFDBMBNJUFJUFO[JKOESPPHWBMFOIFUUPUPQEFCPEFN. $PODSFFUCFUFLFOUEJUEBUXBOOFFSFFOTZTUFFNPNTMBBUWBOIFMEFSOBBSUSPFCFMCJK. EJDIUWSJF[FO XBBSEPPS EF WJTTUBOE TUFSL XPSEU HFSFEVDFFSE FO EF LJFNJOH WBO. IFUQBTTFSFOWBOFFOCFQBBMEFHSFOT UPFOBNFOVUSJqOUFOCFMBTUJOH IFUTZTUFFN. QMBOUFO XPSEU HFTUJNVMFFSE %F NFOT LBO EJU OBCPPUTFO EPPS CJPNBOJQVMBUJF. OJFUBVUPNBUJTDI´UFSVHPNTMBBUµCJKFFO[FMGEFSFEVDUJFWBOEFCFMBTUJOH%JUXPSEU. SFEVDUJFWBOEFWJTTUBOE PGEPPSIFUESPPH[FUUFOWBOFFOXBUFSHBOH. EVJEFMJKLHFNBBLUJO¾HVVS%F[F¾HVVSJTBGLPNTUJHWBONPEFMTJNVMBUJFTNFU IFUNPEFM1$MBLF +BOTF . )FUDPODFQUWBOBMUFSOBUJFWFTUBCJFMFUPFTUBOEFOJTWPPSBMCFLFOEWBONFSFOFO QMBTTFO NBBSJTSFDFOUPPLPQBMMFSMFJBOEFSFFDPTZTUFNFOUPFHFQBTU PB4DIFGGFS . 0QEFWFSUJDBMFBTTUBBUEFFDPMPHJTDIFUPFTUBOE IFMEFSPGUSPFCFM PQEFIPSJ[PO. 4DIFGGFS FUBM 'JHVVSJMMVTUSFFSUIFUDPODFQU. UBMFBTEFOVUSJqOUFOCFMBTUJOH#JKFFOUPFOBNFWBOEFCFMBTUJOHHBBUIFUTZTUFFN PQFFO[FLFSNPNFOUPWFSJOEFUSPFCFMFUPFTUBOE)FUPNTMBHQVOUWBOUSPFCFM OBBS IFMEFS XBUFS MJHU CJK FFO WFFM MBHFSF OVUSJqOUFOCFMBTUJOH %F OVUSJqOUFO. Fig 3.1. ‘KNIKKER IN EEN KUILTJE’. CFMBTUJOH XBBSCJK IFU TZTUFFN PNTMBBU XPSEU EF LSJUJTDIF CFMBTUJOH HFOPFNE. 8FFSHBWFWBOTUBCJFMFUPFTUBOEFOPQWJKGWFSTDIJMMFOEFOJWFBVTWBOOVUSJqOUFOCFMBTUJOH7PPS. %F[F JT BGIBOLFMJKL WBO IFU VJUHBOHTQVOU IFMEFS PG USPFCFM %F LSJUJTDIFCF. OJWFBVFOJTTMFDIUTnnOTUBCJFMFUPFTUBOENPHFMJKL OBNFMJKLIFMEFS PGUSPFCFM 7PPS. MBTUJOHXPSEUWBBLVJUHFESVLUJOEFGPTGBBUPGTUJLTUPGCFMBTUJOHJONHNEBHPG. EF ESJF JOUFSNFEJBJSF CFMBTUJOHTOJWFBVT [JKO BMUFSOBUJFWF TUBCJFMF UPFTUBOEFO NPHFMJKL %F. HNKBBS. IPPHUFWBOEFCVMUCFQBBMUEFNBUFWBOXFFSTUBOEUFHFOWFSBOEFSJOHFO"BOHFQBTUOBBS 4DIFGGFS Kader. HYSTERESE/HYSTERESIS Hysterese of hysteresis (Grieks: ‘het achterblijven’) is het verschijnsel dat het verband tussen oorzaak en gevolg niet alleen afhangt van de grootte van de oorzaak, maar ook van de richting waarin de oorzaak verandert. Hysterese treedt op in allerlei situaties. Een bekend voorbeeld van een hysterese effect is het verschil tussen in- en uitschakeltemperatuur van een thermostaat: bij een temperatuur tussen deze waarden kan de verwarming aan of uit staan, afhankelijk van het voortraject (opwarming of afkoeling).. . Van hysterese is ook sprake wanneer na een lange opbouw van veranderende omstandig. heden sprake is van een snelle omslag, waarna de omstandigheden weer tot ver beneden . .UT RI. ÑNT. ENB. het eerdere omslagpunt moeten terugveranderen voordat de tegenovergestelde omslag. ELAS. . TING. . plaatsvindt. (%,$%2. 20 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. 42/%"%,. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 21.
(14) Fig 3.2. KRITISCHE BELASTINGEN IN PC-LAKE. 3.1.2. Ecologisch herstel door ‘catastrophic shift’. "MUFSOBUJFWFTUBCJFMFUPFTUBOEFO[PBMTEF[FXPSEFOHFNPEFMMFFSENFUIFUNPEFM1$MBLF%F. &DPMPHJTDIIFSTUFMWBONFSFOFOQMBTTFOIFFGUWBBLUPUEPFMFFOUSPFCFMTZTUFFN. MJDIUCMBVXFMJKOHFFGUEFPNTMBHWBOIFMEFSOBBSUSPFCFMXFFS EFEPOLFSCMBVXFMJKOMBBU. XFFSIFMEFSUFNBLFO*OFFOTUFSLEPPSOVUSJqOUFOCFMBTUTZTUFFNJTIJFSWPPSJO. EF XFH ´UFSVHµ [JFO %F LSJUJTDIF CFMBTUJOHFO WPPS EF PNTMBH WBOVJU EF IFMEFSF UPFTUBOE. FFSTUF JOTUBOUJF FFO CFMBTUJOHSFEVDUJF OPEJH 0N IFU TZTUFFN TQPOUBBO UF MBUFO. 1LSJU FOWBOVJUEFUSPFCFMFUPFTUBOE 1LSJU [JKOFWFOFFOTJOEF¾HVVSBBOHFHFWFO/BBS. PNTMBBO NPFUEFCFMBTUJOHXPSEFOWFSMBBHEUPUIFUOJWFBVWBOEFLSJUJTDIFCFMBT. +BOTF . UJOHEJFIPPSUCJKEFPNTMBHUSPFCFMIFMEFS&FOBOEFSFNBOJFSPNEJFPNTMBHUF CFXFSLTUFMMJHFO WFSTOFMMFO JTIFUJOUSPEVDFSFOWBOFFODBUBTUSPGF%JU[BMBMMFFO. TROEBEL. EVVS[BBNXFSLFO JOEJFOEFCFMBTUJOHHFSFEVDFFSEJTUPUPOEFSIFUOJWFBVWBOEF LSJUJTDIFCFMBTUJOHWPPSEFPNTMBHWBOIFMEFSOBBSUSPFCFM%BBSCPWFOJTEFCFMBT UJOHUFIPPHFO[BMIFUTZTUFFN TOFM XFFSPNTMBBOOBBSUSPFCFM8BOOFFSFDIUFS HFGPSDFFSEEPPSIFUJOUSPEVDFSFOWBOFFOWFSTUPSJOH [PBMTIFUESPPH[FUUFOWBO FFONFFSPGEPPSSFEVDUJFWBOEFWJTTUBOE BDUJFGCJPMPHJTDICFIFFS 3.2 Pkrit2. BEPALENDE FACTOREN VOOR DE KRITISCHE BELASTING +BOTF IFFGUEPPSNJEEFMWBONPEFMTUVEJFTWPPSPOEJFQFNFSFOFOQMBTTFO EFGBDUPSFOPOEFS[PDIUEJFWBOJOWMPFE[JKOPQEFMJHHJOHWBOEFPNTMBHQVOUFO PGXFM EF LSJUJTDIF CFMBTUJOHFO 6JU EF[F TUVEJFT CMJKLU EBU EF LSJUJTDIF CFMBTUJOH. HELDER. Chlorofyl-a, zomergemiddelde [ug | -1]. EFCFMBTUJOHMJHUUVTTFOCFJEFLSJUJTDIFCFMBTUJOHFOLBOTPNTFFOPNTMBHXPSEFO. [PXFMEFMJHHJOHWBOIFUPNTMBHQVOUWBOIFMEFSOBBSUSPFCFMBMTEBUWBOUSPFCFM OBBSIFMEFS WPPSNFSFOPOEFSBOEFSFBGIBOLFMJKLJTWBOEFWPMHFOEFGBDUPSFO. Fosfaatbelasting [g m jr ] -2. -1. 4USJKLMFOHUF %FTUSJKLMFOHUFJTEFMFOHUFWBOIFUPQFOXBUFSPQQFSWMBLEBUCFTDIJLCBBSJTWPPS TROEBEL. EF HPMGPOUXJLLFMJOH EPPS EF XJOE %F LSJUJTDIF CFMBTUJOH OFFNU BG CJK FFO UPF OFNFOEFTUSJKLMFOHUF#FMBOHSJKLTUFQSPDFTIJFSCJKJTUSPFCFMJOHEPPSPQXFSWFMJOH WBOTMJCEFFMUKFT%FTUSJKLMFOHUFXPSEUHFNFUFOJOEFXJOESJDIUJOH&FOFFOWPV IFUPQQFSWMBLJON%JUHBBUFDIUFSOJFUPQWPPSMBOHXFSQJHFPGHSJMMJHHFWPSNEF NFSFO Pkrit1. %JFQUF %JFQUFJTFFOCFMBOHSJKLFGBDUPSEJFPOEFSNFFSCFQBBMUIPFWFFMMJDIUFSUPUPQEF CPEFNLBOEPPSESJOHFOWPPSQMBOUFOHSPFJ%FLSJUJTDIFCFMBTUJOHOFFNUBGCJKUPF. HELDER. Chlorofyl-a, zomergemiddelde [ug | -1]. EJHF [JKIFUHSPWF CFOBEFSJOHWPPSEFCFQBMJOHWBOEFTUSJKLMFOHUFJTEFXPSUFMWBO. OFNFOEFEJFQUF0QHFNFSLUXPSEUEBUEJUHFMEUWPPSPOEJFQFNFSFO*OEJFQFNFSFO NFUFFOTQSPOHMBBHLPNFOXFJOJHQMBOUFOWPPS)JFSTQFMFOBOEFSFGBDUPSFO[PBMT TFEJNFOUBUJFFFOSPM XBBSEPPS[FBOEFSTGVODUJPOFSFOEBOPOEJFQFNFSFO. Fosfaatbelasting [g m -2 jr-1]. 22 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 23.
