Die op1el'ring in die be1angqt~1ling vir die ondenry~

HoofAtuk I I I

Die Manqvelt-Regime van OrganiqaAie 18~2 1899

---~---~---

l . In1eiding.

Die op1el'ring in die be1angqt~1ling vir die ondenry~

gedur~nde die tydperk ,,rat Du Toi t die loiqe1q in hande ge- had het

Hord ge"'taar denr die toename in die ae.nta1 eko1e en 1eerlinge in die Tran~vaa1qe 9ko1e. Du Toit Re natuur-

1

ike bek,~raamheid en deur9<"ttingl'lvermoe' het baie c..aartoe bygP-dra dat die qte1Ael die verr-ragte ui ^t~rerking t!!OU ver~P--

ker. Die p1ek "rat ae.n die o,erq en private iniqiatief in

II

die a1geme0n deur die wet toegeken i~,het meegebring 'n Aterk vorhoging van p1aag1ike be1angCJt01ling in die onder-

"'ry~

•

Die Du Toit-Atelqe1 het egter mank gegaan aan lnemte~

en ~,rakhede wat die ontwikke1ing van die onderr•TYR belem- mer en ^ge~trem het. Die tekortkomingA het veral hierin beqtaan : miAbruik kon gemaak "t<rord van die toelaeRte1CJel;

die bevordering van 1eer1inge ,~raq hyna ui tqlui t1ik in die

T,rae onge\•T"'n"l ; gratiq onderr.•ryq ae_n ongenoegqame kinderq

11

het die o,,erq aanleiding gegee om 9koolge lde vry te 9pring die ~tel9e1 het nie voorqiening gemaak vir die ouleiding vfl.n onderr•Ty9er9 nie en die land moeq op die bui teland vir qy leerkragte VPr~rou.

Die Suuerintendent ,,,re.t met qoveel be"'1e1ing qy taak in

1882 ae.nvaer het ,kon nie ""Y onverdee1de aandag aan die on-

l.Coetzee : Onder,.,.ryq in Tranqvaal 18~8- 1937, 55

derwy~Aaak gee nie.Toe die ^~tel~el in werking kom en daar- na RlegR roetineHerk vereiq h"'t om dit aan die gang te hou, het hy gy ~ntoe<=~iaRme vir die onderTATYR verloor.Stiemenc:;

het Redert 1889 die Sun"rintendent qe ,-rerk gedoen hoe1orel Du Toit ^~e bedanking eerR in ^18~1 aangeneem ^{i~. 1}

-··---

Die OnderwyRvet van }~nqvelt het die volgende &R

grondbegin~elq ge~tel : 2

a. Die geeCJ van die onderwy"i RO,l,CJOOR in die verle- de,ProteCJtantR-Christelik bly.

b. Die berekening van die toelae aan die Rkole Rou geRkied volgens twee beginAelA : die standaard van die onderwyR en die gegarn~ntlike bedrag van die betat....lde qkoolgelde en die V:DY'_,rillige bydrae tot C!tY1~ring van die AkoolfondAe.

o.'n Subgidie sou betaal word alleenlik aan Rkole 1-rat onder die toeCJig van RkoolkcmrniAC!ies gtaan.

Die kcrnmigsie qou c:;org vir die skoolgebou, die rneubelq en toebehore.

d. Die bedrag van die driemaandelikc:;e toelae iA be- reken volgenq die totale bedrag van die 9koolgel- de en vryNillige bydraeq tct die C!koolfcndR on die grondRl~g van £5 tt"t elke £2,met

n rnak9i- mum -van 25/- ner leerling vir laer en 35/- ner leerling vir middelbare ondeMry9.

e.Daar iR voorsiening g~maak vir die aan~telling

van in9pekt~urq van Rkole, elk met 'n kring.

f. Deur die vaqqtelling van die ^alg~mene leerplan

1. Malherbe : Ed1.Jcation in South Africa ;J-n52-1922,, 2Rn

2. Coet see : Onderr.ryA in TranFJvaal 18:38 - 19:37,59 - R.,

,..,.aarin die ei~e vir die ver~killende ~tanderdg omRkr:vf iq, hf!t Yan~v~lt die onde!Wf•ryct on 'n hoe'r en eenTorm1ge neil nrobeer bring.

Die benaling dat nuut-ong.ortgte 1=1kole nie subC~idie va?

die qtaat ontvang nie, het die ont~·r1kk""l1ng van d1e onder-.

wyq in di1=1trikte .,..raar die bevolkin~ nie welaf .,..,a,~ nie ar:.n- vanklik ge~trem,a. ngeqien baie na!3-ge~t1gte Rkoolt,1ieR ~elf<=l

nie eerq vir drie maande op die been gehou kon word nie.

Ook wanneer droogteq die Rluiting van Rkole voroor~aak h~t,

moe!=! daar l:'y die heropening daarvan "reer eerR 'n lang op- draende Rtryd gevoer word,voordat die Aub~idie aan die Rkool

3.0nde:r'W'yq ged•,rende die dienqjaar 18P3.

Chriqtiana. A.L.C. 1an Bergen h~t die F~koo1 in April 1893 heronen n&dat dit vir ¹ n jaar g~qluit ge~taan het. ¹ Die qkool het 9Y eerRtebeC~oek van tn inquekteur gehad toe F.P.

CrotR die ^.,.~rerk 1n Oktorer onder"loek het.Hy het o.a. ^900CI volg gerapnorteer: ~

InRkrywing ?1 St .1 . . . . . . . .

II

2 ...

II

3 . . . . . . . .

Aanwe~ig 17 5 1eerlinge

Ll.

1eerlinge 8 1eerlinge

St .1 Lee ^{13 :} 2 goed, 2 taaml.,_k goed, 1 FIWS.k

11

1 Spel 3

2 "

" 1 Flkryf 2

,,

3 "

B. GeF~kiedeni~ 2 "

³

Die rapoort oor die "T~orerk van st.:; "~>rEl.FI nie ong,,nRti g nie en vyf van die1eerlinge iq oorg~p1aaq na F~t. 4.

Die 'be1angRtelling in die vorderlng van die leer linge ^01'

~kool b1yk uit 'n brief van die <=~ekretar1R van die kommiR- 1. O.D. l5/l - 1893 127

2. Verq1agen van InRpektie'n gehouden 189::Z·, Vierde K'lltrartaa1.

~1e, E.S.ene11,wat op 2? November £5 aan die Superintendent atunr met die V!3rC~oek da.t hy 'n k"'UF!e van 14 boeke moet deem "rat aan 1eer1inge