(15) #PEFNUZQF. %F/1SBUJPWBOIFUPQQFSWMBLUFXBUFSJTFFOCFMBOHSJKLFGBDUPS EFWFSIPVEJOHUVT. )FUCPEFNUZQFCFQBBMUNFEFEFMJHHJOHWBOEFLSJUJTDIFHSFO[FO'BDUPSFOEJFEBBSCJKFFO. TFOEFOVUSJqOUFOCFQBBMUXFMLFWPFEJOHTTUPGPQFFOCFQBBMENPNFOUMJNJUFSFOE. SPMTQFMFO[JKOCJOEJOHWBOOVUSJqOUFO PSHBOJTDITUPGHFIBMUFFOUSPFCFMJOHEPPSTMJCEFFM. JT%FLSJUJTDIF1CFMBTUJOHJTIPHFSBMT/MJNJUFSFOEJT JOEBUHFWBMLBOEFLSJUJTDIF. UKFT%FLSJUJTDIFCFMBTUJOHJTIFUIPPHTUWPPSNFSFONFUFFO[BOECPEFN IFUMBBHTU. /CFMBTUJOHXPSEFOCFQBBME. WPPSNFSFONFUFFOWFFOCPEFNFOJOUFSNFEJBJSWPPSNFSFONFUFFOLMFJCPEFN &FONFFSLBOEVTFFOIPHFSFOVUSJqOUFOCFMBTUJOHWFSXFSLFOBMTIFULMFJOFSJTFO .PFSBT[POFT. POEJFQFS FFO[BOECPEFNIFFGU FFOHSPUFSBSFBBMNPFSBT[POFFOFFOHFSJOHFWFS. .PFSBT[POFTSPOEIFUNFFSTQFMFOFFOSPMJOEFOVUSJqOUFOLSJOHMPPQ NFUOBNF. CMJKGUJKEWBOIFUXBUFS&FOFYUSFFNWPPSCFFMEWBO[PµONFFSJTFFOQPFMPGTMPPU. CJKEFTUJLTUPGWFSXJKEFSJOHFOTFEJNFOUBUJFWBO[XFWFOEFEFFMUKFT;FTQFMFOPPL. *OEFQSBLUJKLCMJKLUJOEFSEBBEEBUEFLSJUJTDIFCFMBTUJOHWPPSEFSHFMJKLFXBUFSFO. FFO SPM CJK EF TUJNVMFSJOH WBO SPPGWJT [JF QBSBHSBBG %F LSJUJTDIF CFMBTUJOH. IPHFSJTEBOWPPSNFSFOFOQMBTTFO. OFFNUUPFCJKFFOHSPUFSBBOEFFMNPFSBT[POF 7FSCMJKGUJKE IZESBVMJDMPBEJOH. Fig 3.3. KRITISCHE BELASTINGEN. %F LSJUJTDIF CFMBTUJOH OFFNU UPF CJK IFU WFSLPSUFO WBO EF WFSCMJKGUJKE WBO IFU. %FMJHHJOHWBOEFLSJUJTDIFCFMBTUJOHFOWPPSNFSFOFOQMBTTFOPOEFSJOWMPFEWBOWFSTDIJMMFOEF. XBUFS 1SPDFTTFO EJF IJFSCJK FFO SPM TQFMFO [JKO CFQFSLJOH WBO EF BMHFOHSPFJ FO. GBDUPSFO*OEF¾HVSFOTUBBU´IFFOµWPPSEFPNTMBHWBOIFMEFSOBBSUSPFCFM ´UFSVHµWPPSEF. FFOHFSJOHFSFSFUFOUJF PQTMBHJOWPFETFMXFCFOCJOEJOHBBOEFCPEFN WBO. PNTMBHWBOUSPFCFMOBBSIFMEFS/BBS+BOTF . )JFSCJKXPSEFOEFWPMHFOEFLBOUUFLFOJOHFOHFQMBBUTU s. BMT FS NFFS WBO IFU[FMGEF XBUFS XPSEU BBOHFWPFSE EPPSTQPFMFO OFFNU PPL EF BCTPMVUFCFMBTUJOHUPF;PXFMLSJUJTDIFCFMBTUJOHBMTBCTPMVUFCFMBTUJOHOFNFOJO EBUHFWBMCFJEFPOHFWFFSFWFOSFEJHUPF)JFSTDIJFUKFEVTOJLTNFFPQ EJUXFSLU BMT IFU BBOWPFSXBUFS IBSE FO TVMGBBU PG OJUSBBUSJKL JT LBO FFO UPFOBNF WBO EF IZESPMPHJTDIF CFMBTUJOH FFO UPFOBNF WBO EF JOUFSOF CFMBTUJOH WFSPPS[BLFO QBSBHSBBG 7JTTFSJKESVL %FLSJUJTDIFCFMBTUJOHOFFNUUPFCJKFFOUPFOBNFWBOEFWJTTFSJKJOUFOTJUFJU.FU FFOMBHFSF XJU WJTTUBOEXPSEUEFUPQEPXODPOUSPMFWBOGZUPQMBOLUPOEPPSXBUFS WMPPJFOWFSIPPHEFOEFJOUFOTJUFJUWBOCPEFNXPFMJOHEPPSWJTWFSMBBHE %FMJHHJOHWBOEFLSJUJTDIFCFMBTUJOHFOJOSFMBUJFUPUCPWFOTUBBOEFGBDUPSFOXPSEU HFuMMVTUSFFSEJO¾HVVS%F[FJTCFQBBMEWPPSEF1CFMBTUJOH%BBSCJKXPSEUFSWBO VJUHFHBBOEBUGPTGBBUEFCFQFSLFOEFOVUSJqOUJTWPPSEFBMHFOHSPFJ SBUJPH/H1 . 24 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. P-belasting (mg/m2/dag). s. P-belasting (mg/m2/dag). BMMFFOBMTFSXBUFSWBOCFUFSFLXBMJUFJUCFTDIJLCBBSJTWPPSEPPSTQPFMFO . HEEN: van helder naar troebel TERUG: van troebel naar helder. 0 1000 Strijklengte (m). 2000. 3000. 4000. P-belasting (mg/m2/dag). CFMBTUJOHOFFNUJOEBUHFWBMUPFCJKFFOUPFOBNFWBOEFIZESPMPHJTDIFCFMBTUJOH. 8 7 6 5 4 3 2 1 0. 12 10 8 6 4 2 0. 8 7 6 5 4 3 2 1 0. 0 1 Diepte (m). 2. 3. 4. 5. P-belasting (mg/m 2/dag). NFUEF´IZESBVMJDMPBEJOHµ IZESPMPHJTDIFCFMBTUJOH JONNEBH%FLSJUJTDIF. P-belasting (mg/m2/dag). OVUSJqOUFO*O1$MBLFXPSEUPWFSJHFOTOJFUHFSFLFOENFUEFWFSCMJKGUJKE[FMG NBBS. 0 0,5 Areaal moeraszone (-). 1. 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0. 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0. zand Bodemtype. klei. 0 20 40 Hydraulic loading (mm/d). veen. 60. 80. 100. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 25.
(16) DE ROL VAN DE WATERBODEM. IFUUFSSFJOWBOEFCJPHFPDIFNJF EJFFDPMPHJTDI NJDSPCJPMPHJTDIFOHFPDIFNJTDI. %FXBUFSCPEFNJTJOIFUXBUFSCFIFFSUPUPQIFEFOFFOTUFSLPOEFSCFMJDIUEFFMWBO. POEFS[PFLDPNCJOFFSU*OIFU0#/POEFS[PFLTQSPHSBNNBMBBHWFFOXBUFSFOIFFGU. IFUXBUFSTZTUFFN)FUHBBUEBBSCJKPNEFUPQMBBH TMJC FOEFPOEFSMJHHFOEFXB. EJUFFO[FFSQSPNJOFOUFQMBBUTJOHFOPNFOFOJTIFUCFMBOHLFFSPQLFFSBBOHF. UFSCPEFN[FMG*OEFPOEJFQF/FEFSMBOETFXBUFSFOTQFFMUEFXBUFSCPEFNFFOWFFM. UPPOE%JUHFMEUPWFSJHFOT[PBMTHF[FHEOJFUBMMFFOWPPSWFFOXBUFSFO NBBSWPPS. HSPUFSFSPMEBOJOEJFQFNFSFO BMMFFOBMEPPSEBUFSCPWFOFMLFN CPEFNNBBS. BMMFXBUFSFONFUPSHBOJTDIF TMJC CPEFNT. . FFOHFSJOHFXBUFSLPMPNJTXBBSJOWFSEVOOJOHQMBBUTLBOWJOEFO1BTSFDFOULPNU FSNFFSBBOEBDIUWPPSEFSPMEJFEFCPEFNTQFFMUJOIFUFDPMPHJTDIGVODUJPOFSFOWBO IFUBRVBUJTDIFDPTZTUFFN%BUEJUUFSFDIUJT JMMVTUSFFSU¾HVVS*OEF[F¾HVVSJT. Fig 3.4. DE HOEVEELHEID FOSFAAT IN GRAM PER M2. WPPSEFWFSTDIJMMFOEFPOEFSEFMFOWBOIFUFDPTZTUFFNEFIPFWFFMIFJEGPTGBBUXFFS. %FIPFWFFMIFJEGPTGBBUJOHSBNQFSNJOWFSTDIJMMFOEFFDPTZTUFFNDPNQPOFOUFOJOEF. HFHFWFO EJF FSJO JT PQHFTMBHFO %F ¾HVVS MBBU EJU [JFO WPPS EF #FSHTF QMBTTFO. #FSHTF QMBTTFO 3PUUFSEBN FO EF -PPTESFDIUTF 1MBTTFO NFFUHFHFWFOT FO NPEFM. 3PUUFSEBN FOEF-PPTESFDIUTFQMBTTFO. HFHFWFOT1$MBLF *OEFGJHVVSJTUFWFOTEFFYUFSOF1CFMBTUJOHXFFSHFHFWFOJOHSBN1 NKBBS. %FIPFWFFMIFJEGPTGBBUJOEFXBUFSCPEFNJTBGHF[FUUFHFOEFIPFWFFMIFJEGPTGBBUJO WJT NBDSPGBVOB WFHFUBUJF BMHFOFOJOEFXBUFSGBTF [POEFSBMHFO )JFSWPPSJTHF. 6. CSVJLHFNBBLUWBOGZTJTDIDIFNJTDIFFOCJPMPHJTDIFNFFUHFHFWFOTWBOEFXBUFSFO JODPNCJOBUJFNFUPNSFLFOGBDUPSFOWPPSIFU1HFIBMUFWBOWJT NBDSPGBVOBFOWF. Waterfase (zonder algen). HFUBUJFWBO1$MBLF +BOTF FOIFU1HFIBMUFWBOHSPFOBMHFOVJUEFWJFSEFFVUSP. Algen 5. ¾qSJOHTFORVpUF 1PSUJFMKF FUBM 7PPSEF-PPTESFDIUTFQMBTTFOJTFWFOFFOTHF. Waterplanten. CSVJLHFNBBLUWBOEFNPEFMHFHFWFOTWBO1$MBLF +BOTF FUBM (FHFWFOTWBO. Vis. EFCJPNBTTBWBONBDSPGBVOBJOEF#FSHTFQMBTTFOFO-PPTESFDIUPOUCSFLFO . Waterbodem (1 cm). WPPSWFHFUBUJFJTWPPSCFJEFXBUFSFOFFOCFEFLLJOHWBOWJKGQSPDFOUBBOHFOPNFO. Externe P-belasting (gramP/m2/jaar). 4. 'JHVVSMBBU[JFOEBUEFCPWFOTUFDFOUJNFUFSWBOEFTMJCMBBHWFFMNFFSGPTGBBUCFWBU EBOBMMFPWFSJHFDPNQPOFOUFOTBNFO)FUCFUSFGUFFOGBDUPSUPUNBBM[PWFFM &FOEFFMEBBSWBOLBODIFNJTDIXPSEFOOBHFMFWFSE VJUXJTTFMJOHUVTTFOXBUFSFO. 3. 3,00. CPEFN 8F XFUFO FDIUFS PPL EBU EF CPWFOTUF WJKG UPU UJFO DFOUJNFUFS WBO EF CPEFNJOWFFMHFWBMMFOGSFRVFOUXPSEUPNHFXPFMEEPPSWJTFOEBUQMBOUFOUPUWFFM EJFQFS LVOOFO XPSUFMFO #JPUB LVOOFO IFU GPTGBBU VJU EF CPEFN POUTMVJUFO EF 2. [PHFOBBNEFCJPMPHJTDIFOBMFWFSJOH%FQPUFOUJFWBOEFXBUFSCPEFNBMTCSPOWBO GPTGBBUWJBEFCJPUBJTFOPSN FOJTWFMFNBMFOHSPUFSEBOXBU[JDIJOEFXBUFSGBTF CFWJOEU 0G EF[F OBMFWFSJOH PPL EBBEXFSLFMJKL QMBBUTWJOEU IBOHU BG WBO EF DIFNJTDIF TBNFOTUFMMJOH WBO EF CPEFN FO EF GSBDUJPOFSJOH WBO IFU GPTGBBU [JF QBSBHSBBG %F[F XPSEU PQ [JKO CFVSU VJUFSBBSE CFuOWMPFE EPPS EF LXBMJUFJU WBO IFU CPWFOTUBBOEFXBUFSFOEBBSNFFEPPSEJFWBOIFUJOMBBUXBUFS)JFSLPNFOXFPQ. 26 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. P in gram per m 2. 3.3. 1. 0,29. 0,37. 0 Bergse plassen. Loosdrechtse plassen. Loosdrechtse plassen. (2000-2002). (Metingen 2006). (PC-lake 1987). VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 27.
(17) Kader. NALEVERING OF INTERNE EUTROFIËRING?. Vervolg. %FWPMHPSEFWBOSFBDUJFTHBBUWBOEFIPPHTUFSFEPYQPUFOUJBBMOBBSEFMBBHTUF/BBS.JUTDI. Er wordt wel onderscheid gemaakt tussen nalevering en interne eutrofiëring. Naleve-. Fig 3.5. (PTTFMJOL . ring zou dan het vrijkomen van reeds eerder opgeslagen nutriënten zijn (de bodem is. Fig 3.5. REACTIE. van ‘nieuwe nutriënten’ zijn. Het is echter niet nodig om dit onderscheid te maken. O2 + 4e + 4H. omdat alle nutriënten die intern worden vrijgemaakt ooit van extern zijn binnenge-. 2NO3- + 10e- + 12H+. N2 + 6H2O. 250 mV. komen. Er bestaat wel een onderscheid tussen fosfaat dat vrijkomt door decompositie. MnO 2 + 2e + 4H. Mn + 2H2O. 225 mV. (mineralisatie van organisch gebonden fosfaat) en fosfaat dat vrijkomt door reductie. Fe(OH)3 + e + 3H. Fe + 3H2O. 120 mV. van ijzer (mobilisatie).. SO42- + 8e- + 10H+. H2S + 4H2O. -75 – -150 mV. CO 2 + 8e- + 8H+. CH4 + 2H2O. -. 2H2O. +. -. +. -. REDUCTIEPROCESSEN. 400 – 600 mV. 2+. +. 2+. . -250 mV. 5PFMJDIUJOH #POUFO#SVT s. 3FEVDUJFQSPDFTTFOEJFCJKBGCSBBLWBOPSHBOJTDINBUFSJBBMLVOOFOPQUSFEFO/BBS.JUTDI FO(PTTFMJOL . ;VVSTUPGJTEFTUFSLTUFPYJEBUPS EFDPODFOUSBUJF[VVSTUPGJOIFUCPEFNWPDIU[BM BMTFFSTUFBGOFNFO. s Relatieve concentratie. REDOXPOTENTIAAL (E h). in de loop van de tijd opgeladen met fosfaat) en interne eutrofiëring zou het vrijmaken. 8BOOFFS[VVSTUPGJTWFSEXFOFO [BMOJUSBBUSFEVDUJF /0/ /0FO/)
(18) PQ USFEFO HFLFONFSLUEPPSFFOBGOBNFWBOOJUSBBUJOPQMPTTJOH. s. Organisch substraat (e-donor). %F WPMHFOEF TUBQ JT SFEVDUJF WBO EF BBOXF[JHF JK[FS FO NBOHBBOWFSCJOEJOHFO 'F
(19) 'F
(20) FO.O
(21) .O
(22) [JDIUCBBSBBOFFOUPFOBNFWBOEFDPODFOUSBUJFTWBO JK[FSFONBOHBBOJOPQMPTTJOH4UPGGFOEJFTUFSLBBOJK[FSPYJEFOBETPSCFSFO [PBMT GPTGBBU LVOOFOOVPPLJODPODFOUSBUJFJOPQMPTTJOHUPFOFNFO. s. PQMPTCBSFTVM¾EFT0OEFSJK[FSBSNFPNTUBOEJHIFEFOLBOWSJKTVM¾EF )4 PQIPQFO. NH4+ of PO 4+ SO24-. JOIFUCPEFNWPDIUUPUFFOUPYJTDIOJWFBV4BNFONFUJK[FSXPSEFOJK[FSTVM¾EFT HFWPSNE EF[F TMBBO OFFS XBBSEPPS EF DPODFOUSBUJF WBO PQHFMPTU JK[FS BGOFFNU. H 2S Fe 2+. NO. 3. %PPSEBUEFSFEVDUJFTOFMIFJEWBOJK[FSXPSEUCFQFSLUEPPSEFPQMPTTJOHTTOFMIFJE WBOJK[FSPYJEFT USFEFOJK[FSSFEVDUJFFOTVMGBBUSFEVDUJFWBBLUFHFMJKLFSUJKEPQ*O. CH 4. Mn2+. #JKTVMGBBUSFEVDUJF 404 POUTUBBO BGIBOLFMJKLWBOIFUCPEFNUZQF TMFDIU. EJFOEFCFTDIJLCBSFIPFWFFMIFJEJK[FSHSPUFSJTEBOEFIPFWFFMIFJETVM¾EF LBOEF DPODFOUSBUJFWBOJK[FSJOPQMPTTJOHXFFSTUJKHFO. O2. s. 8BOOFFS IFU CFTDIJLCBSF TVMGBBU WPMMFEJH JT HFSFEVDFFSE LBO NFUIBBOWPSNJOH PQUSFEFO. TIJD. Zuurstofreductie. Nitraatreductie. IJzerreductie. Methanogenese. 3.3.1. Processen en sleutelfactoren #FMBOHSJKLF QSPDFTTFO JO EF CPEFN [JKO PYJEBUJF FO SFEVDUJFQSPDFTTFO %SJKWFOEF LSBDIUJTEFBBOXF[JHIFJEWBOPSHBOJTDINBUFSJBBMFOFMFLUSPOFOBDDFQUPSFO)FU. Mangaanreductie. Sulfaatreductie. 28 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. PSHBOJTDINBUFSJBBMLBOTMJC[JKOEBUSFDFOUJTHFWPSNEEPPSEPEFBMHFOFOQMBOUFO. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 29.
(23) 1 2 3. Nut ri. ënt. NBUFSJBBM PGWFFOEBUWSPFHFSJTHFWPSNE"GCSBBLWBOEJUNBUFSJBBMLBOQMBBUTWJOEFO. Fig 3.7. enb. 4. elas. ting. 5. HELDER. VOORBEELDEN VAN P-MOBILISATIE. POEFSJOWMPFEWBO[VVSTUPG FMFLUSPOFOBDDFQUPS PGPOEFSBOBFSPCFDPOEJUJFTEPPSPB. #PWFO1NPCJMJTBUJFEPPSTVMGBBU -BNFST FUBM 0OEFS#BHHFSWPSNJOHPOEFSCFNFTUF. OJUSBBUFOTVMGBBU'JHVVSHFFGUFFOPWFS[JDIUWBONPHFMJKLFSFEVDUJFQSPDFTTFOFO. WFFOXFJMBOEFOBMTHFWPMHWBOOJUSBBUHFTUVVSEFWFFOBGCSBBL IZQPUIFTF /BBS4NPMEFST. QSPEVDUFO)FUHFFGUPPLEFWPMHPSEFXBBSJOWFSTDIJMMFOEFFMFLUSPOFOBDDFQUPSFO. #SPVXFS . HFCSVJLUXPSEFO%FBBOHFHFWFOXBBSEFOWPPSEFSFEPYQPUFOUJBBM[JKOSJDIUXBBSEFO Atmosfeer. *OEFQSBLUJKLCMJKLUEBUEF[FWFSTDIJMMFOEFSFEVDUJFQSPDFTTFOEPPSFMLBBSIFFO. Oppervlaktewater. MPQFOFOEVTUFHFMJKLFSUJKELVOOFOPQUSFEFO)FUCFTUBBOWBOWFSTDIJMMFOEFNJDSP. Eutrofiëring. NJMJFVTOBBTUFMLBBS BFSPPCFOBOBFSPPC LBOEBUGBDJMJUFSFO Sulfaat. 3.3.2. P-mobilisatie: mineralisatie en desorptie. Fosfaat. slib. %PPSCPWFOHFOPFNEFSFEVDUJFQSPDFTTFOLBOPQWFSTDIJMMFOEFXJK[FOGPTGBBUXPS. Sulfaatreductie. EFOOBHFMFWFSEVJUEFCPEFN&OFS[JKETLBOGPTGBBUWSJKLPNFOEPPSBGCSBBLWBOPS. Pyriet. Sulfaat. HBOJTDINBUFSJBBM NJOFSBMJTBUJFHFOPFNE"OEFS[JKETLVOOFOSFEVDUJFQSPDFTTFO EFCJOEJOHWBOGPTGBBUBBODPNQMFYFO NFUOBNFJK[FS IZES PYJEFO WFSTUPSFO%JU. Alkaliniteit, sulfide. veenbodem. Grondwater. Toxiciteit. IJzer Fosfaat. IJzergebrek. Mineralisatie/veenafbraak. IJzer?. IFFUEFTPSQUJF&FOFOBOEFSJTVJUFSBBSEBGIBOLFMJKLWBOEFWPSNXBBSJOGPTGBBU BBOXF[JHJTJOEFCPEFN'PTGBBULBOCJKWPPSCFFMEPPLHFCPOEFO[JKOBBODBMDJVN WPPSBMDPQSFDJQJUBUJFWBODBMDJVNDBSCPOBUFONFUGPTGBBU 'JHVVSMBBUEJU[JFO. gras. WPPSWFSTDIJMMFOEFEFMFOWBOEF3FFVXJKLTFQMBTTFO)JFSVJUCMJKLUEBUFSOPHBMXBU. NH4+. NO3-. N2. WFSTDIJMJO[JU [FMGTCJOOFOnnOHFCJFE Anaërobe afbraak van veen bagger. Fig 3.6. VERSCHILLENDE P-FRACTIES IN EEN AANTAL WATERBODEMS 1GSBDUJFTBGLPNTUJHVJUEF3FFVXJKLTF1MBTTFO WFSLSFHFONCWEF1GSBDUJPOFSJOHTNFUIPEF. NH4+. P. HCO3-. Anaërobe afbraak van veen. WPMHFOT(PMUFSNBO VJUHFESVLUQFSHSBNESPPHHFXJDIU VB = Veenbult; SG = ‘s-Gravenkoop; KV = Klein Vogelenzang; KS = Krabbescheersloot in achterland ten oosten SLOOT. van de Reeuwijkse plassen. Naar: Lamers, et al., 2006.. 350. 250 200. 'JHVVSMBBUUXFFHFWBMMFOWBOGPTGBBUNPCJMJTBUJF[JFO*OIFUFFSTUFHFWBM CP. Fe/Al gebonden. WFOTUF¾HVVS XPSEUGPTGBBUHFNPCJMJTFFSEEPPSEFBBOWPFSWBOTVMGBBUSJKLXBUFS. Ca gebonden. IFEFOJOEFCPEFNXPSEUTVMGBBUHFSFEVDFFSEEPPSNJDSPPSHBOJTNFO%JUIFFGUFFO. Labiel. 150. UPFOBNFWBOEFBMLBMJOJUFJU IBSEIFJE UPUHFWPMHFOFSXPSEUTVM¾EFHFQSPEVDFFSE slib. 100. %PPSEFWFSIPPHEFBMLBMJOJUFJUXPSEUEFWFFOBGCSBBLWFSTOFMEFOLPNUGPTGBBUWSJK. 50. NJOFSBMJTBUJF )FUWSJKFTVM¾EFSFBHFFSUNFUJK[FSUPUJK[FSTVM¾EF PBQZSJFU IJFSCJK LBOFWFOFFOT JK[FSHFCPOEFO GPTGBBUWSJKLPNFO -BNFST FUBM . 30 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. KS. KV3. KV2. KV1. SG5. SG4. SG3. SG2. 0 SG1. Oppervlak. %JULBO[PXFMPQQFSWMBLUFXBUFSBMTHSPOEXBUFS[JKO0OEFSBOBFSPCFPNTUBOEJH. Organisch gebonden. VB. P-concentratie (µmol g-1). 300. WEILAND. veenbodem. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 31. Sulf. Sulfaatre. Sulf Grondwater.
(24) Fig 3.8. #PWFO'PTGBBUFOJK[FSDPODFOUSBUJFTJOIFUPOEFSXBUFSCPEFNWPDIUWBOEFPOEFS[PDIUF. FDIUFSHPFEWFSLMBSFOXBBSPNWFFOCPEFNTPOEFSXBUFSWFS[BEJHEFPNTUBOEJHIFEFO. MBBHWFFOXBUFSFO /BBS-BNFST FUBM 0OEFS'PTGBBUNPCJMJTBUJFJOBRVBSJVN. UPDITUFSLEBMFOFOXBBSPNWFFOTMPUFOOBCBHHFSFOXFFSTOFMWPMMPQFONFUOJFVXF. FYQFSJNFOUFOJOSFMBUJFUPUEFJK[FSGPTGBBUSBUJPJOIFUCPEFNWPDIU /BBS4NPMEFST . CBHHFS 4NPMEFST#SPVXFS . FUBM . %FSPMWBOOJUSBBUJTUXFFMFEJH&OFS[JKETLBOIFUEFEFDPNQPTJUJFWBOPSHBOJTDI. 90. NBUFSJBBM WFSTOFMMFO BOEFS[JKET WFSIPPHU IFU EF SFEPYQPUFOUJBBM XBBSEPPS. CJOEJOHTDBQBDJUFJUWBOEFCPEFNWPPSGPTGBBUWFSHSPPUXPSEU. 60. 30 20. 100 10 0. FO GPTGBBUHFIBMUF JO IFU CPEFNWPDIU WBO FFO BBOUBM /FEFSMBOETF FO CVJUFO MBOETFWFFOHFCJFEFO)FUCMJKLUEBUEFCFTUGVODUJPOFSFOEF SFGFSFOUJF XBUFSFO BMMFNBBM SFDIUT JO EF ¾HVVS TUBBO ;F IFCCFO MBHF 1HFIBMUFO FO WFFMBM IPHF JK[FSHFIBMUFO )FUPOEFSTUFEFFMWBO¾HVVSMBBUEFSFMBUJF[JFOUVTTFOEFJK[FSGPTGBBUSBUJP WBOIFUBOBFSPCFCPEFNWPDIUFOEFGPTGBBUHFIBMUFOJOIFUCPWFOTUBBOEFXBUFS. 400. Ierland. Polen. Westbroek. Wapserveen. Botshol. Het Hol. De Wieden. 25. 300. 20. Uitsnede. 15. 200. 10. 100 0. Uddelemeer. Terra Nova. De Deelen. Weerribben. [PO43-] bovenstaande water (µM). IFUCFQBMFOWBOEFUPFTUBOEWBOEFXBUFSCPEFN)JFSCJKJTWFFMQSPHSFTTJFHF BOBFSPCFCPEFNWPDIUJT'JHVVSMBBUEJU[JFO#PWFOTUBBOIFUJK[FSHFIBMUF. 0. Alde Feanen. FUBM SJDIUUF[JDIPOEFSNFFSPQIFU[PFLFOOBBSHPFEFJOEJDBUPSFOWPPS CPFLU)FUCMJKLUEBUFFOHPFEFJOEJDBUPSEFSBUJPJK[FSGPTGBBU NPMNPM JOIFU. 200. Ilperveld. %F FFSTUF GBTF WBO IFU 0#/POEFS[PFLTQSPHSBNNB MBBHWFFOXBUFSFO -BNFST . 300 40. Zijdelmeer. Indicatoren voor de toestand van de waterbodem. 50. W.J. veld. OJTNFO[JKOEVTSFMFWBOUWPPSBMMFXBUFSFO. 400. Waterland. FOPGBBOWPFSWBOEFUSJUVTFFOCFQBBMEFIPFWFFMIFJEPSHBOJTDIFTUPG%FNFDIB. Fosfaatconcentratie (µmol/l). 70. TUPGJOIFUBMHFNFFO*FEFSXBUFSCFWBUEPPSIFUBGTUFSWFOWBOBMHFOFOQMBOUFO. IJzer 500. /JUSBBUSFEVDUJF LBO [FMGT MFJEFO UPU PYJEBUJF WBO JK[FS FO TVM¾EF XBBSEPPS EF. 0WFSJHFOTHFMEFOEF[FNFDIBOJTNFOOJFUBMMFFOWPPSWFFO NBBSWPPSPSHBOJTDIF. 600. Fosfaat. 80. TVMGBBU FO JK[FSSFEVDUJF WFSIJOEFSE XPSEFO XBBSEPPS GPTGBBU HFCPOEFO CMJKGU . 3.3.3. FOSFAAT- EN IJZERCONCENTRATIES IN HET ONDERWATERBODEMVOCHT. POEFSJOWMPFEWBOOJUSBBU CFNFTUJOH %JUJTWPPSBMTOPHFFOIZQPUIFTF)FULBO. 5 0,01. 0,1. 1. 10. 100. 1000. 10.000. 0. 1. 10. 100. 1000. 10.000. Fe:PO 4 bodemvocht. )JFSCJKMJKLUFSFFOPNTMBHPQUFUSFEFOCJKFFOSBUJPWBODJSDB #PWFOEF[F XBBSEF NFFSJK[FSEBOGPTGBBU JTIFU1HFIBMUFJOIFUCPWFOTUBBOEFXBUFSMBBH EPPSEBUFSHFOPFHJK[FSCFTDIJLCBBSJTWPPS1CJOEJOH*+[FSEJGGVOEFFSUIJFSCJK. %BUFSPPLFFOSFMBUJFJTUVTTFOEFJK[FSGPTGBBUSBUJPWBOIFUBOBFSPCFCPEFNWPDIU. WBOVJU EF BOBFSPCF CPEFN PYJEFFSU JO IFU XBUFS FO CJOEU IJFSCJK 1 %JU [FFS. FOEFFDPMPHJTDIFLXBMJUFJUWBOIFUXBUFS MBBU¾HVVS[JFO)FUCMJKLUEBUEF. CFLFOEFGFOPNFFO OBUVVSMJKLFEFGPTGBUFSJOH XPSEUPPLXFMBBOHFEVJENFUEF. CFEFLLJOH NFU 3PEFMJKTUTPPSUFO FO NFTPUSBGFOUF TPPSUFO QBT UPFOFFNU CJK FFO. UFSN´JK[FSWBMµ. JK[FSGPTGBBUSBUJP . 32 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 33. IJzerconcentratie (µmol/l). %F POEFSTUF ¾HVVS HFFGU EF TJUVBUJF XFFS XBBSCJK BGCSBBL WBO WFFO QMBBUTWJOEU.
(25) Fig 3.9. RELATIE IJZER:FOSFAAT-RATIO EN RODE-LIJSTSOORTEN. 3.4. EXTERNE BELASTING VERSUS INTERNE BELASTING. 3FMBUJFUVTTFOEFJK[FSGPTGBBUSBUJPJOIFUPOEFSXBUFSCPEFNWPDIUFOEFCFEFLLJOHWBOEF. .FUFYUFSOFCFMBTUJOHXPSEFOBMMFCFMBTUJOHFOCFEPFMEEJFWBOCVJUFOIFUTZTUFFN. XBUFSMBBHNFU3PEFMJKTUTPPSUFO NFTPUSBGFOUFTPPSUFOFOFVUSBGFOUFTPPSUFO JOEFMJOHHFCBTFFSE. LPNFO [PBMTMP[JOHFOFOPWFSTUPSUFO XBUFSBBOWPFS EJGGVTFCFMBTUJOHWBOVJUBBO. PQ#MPFNFOEBBM3PFMPGT /BBS-BNFST FUBM . HFMFHFOPFWFSMBOEFOPGQPMEFSHFCJFEFO BUNPTGFSJTDIFEFQPTJUJF FUD%FJOUFSOF CFMBTUJOH JT EF CFMBTUJOH WBOVJU EF XBUFSCPEFN )PF WFSIPVEFO EF[F [JDI UPU FMLBBS &S[JKOESJFTJUVBUJFTNPHFMJKL. 100 90. 1. %FJOUFSOFCFMBTUJOHJTJOFWFOXJDIUNFUEFFYUFSOFCFMBTUJOH. 2. %FJOUFSOFCFMBTUJOHJTIPHFSEBOEFFYUFSOFCFMBTUJOH*OEJUHFWBMJTFSTQSBLFWBO TUFSLFOBMFWFSJOH NJOFSBMJTBUJFPGNPCJMJTBUJF WBOOVUSJqOUFOWBOVJUEFCPEFN. 80. 3. Bedekkingspercentage Rode-lijstsoorten. 70. FFOEFFMWBOEFOVUSJqOUFOVJUIFUCPWFOTUBBOEFXBUFS. 60. 0NIFUFDPMPHJTDIGVODUJPOFSFOWBOFFOXBUFSUFCFHSJKQFO JTIFUWBOCFMBOHUF 50. XFUFONFUXFMLFTJUVBUJFXFWBOEPFOIFCCFO0QWPPSIBOEWFSXBDIUFOXFFFO WFSTDIJMUVTTFOCPEFNTPPSUFO;PJT[BOEWBBL WSJKXFM JOFSU TJUVBUJF UFSXJKM. 40. LMFJWBBLWFFMGPTGBBULBOCJOEFO TJUVBUJF 7FFOLBOKVJTUNJOFSBMJTFSFOFOFFO 30. CSPOWBOGPTGBBUWPSNFO TJUVBUJF %JU[JKOBMHFNFOFCFWJOEJOHFO. 20. &S[JKOPPLVJU[POEFSJOHFO CJKWPPSCFFMEEPPSEBUFSFFOMBBHKFJK[FSTVMGBBUJK[FSGPT 10 0. GBBUSPOEEF[BOELPSSFMTHFWPSNEJT%BBSEPPSLBOPPLFFO[BOECPEFNFFOCSPO 0,01. 0,1. 1. 10. 100. 1000. 10.000. IJzer:fosfaat-ratio (Fe:PO4) in bodemvocht. 90. Bedekkingspercentage. %FJOUFSOFCFMBTUJOHJTMBHFSEBOEFFYUFSOFCFMBTUJOH*OEJUHFWBMCJOEUEFCPEFN. Mesotrafent. 70. Rode lijst. HFWPSNE EPPS FFO IPHF CFMBTUJOH JO IFU WFSMFEFO %F[F TMJCMBBH LBO FFO TUFSLF OBMFWFSJOHWBOGPTGBBUMBUFO[JFO UFSXJKMFFOJK[FSSJKLFWFFOCPEFNEJFOJFUNJOF SBMJTFFSUKVJTUGPTGBBULBOCJOEFO. Eutrafent. 80. WBOGPTGBBUWPSNFO0PLLBO[JDIPQFFO[BOECPEFNFFOEJLLFTMJCMBBHIFCCFO. &FO BOEFSF GBDUPS EJF FFO SPM TQFFMU JT EF WFSCMJKGUJKE WBO IFU XBUFS *O XBUFSFO NFUFFOLPSUFWFSCMJKGUJKE[BMEFCPEFNFFSEFSJOFWFOXJDIU[JKONFUEFFYUFSOF. 60. CFMBTUJOHEBOJOXBUFSFONFUFFOMBOHFWFSCMJKGUJKE%FSFEFOIJFSWPPSJTEBUPQ. 50. MBEJOHFOVJUMPHJOHWBOEFCPEFNWFFMTOFMMFSWFSMPQFO"OEFS[JKETLBOFFOLPSUF. 40. WFSCMJKGUJKE BGIBOLFMJKLWBOEFXBUFSLXBMJUFJU PPLWPPSWFSTUFSLJOHWBOEFJOUFSOF NPCJMJTBUJFWBOOVUSJqOUFO[PSHFO. 30 20. *OFFOTUVEJFWPPSIFU)PPHIFFNSBBETDIBQWBO4DIJFMBOEFOEF,SJNQFOFSXBBSE. 10. [JKO´XBUFSLXBMJUFJUTCFFMEFOµPQHFTUFMEEJFIBBMCBSFBNCJUJFTWPPSIFUXBUFS. 0. <1. 1-5. IJzer:fosfaat-ratio (Fe:PO4) in bodemvocht. 34 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. 5-40. >40. TZTUFFNXFFSTQJFHFMFO 8JUUFWFFO
(26) #PT "MTPOEFSEFFMWBOEFTUVEJF[JKOEF FYUFSOF OVUSJqOUFOCFMBTUJOH FO EF OBMFWFSJOHTQPUFOUJFT WBO EF XBUFSCPEFN JO. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 35.
(27) WFSTDIJMMFOEFXBUFSFOJOIFUCFIFFSTHFCJFEJOLBBSUHFCSBDIU&SJTEBBSCJKPOEFS. Fig. RELATIE EXTERNE P-BELASTING EN NALEVERING VANUIT DE WATERBODEM. TDIFJEHFNBBLUUVTTFOXBUFSFONFUFFOWFFOCPEFN LMFJXBUFSFOFOCPF[FNXBUF. 3.10. #FMBTUJOH NFU GPTGBBU QFS DMVTUFS WBO XBUFSMJDIBNFO WFSTVT EF MBDUBBUBDFUBBU FYUSBDUJF. SFO WBBLHFFOFFOEVJEJHCPEFNUZQF 0NUFPOEFS[PFLFOXBUEFSFMBUJFJT [JKO[F. XBBSEFWBOEFUPQMBBHWBOEFXBUFSCPEFN 8JUUFWFFO
(28) #PT %FMJKOJTOJFUBGHFMFJE. UFHFOFMLBBSVJUHF[FU*O¾HVVSJTEFMBDUBBUBDFUBBUFYUSBDUJFXBBSEF JOEJDB. EPPSNJEEFMWBOSFHSFTTJF NBBSHFFGUFFOHMPCBMFWFSXBDIUJOHTXBBSEFBBOPQCBTJTWBOEF. UPSWPPSEFCJPMPHJTDIFOBMFWFSJOHWBO1 VJUHF[FUUFHFOEFFYUFSOF1CFMBTUJOH. TQSFJEJOHJONFFUHFHFWFOT 180. Boezem. 180. %F¾HVVSMBBU[JFOEBUFSFFO[XBLQPTJUJFGWFSCBOEJT XBBSCJKEFIPPHTUCFMBTUF. 180. 180. 160. XBUFSFO PPL EF IPPHTUF FYUSBDUJFXBBSEFO HFWFO %F QMBTTFO MJHHFO EBBSCJK JO. 160. IFU BMHFNFFO XBU CPWFO EF HFNJEEFMEF WFSXBDIUJOHTXBBSEF MJKO *O WFSCBOE. 5. 160. 160. NFUEFMBOHFSFWFSCMJKGUJKEFOTQFMFOJOUFSOFQSPDFTTFO [PBMTOBMFWFSJOH FFOCF. 5 5. BoezemBoezem. Bergse Plassen. Bergse Plassen Bergse 5 Plassen 6 Koornmolengat. 6 Koornmolengat 6 Koornmolengat. Klei. Klei. Bergse Plassen 6 Koornmolengat. 140. 140. Veen Veen. 140. 9. 120. Lactaat-acetaat extractie (mgP2O5/100 g droge grond). Lactaat-acetaat extractie (mgP2O5/100 g droge grond). #FSHTF 1MBTTFO FO ,PPSONPMFOHBU EF XBUFSCPEFN WBO EF[F CFJEF XBUFS MJDIBNFO MFWFSU WFFM NFFS GPTGBBU OB EBO EF IVJEJHF FYUFSOF CFMBTUJOH LBO WFS LMBSFO7PPSEF#FSHTF1MBTTFOJTEJUFFOFSGFOJTVJUIFUWFSMFEFOEFIJTUPSJTDIF FYUFSOF 1CFMBTUJOH JT EPPS IFU IPPHIFFNSBBETDIBQ HFTDIBU PQ SVJN H1N KBBS%JULPNUPQWBMMFOEHPFEPWFSFFONFUEFWFSXBDIUJOHTXBBSEFPQCBTJTWBOEF MBDUBBUBDFUBBUFYUSBDUJFXBBSEF [JF¾HVVS 7PPSIFU,PPSONPMFOHBULBOIFU WFSTDIJMWFSLMBBSEXPSEFOEPPSEFTUFSLFWFFOBGCSBBLEJFJOEJUXBUFSIFFSTU ;VJEQMBTQPMEFS FDPMPHJTDI BBOEBDIUTHFCJFE EF XBUFSCPEFN JO EJU XBUFSMJ DIBBNMFWFSUKVJTUWFFMNJOEFSOVUSJqOUFOOBEBOWFSXBDIUPQCBTJTWBOEFCFMBT. lje’rrtyj\ert. UJOH)JFSTQFMFOEFBBOXF[JHIFJEWBOLBUUFLMFJFOIPHFJK[FSDPODFOUSBUJFTFFOSPM lje’rrtyj\ert lje’rrtyj\ert. 80. 60. 40. 20. Lactaat-acetaat extractie (mgP2O5/100 g droge grond). Lactaat-acetaat extractie (mgP2O5/100 g droge grond). 100. BGXJKLJOHFO. 9. 100. 100. HFSFCFMBTUJOHJOIFUWFSMFEFO&SJTWFSEFSFFOBBOUBMEVJEFMJKLF FOWFSLMBBSCBSF . s. 120. 120. %FIPHFSFXBBSEFOWPPSEFQMBTTFO[JKONPHFMJKLPPLUFSVHUFWPFSFOPQFFOIP. CJOEJOHWBOGPTGBBUJOJK[FSGPTGBBUDPNQMFYFO . Veen. Veen. 120. CFMBTUJOH. s. Klei. Klei. 140. MBOHSJKLFSFSPM0PLEVVSUIFUMBOHFSWPPSEBU[FJOFWFOXJDIU[JKONFUEFFYUFSOF. s. Boezem. 100. 80. 20 20. 20 Rottemeren Rottemeren. 0. 19. Rottemeren. 19. Rottemeren. Rotte. Rotte. 4 Capelle aan de IJssel en Polder Prins Alexander 19 Rotte19 Rotte 21 Vaart Bleiswijk 22 Zuidplaspolder akkerbouw Capelle aan de IJssel en Polder Prins Alexander 15 Zoetermeer 7 Bleiswijk veeteelt etc. 21 Vaart Bleiswijk 17 Polders EDP,TMP,DWV,BWP 60 Capelle aan en de Polder IJssel en Polder Prins Alexander 22 Zuidplaspolder akkerbouw 4 Capelle4aan de IJssel Prins Alexander 15 Zoetermeer veeteelt 7 Bleiswijk Vaart Bleiswijk 17 Polders EDP,TMP,DWV,BWP 11 Kralingse plas 21etc. Vaart 21 Bleiswijk 60 22 Zuidplaspolder akkerbouw Oostpolder 22Nieuwerkerk Zuidplaspolder akkerbouw 2 Moordrecht, ad IJssel en Waddinxveen 15 Zoetermeer 40 plas 15 Zoetermeer 7 veeteelt Bleiswijketc. veeteelt etc. 7 Bleiswijk 11 Kralingse 17 Polders EDP,TMP,DWV,BWP 3 Rotterdam 17 Polders EDP,TMP,DWV,BWP 2 Moordrecht, Nieuwerkerk ad IJssel en Waddinxveen Oostpolder 40 11 Kralingse plas 11 Kralingse plas 3 Rotterdam 8 Bleiswijkse zoom + Hoge Bergse Bos 2 Moordrecht, Nieuwerkerk ad IJssel en Waddinxveen 2 Moordrecht, Nieuwerkerk ad IJssel Waddinxveen OostpolderOostpolder 16 EGB en recreatie 40 3 Rotterdam 3 Rotterdam 1 Bergschenhoek, Bleiswijk en Waddinxveen Zuidplaspolder 8 Bleiswijkse zoom + Hoge Bergse Bos 20 18 Ringvaart 18 Ringvaart 16 EGB recreatie Bleiswijk en Waddinxveen Zuidplaspolder 820Bleiswijkse zoom + Hoge Bergse Bos 8 Bleiswijkse zoom + Hoge Bergse Bos 25 Zuidplaspolder ecol aandachtsgebied 10 LageBergse bos 1 Bergschenhoek, 16 EGB recreatie 16 EGB recreatie 1 Bergschenhoek, Bleiswijk en Waddinxveen Zuidplaspolder Bergschenhoek, Bleiswijk en Waddinxveen Zuidplaspolder 20 25 Zuidplaspolder ecol aandachtsgebied 10 LageBergse1bos 80. 60. 4. 0. 5 25 Zuidplaspolder ecol aandachtsgebied 10 LageBergse bos 025 Zuidplaspolder ecol aandachtsgebied bos lje’rrtyj\ert 10 LageBergse 0 Externe belasting (gP/m2/jaar) 0. 9 Bleiswijk midden 24 Zuidplaspolder Moerkapelle glas 24 Zuidplaspolder Moerkapelle glas. 9 midden Bleiswijk midden Bleiswijk. 20 80. 24 Zuidpl Bleiswijk midden 24 Zuidplaspolder Moerkapell. 0. 0. 0. 5. Externe belasting5(gP/m2/jaar) 5. 2 belasting ExterneExterne belasting (gP/m2(gP/m /jaar) /jaar). 10. 10. 10. 18 18. 15. 10. 15 15. 15. 20 20. 20. 3JOHWBBSU FSJTTQSBLFWBOWFSTDIJMMFOEFEFMFOWBOEFSJOHWBBSUNFUFFOWFSTDIJM MFOEFCFMBTUJOH%FXBUFSCPEFNNPOTUFST[JKOHFOPNFOJOEFMBBHCFMBTUFEFMFO 3.5. DE ROL VAN DE OEVERZONE. )FU GFJU EBU FS FFO [JK IFU HMPCBBM WFSCBOE XPSEU HFWPOEFO UVTTFO EF FYUFSOF. *OEFIVJEJHFTJUVBUJFJTEFPFWFS[POFWBOEFNFFTUFNFSFOFOQMBTTFOFFOSFMBUJFG. CFMBTUJOHFOEFMBDUBBUBDFUBBUFYUSBDUJFXBBSEFWBOEFXBUFSCPEFNFOEBUHSPUFBG. TNBM TUSPPLKF WFHFUBUJF SPOE FFO HSPPU XBUFSPQQFSWMBL )FU QPUFOUJFFM CFHSPFJ. XJKLJOHFOEBBSWBOHPFE[JKOUFWFSLMBSFO NBBLUIFUNPHFMJKLEFFYUSBDUJFXBBSEF. CBSFBSFBBMXPSEUHFEF¾OJFFSEBMTIFUBSFBBMWBOIFUNFFSEBUKBBSMJKLTESPPHWBMU. BMTEJBHOPTUJTDIPGWPPSTQFMMFOEJOTUSVNFOUUFHFCSVJLFO#JKWPPSCFFMEWPPSIFU. TBNFONFUEF[POFNFUWFHFUBUJFWFVJUCSFJEJOH7PPSNFSFONFUFFOWBTUQFJMJT. IVJEJHFHFESBHWBOEFXBUFSCPEFNFOWPPSEFCPEFNSFBDUJFOBOVUSJqOUFO. IFUCFHSPFJCBSFBSFBBMWBBLHFSJOH VJUHFESVLUJOFFOPQQFSWMBLUFQFSDFOUBHFJTEJU. SFEVDUJF. WBBLNJOEFSEBOnnOQSPDFOU. 36 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. Ringvaart. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 37. Ring.
(29) s. ;PBMTCFTDISFWFOJOIFU)PPGESBQQPSUSFGFSFOUJFTFONBBUMBUUFONFSFO WBOEFS.PMFO FUBM XBTEJUJOEFSFGFSFOUJFTJUVBUJFWPMTUSFLUBOEFST%PPSTFJ[PFOTNBUJHF. EJGGVTFCSPOOFOFOQVOUCSPOOFOPBMP[JOHFOFOVJUFOBGTQPFMJOHWBONFTU TUPGGFO . s. QFJM¿VDUVBUJFWJFMFOµT[PNFSTHSPUFBSFBMFOPFWFSESPPHFOTUPOEµTXJOUFSTFFO. UPFOBNFWBOEFJOMBBUBMTHFWPMHWBOQFJMCFIFFS. HSPPU EFFM WBO IFU PNSJOHFOEF MBOE POEFS XBUFS %FSHFMJKLF [POFT [JKO [FFS CF MBOHSJKL JO IFU FDPMPHJTDI GVODUJPOFSFO OVUSJqOUFOSFUFOUJF QBBJHFCJFEFO WPPS WJT IBCJUBUTWPPSQMBOUFOFONBDSPGBVOB FUD . 3.6.1. Belasting in relatie tot peilbeheer )FUJTHPFEUFCFTFGGFOEBUWPPSWFFMNFSFOFOQMBTTFOOJFUBMMFFOMP[JOHFOFOVJU FOBGTQPFMJOHWBONFTUTUPGGFO[FMGEFPPS[BBL[JKOHFXFFTUWBOFVUSP¾qSJOH NBBS. %PPSIFUWFSEXJKOFOWBOEFSHFMJKLF[POFT[JKOWFFMWBOEFCJKCFIPSFOEFQSPDFTTFO. EBU PPL IFU QFJMCFIFFS EBBSJO FFO DSVDJBMF SPM IFFGU HFTQFFME 8FTUIPGG . FOIBCJUBUTWFSEXFOFO#JKIFUIBOEIBWFOWBOFFOWBTUQFJMLPNFOEF[FPPLOJFU. TDISJKGUSFFETPWFSEFFGGFDUFOWBOQFJMIFFSJO/PPSEXFTU0WFSJKTTFM²%FWFSUJDBMF. NFFSUFSVH%FPFWFS[POFTQFFMUEBBSPNJOEFIVJEJHFTJUVBUJFTMFDIUTFFONBSHJ. EZOBNJFLXPSEUWFSWBOHFOEPPSIPSJ[POUBMFEZOBNJFL³)JKCFTDISJKGUEFEBBSCJK. OBMFSPMJOIFUGVODUJPOFSFOWBOHSPUFSFNFSFOFOQMBTTFO. CFIPSFOEFBDIUFSVJUHBOHWBOIFUFDPTZTUFFN. 7PPSLMFJOFSFQMBTTFOFONFUOBNFQFUHBUFOJTEFPFWFSTPNTXFMCFMBOHSJKL*OEJU. 1FJMCFIFFSTJOHIFFGUHFMFJEUPUFFOFOPSNFUPFOBNFWBOEFJOMBBUWBO HFCJFET. SBQQPSUXPSEUFDIUFSOJFUWFSEFSPQEFPFWFS[POFJOHFHBBO WBOXFHFEFHFSJOHF. WSFFNE XBUFS FO EBBSNFF SFDIUTUSFFLT UPU FFO UPFOBNF WBO EF CFMBTUJOH NFU. SPMEJFEF[F[POFTQFFMUJOIFUFDPMPHJTDIGVODUJPOFSFOWBONFSFOFOQMBTTFO[PO. NFTUTUPGGFO [JFPPL#MPFNFOEBBMFO3PFMPGT %FUPFHFOPNFOWPFETFMSJKL. EFS TFJ[PFOTNBUJHF QFJM¿VDUVBUJF EF QSBLUJKL JO /FEFSMBOE *O [FLFSF [JO JT EF. EPNWBOIFUJOMBBUXBUFSWFSTUFSLUEJUQSPDFTOPHFFOT'JHVVSJMMVTUSFFSUIFU. PFWFSPPLWPMHFOEPQPOUXJLLFMJOHFOJOEFXBUFSLXBMJUFJUFOIFUQFJMCFIFFS%F[F. FGGFDU WBO QFJMCFIFFS PQ EF IPFWFFMIFJE JOHFMBUFO XBUFS WPPS EF -PFOEFSWFFOTF. BTQFDUFOXPSEFOFMEFSTJOIFUSBQQPSUHFEFLU. 1MBT7BOBGUPUJTIJFSEFKBBSMJKLTFJOMBBUIPFWFFMIFJEVJUHF[FU. *O IFU 0#/POEFS[PFL JT PWFSJHFOT WFFM POEFS[PFL HFEBBO OBBS NFU OBNF EF. 0QWBMMFOE[JKOUXFFQJFLFOJOEFJOMBBUUJKEFOTESPHF[PNFSTJOFO%F[F. WFHFUBUJFPOUXJLLFMJOH JO EF PFWFS[POF WBO MBBHWFFOQMBTTFO )JFSVJU [JKO WFFM. [PNFST[JKOUFSVHUFWJOEFOSFDIUTPOEFSJOEF¾HVVSXBBSIFUNBYJNBBMOFFSTMBH. QSBLUJTDIF CFIFFSTBEWJF[FO UF EFTUJMMFSFO 7PPS FFO PWFS[JDIU IJFSWBO XPSEU. UFLPSUWBOBGJTXFFSHFHFWFO27FSEFSWBMUPQEBUUVTTFODJSDBFOEF. WFSXF[FOOBBS-BNFST FUBM . JOMBBUIPFWFFMIFJE[FFSHFSJOHXBT-JOLTPOEFSJOEF¾HVVSTUBBUIFUXBUFSQFJM WBOEFQMBTJOEF[FQFSJPEF)FUQFJM[BLUHFTUBBHVJUWBO/"1 NUPUDJSDB. 3.6. DE ECOLOGISCHE TOESTAND VAN MEREN EN PLASSEN IN HISTORISCH PERSPECTIEF. /"1 NFUFS %VT OB FFO ESPHF [PNFS XPSEU FS WFFM XBUFS JOHFMBUFO %F. 0PSTQSPOLFMJKLXBSFOEFNFSFOFOQMBTTFOWBOMBBH/FEFSMBOEPWFSXFHFOEIFM. WPMHFOEFKBBSJTEFJOMBBUFDIUFS[FFSHFSJOHFO[BLUIFUQFJMHFTUBBHVJU7BOBG. EFSFFOQMBOUFOSJKLFTZTUFNFONFUFFOIPHFEJWFSTJUFJUBBO¿PSBFOGBVOB*OIFU. XPSEUXFFSJOHFMBUFO/B[JKOFSWFSBOEFSJOHFOJOIFUXBUFSTZTUFFN. EZOBNJTDIFTZTUFFNWBOEFEFMUBLPO[JDIFFOTDBMBBBOXBUFSFOPOUXJLLFMFOWBO. FOXPSEUIFUQFJMWBOEFQMBTTUSBLHFSFHVMFFSE)FU¿VDUVFFSUOPHNBBSUVTTFO. LMFJOUPUHSPPUFO BGIBOLFMJKLWBOEFMJHHJOHJOIFUMBOETDIBQ HFWPFEEPPSWFS. POHFWFFS/"1 FO/"1 )PFXFMIFUQFJMMBHFSMJHU XPSEUFSTJOETEJFO. TDIJMMFOEF WFSIPVEJOHFO WBO SFHFOXBUFS LXFMXBUFS FO SJWJFSXBUFS FO EBBSNFF. PPLUJKEFOTOPSNBMF[PNFST WPPSUEVSFOEXBUFSJOHFMBUFOPNIFUQFJMUFIBOE. TBNFOIBOHFOEWBOWPFETFMBSNUPUWPFETFMSJKL%F[FIFMEFSFQMBTTFO[JKOWSJKXFM. IBWFO %JU CSFOHU CJK EF IPHF OVUSJqOUDPODFOUSBUJFT JO IFU CPF[FNXBUFS EBU. [POEFSVJU[POEFSJOHWFSEXFOFO;F[JKOOVUSPFCFMFOQMBOUFOBSN. µT[PNFSTWPPSFFOHSPPUEFFMCFTUBBUVJUSJWJFSXBUFS WBO[FMGTQSFLFOEFFOIPHF OVUSJqOUFOCFMBTUJOHNFU[JDINFF. %FPPS[BBLIJFSWBOJTFVUSP¾qSJOHEJFXPSEUWFSPPS[BBLUEPPSFFOTUFSLFUPFOBNF WBOEFCFMBTUJOHNFUOVUSJqOUFO /FO1 #FMBOHSJKLFPPS[BLFOWBOEFUPFHFOPNFO CFMBTUJOHWBONFSFOFOQMBTTFO[JKO. 38 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. 2|Bron: www.droogtestudie.nl/instrumentarium/basisinformatie/samenvattingen/17/index.html.. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 39.
(30) Fig. HOEVEELHEDEN INGELATEN WATER VOOR DE LOENDERVEENSE PLAS VANAF 1957. 3.11. *OEFUXFFEF¾HVVSTUBBUIFUXBUFSQFJMJOEFQFSJPEF°*OEF¾HVVSPQEFSFDIUFS. 400. Droge zomer 1959. Droge zomer 1976. 350. CMBE[JKEFTUBBUIFUNBYJNBBMOFFSTMBHUFLPSUWBOBG%FPSBOKFTUJQQFMMJKOHFFGUEFWFSBO EFSJOHFOJOIFUQFJMCFIFFSOBXFFS. 300. 250. Maximaal neerslagtekort (mm). 30. Droge zomer 1976. Hoeveelheid ingelaten water (m 3/jaar (x 10.000)). . 25 Droge zomer 1959 20. 15. 200. 150. 100. 50. 0. 1955. 1960. 1965. 1970. 1975. 1980. 1985. 1990. 1995. 2000. 2005. 10. 3.6.2. 5. De rol van de waterbodem in relatie tot peilbeheer /BBTUEFCPWFOHFOPFNEFFYUFSOFCFMBTUJOHJTPPLEFJOUFSOFCFMBTUJOHWBBLFFO [FFSCFMBOHSJKLFCSPOWBOFVUSP¾qSJOH%JUHFMEUNFUOBNFJOWFFOHFCJFEFO NBBS. 0. 1955. 1960. 1965. 1970. 1975. 1980. 1985. 1990. 1995. 2000. PPLBMHFNFFOJOBMMFXBUFSFONFUPSHBOJTDIFTMJCCPEFNT*OUFSOFCFMBTUJOHIBOHU. 2005. WPPSFFOHSPPUEFFMTBNFONFUJOMBBUWBOJPOFOSJKL TVMGBBUCJDBSCPOBBUSJKL XBUFS )JFSPQ[JKOXFJOQBSBHSBBGVJUWPFSJHJOHFHBBO%SPPHWBMWBO FFOEFFMWBO EFXB UFSCPEFNMFJEUEPPSPYJEBUJFUPU´SFHFOFSBUJFµWBOEFIPFWFFMIFJEJK[FSEJFCFTDIJL. Gereguleerd peil na 1974. -1,00. -1,05. -1,10. CBBSJTWPPS1CJOEJOH%JUFGGFDUCMJKGUEPPSXFSLFOOBWFSIPHJOHWBOIFUQFJM 3.6.3. #FIBMWFFFOFGGFDUPQEFOVUSJqOUFOCFMBTUJOHIFFGUQFJMCFIFFSPPLFFOHSPPUFGGFDU. -1,15. PQEFBBOXF[JHIFJEFOPOUXJLLFMJOHWBOEFWFHFUBUJFJOEFPFWFS[POFWBONFSFO FOQMBTTFO7PPSFFOHPFEFPOUXJLLFMJOHWBOPFWFSWFHFUBUJFPQHSPUFTDIBBMJTQF. -1,20. Waterpeil (m t.o.v. NAP). Oevervegetatie in relatie tot peilbeheer. SJPEJFLF ESPPHWBM OPEJH EJF PQUSFFEU BMT HFWPMH WBO QFJMEZOBNJFL 0PL LBO EF XBUFSLXBMJUFJU IFMEFSIFJEFODIFNJTDIFTBNFOTUFMMJOH EPPSJOMBBUWFSTMFDIUFSFO. -1,25. FOCFQFSLFOE[JKOWPPSEFPOUXJLLFMJOHWBOPFWFSWFHFUBUJFT -1,30. Droge zomer 1959. 3.6.4. -1,35. -1,40. De rol van vloedvlaktes in de nutriëntenkringloop %FBBOXF[JHIFJEWBOWMPFEWMBLUFTJOXBUFSFONFUFFOTFJ[PFOTNBUJHFQFJM¿VD. 1955. 1960. 1965. 1970. 1975. 1980. 40 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. 1985. 1990. 1995. 2000. 2005. UVBUJFJTFTTFOUJFFMWPPSEFWJTTUBOEFOTQFFMUFFOSPMJOEFOVUSJqOUFOLSJOHMPPQ. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 41.
(31) *OIFUWFSMFEFOXBSFOEF[FPNTUBOEJHIFEFOPPLJO/FEFSMBOEBBOXF[JH [PBMT. Fig. OVERSTROMINGSVLAKTES. ¾HVVS FFO PWFS[JDIU WBO EF 'SJFTF NFSFO VJU MBBU [JFO )FU FGGFDU. 3.12. 0WFS[JDIUTLBBSUWBOEFQSPWJODJF'SJFTMBOENFUEFPWFSTUSPNJOHTWMBLUFTSPOENFSFO. IBOHUFDIUFSPPLTUFSLBGWBOEFCPEFNHFTUFMEIFJE#JKOJFVXHFDSFqFSEFNPF. FOQMBTTFOJOEFXJOUFSWBO. SBTWMBLUFTPQWPPSNBMJHFMBOECPVXHSPOELBOEFPWFSTUSPNJOHTWMBLUFKVJTUFFO HSPUFCSPOWBOOVUSJqOUFO[JKO NFUOBNFWBOGPTGBBUEBUJOEFUPQMBBHHFDPO. Schiermonnikoog. Ameland. DFOUSFFSEJT. Huidige waterwegen en meren Overstoomd in 1870 Stad. Kader. Dokkum. PEILBEHEER EN EUTROFIËRING Effecten van voedselverrijking en peilbeheersing versterken elkaar doordat: s. er een toename van de waterinlaat heeft plaatsgevonden (als gevolg van peilbeheer);. s. het inlaatwater voedselrijker is geworden ten opzichte van de referentiesituatie (als gevolg. Leeuwarden Franeker Harlingen. van lozingen, uit- en afspoeling).. Drachten Bolsward. Dit heeft geleid tot een toename van de externe belasting, daarnaast: s. Sneek. is de interne belasting toegenomen (als gevolg van inlaat ionenrijk water en eventuele terugdringing van grondwateraanvoer);. s. Joure. heeft het systeem een verminderde draagkracht (als gevolg van verdwijnen vloedvlak-. Heerenveen. tes). Wolvega. Deze effecten samen hebben geleid tot het verdwijnen van de vroeger algemeen aanwe-. Lemmer. zige, heldere en plantenrijke meren. Die toestand is de referentie voor de meeste Nederlandse meren en plassen (STOWA, 2004a). Dat een natuurlijk peil de draagkracht van een systeem kan vergroten, wordt geïllustreerd. 3.6.5. Alternatieve stabiele toestanden en menselijke beïnvloedingen. door meren in de Donaudelta. Hier zijn grote meren waar ondanks hoge nutriëntengehalten. *O¾HVVSXPSEFOEFIJTUPSJTDIFPOUXJLLFMJOHFOHFQSFTFOUFFSEBBOEFIBOE. (P > 0,15 mgP/l) toch een diverse levensgemeenschap wordt gevonden (helder en plan-. WBO IFU DPODFQU WBO ´BMUFSOBUJFWF TUBCJFMF UPFTUBOEFOµ %F[F ¾HVVS MBBU EF ESJF. tenrijk water) in een situatie met een sterk fluctuerend waterpeil en grote vloedvlaktes.. TUBQQFO[JFOEJFIFUTZTUFFNEPFOWFSBOEFSFO5FOFFSTUFJTFSFFOUPFOBNFWBO. Deze meren zijn overwegend N-gelimiteerd (o.a Oosterberg, et al., 2000). Daarnaast kan. EFOVUSJqOUFOCFMBTUJOHEPPSEJGGVTFFOQVOUCSPOOFOFOQFJMCFIFFS IFUTZTUFFN. peilfluctuatie de biodiversiteit vergroten door wisselende milieuomstandigheden (natuur-. CMJKGUWPPSBMTOPHIFMEFS5FOUXFFEFJTFSFFOBGOBNFWBOEFESBBHLSBDIUWBOIFU. lijke verstoring).. XBUFSTZTUFFN PQOJFVXBMTHFWPMHWBOQFJMCFIFFSNBBSPPLEPPSJOSJDIUJOH TUFJMF FOCFTDIPFJEFPFWFST 0OEFSJOWMPFEWBOEFUPFOFNFOEFOVUSJqOUFOCFMBTUJOHFO. In de praktijk hebben waterbeheerders te maken met allerlei praktische problemen wanneer. EFWFSNJOEFSEFESBBHLSBDIULPNUFSFFONPNFOUEBUIFUTZTUFFNPNTMBBUOBBS. wordt gestreefd naar herstel van een natuurlijk waterpeil. Zo kan bij lage waterstanden. FFOUSPFCFMFUPFTUBOE%F[FPNTMBHXPSEUHFLBSBLUFSJTFFSEEPPSIFUWFSEXJKOFO. onder meer zettingsschade aan gebouwen optreden en is er sprake van een verminderde. WBO POEFSHFEPLFO XBUFSQMBOUFOFOFFOUPFOBNFWBOBMHFOFOCSBTFN;JFPPL. capaciteit voor waterberging bij hogere waterstanden.. ¾HVVSJOEFCFTUVVSMJKLFTBNFOWBUUJOH. 42 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 43.
(32) Fig. ONTWIKKELINGEN IN HET WATERSYSTEEM. Tabel. MENSELIJKE DRUKKEN OP HET WATERSYSTEEM EN DE ECOLOGIE. 3.13. 0OUXJLLFMJOHFOJOIFUXBUFSTZTUFFNWBOIFMEFSFOQMBOUFOSJKLOBBSUSPFCFM. 3.1. 4BNFOWBUUFOEFUBCFMWBOIFUFGGFDUWBOEFCFMBOHSJKLTUFNFOTFMJKLFESVLLFOPQIFUXBUFS. MENSELIJKE INVLOED. DIRECT EFFECT OP WATERSYSTEEM. EFFECT OP ECOLOGISCH FUNCTIONEREN WATERSYSTEEM. EFFECT OP ECOLOGIE. peilbeheersing. afname areaal droogvallende oevers. afname kritische belasting (moeraszones, bodemprocessen). verdwijnen verlandingsvegetaties eutrofiëring en verbraseming. toename waterinlaat. toename externe nutriëntenbelasting (P en N), toename interne nutriëntenbelasting (SO 4 en HCO3), toename toxiciteit waterbodem (sulfiden). eutrofiëring en verbraseming. verdroging oevers. toename interne nutriëntenbelasting door veenafbraak oevers, hoewel het effect sterk samenhangt met het bodemtype en de duur van verdroging. eutrofiëring en verbraseming. afname invloed grondwater. afname kritische belasting (Fe), toename nutriëntenbelasting. eutrofiëring en verbraseming. toename versnippering. afname connectiviteit. afname biodiversiteit. toename verbinding. opheffen isolatie en nivellering waterkwaliteit. afname biodiversiteit. toename verdroging oeverlanden. toename externe nutriëntenbelasting (meer inlaat nodig ter compensatie). bosopslag. toename concentratie P en N inlaatwater. toename externe nutriëntenbelasting. eutrofiëring en verbraseming. toename directe afspoeling P en N. toename externe nutriëntenbelasting. eutrofiëring en verbraseming. toename veenafbraak (NO 3). toename interne nutriëntenbelasting. eutrofiëring en verbraseming. toename sulfaatmobilisatie (NO 3). toename interne nutriëntenbelasting. eutrofiëring en verbraseming. toename concentratie P en N inlaatwater. toename externe nutriëntenbelasting. eutrofiëring en verbraseming. toename concentratie SO 4 en HCO3 inlaatwater. toename interne nutriëntenbelasting, toename toxiciteit waterbodem (sulfiden). eutrofiëring en verbraseming. toename waterinlaat. toename externe nutriëntenbelasting (P en N), toename interne nutriëntenbelasting (SO 4 en HCO3), toename toxiciteit waterbodem (sulfiden). eutrofiëring en verbraseming. afname invloed grondwater. afname kritische belasting (Fe), toename nutriëntenbelasting. eutrofiëring en verbraseming. TROEBEL. HELDER. TZTUFFNFOEFFDPMPHJF. Toename nutriëntenbelasting. Afname draagkracht. Omslag voedselweb. s $IFFUSE EN PUNTBRONNEN. s 0EILBEHEER. s 4OENAME ALGEN. s 0EILBEHEER. s )NRICHTING. s 6ERDWIJNEN PLANTEN s 6ERBRASEMING. 5BCFMHFFGUFFOPWFS[JDIUWBOEFFGGFDUFOWBOEFCFMBOHSJKLTUFNFOTFMJKLFCFuO WMPFEJOHFO ESVLLFO PQIFUXBUFSTZTUFFNFOEFFDPMPHJFWBONFSFOFOQMBTTFO &SXPSEUPOEFSTDIFJEHFNBBLUJO s. EJSFDUFFGGFDUFOPQIFUXBUFSTZTUFFN [PBMTBGOBNFBSFBBMESPPHWBMMFOEFPFWFSTPG. landbouw (diffuse belastingen). UPFOBNFXBUFSJOMBBU s. FGGFDUFOPQIFUFDPMPHJTDIGVODUJPOFSFOWBOIFUXBUFSTZTUFFN [PBMTBGOBNFLSJUJ TDIFCFMBTUJOHPGUPFOBNFFYUFSOFCFMBTUJOH . s. FGGFDUFO PQ EF FDPMPHJF [PBMT IFU WFSEXJKOFO PG UPFOFNFO WBO TQFDJ¾FLF TPPSU HSPFQFO 6JUEFUBCFMCMJKLUEBUTUSBLHFSFHVMFFSEQFJMCFIFFS OBBTUFFOUPFOBNFWBOEFCF. lozingen (puntbronnen). MBTUJOH NFFSEFSFFGGFDUFOUFHFMJKLIFFGU#FMBOHSJKLJTEFBGOBNFWBOEFLSJUJTDIF CFMBTUJOHEPPSBGOBNFWBOIFUBBOEFFMNPFSBT[POFTWMPFEWMBLUFT BGOBNFWBOCP EFNQSPDFTTFOEJFCJKESPPHWBMFFOSPMTQFMFO SFEPYUPFTUBOECPEFN FOBGOBNF. grondwateronttrekkingen. WBOEFBBOWPFSWBOJK[FSSJKLHSPOEXBUFS0PLIFFGUQFJMCFIFFSTJOHHFMFJEUPUFFO FOPSNFWFSTOJQQFSJOHWBOIFUXBUFSTZTUFFNFOEFEBBSCJKCFIPSFOEFQSPCMFNFO [PBMTCFQFSLUFWJTNJHSBUJFNPHFMJKLIFEFO. 44 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 45.
(33) H4 Diagnose. *OEJUIPPGETUVLXPSEUEFEJBHOPTFWBOIFUXBUFSTZTUFFNVJUHFXFSLU)FUEPFMJT UFLPNFOUPUFFOEVJEFMJKLFEF¾OJUJFWBOEFLOFMQVOUFO%BBSCJKESBBJUIFUOJFU BMMFFOPNIFUWBTUTUFMMFOXFMLFLOFMQVOUFOFS[JKO NBBSWPPSBMPNIFULXBOUJ¾ DFSFOWBOEJFLOFMQVOUFO %FEJBHOPTFCJFEUFFOHPFEFCBTJTWPPSIFUVJUXFSLFOWBONBBUSFHFMFO)JFSHBBU IPPGETUVLEJFQFSPQJO#JKIFUQSJPSJUFSFOWBONBBUSFHFMFOXPSEUHFCSVJLHF NBBLUWBOIFUUIFPSFUJTDISBBNXFSL [JFQBSBHSBBG 0N EF FGGFDUFO WBO NBBUSFHFMFO JO UF TDIBUUFO WJOEU XFFS FFO UFSVHLPQQFMJOH QMBBUTOBBSEFEJBHOPTF)FUB¿FJEFOWBO,38EPFMTUFMMJOHFOWBMUCVJUFOEJUSBQ QPSU)JFSWPPSCFTUBBUFFOBQBSUFMFJESBBE 1*) 5FWFOT[JKOFSEJWFSTFUPPMT JO POUXJLLFMJOH [PBMT EF ,38WFSLFOOFS XXXLSXWFSLFOOFSOM %BBSPQ XPSEU IJFSOJFUWFSEFSJOHFHBBO. Fig 4.1. STAPPENSCHEMA %FTUBQQFOEJFEPPSMPQFOXPSEFOCJKIFUB¿FJEFOWBOEPFMTUFMMJOHFOWPPSEF,38JOSFMBUJF UPUEJUSBQQPSU. 6ERZAMELEN BENODIGDE DATA. (OOFDSTUK $IAGNOSE. "EPALEN BELASTING EN KRITISCHE BELASTING. 4ERUGKOPPELING OM HET EFFECT VAN MAATREGELEN !NALYSE KNELPUNTEN EN KANSEN. -OGELIJKE MAATREGELEN. !FLEIDEN DOELSTELLINGEN. 46 | VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG. IN TE SCHATTEN. (OOFDSTUK +EUZE VAN MAATREGELEN. 6ALT BUITEN DIT RAPPORT. VAN HELDER NAAR TROEBEL... EN WEER TERUG | 47.
Outline
GERELATEERDE DOCUMENTEN
– Een warm bad (5 kWh) gebruikt ongeveer dezelfde hoeveelheid energie als het wassen en drogen van een ladings kleren (2.5 tot 5.5 kWh), terwijl. koelkast en vriezen per dag
– Energy yield ratio: verhouding van de energie die door het systeem gedurende de levensduur geleverd wordt ten opzichte van wat nodig is voor productie. • Voor een
• Hoe realistisch zijn onze schattingen voor duurzame energie consumptie en productie. – In ieder geval goed dat ze ongeveer even groot zijn – We zijn wel erg optimistisch geweest
– We verliezen alle fotonen met energie kleiner dan band gap – Van de fotonen met energie groter dan band gap wordt. slechts een fractie van de
De gravitatiekracht is wat de aarde in een baan om de zon houdt. Deze kracht is echter geen garantie voor een cirkelvormige baan. De dwergplaneet Pluto die ook wordt aangetrokken
H et vergaat de historicus bij zijn ontmoetingen met de doden als ieder ander: over mensen, die hem bij de eerste ontmoeting reeds aantrekken of hem captiveren bij
/BBTU IFU MBUFO VJUWPFSFO WBO POEFS[PFL WPPS IFU POUXJLLFMFO FO CJKFFOCSFOHFO WBO LFOOJT CFTUFFEU 4508" TUFFET NFFS BBOEBDIU BBO IFU POUTMVJUFO WFSTQSFJEFO EFMFO
Vakdidactisch onderzoek kan dus heel relevant zijn voor docenten en scho- len, maar betekent dit ook dat dit soort onderzoek altijd helder en toegankelijk is opgeschreven..
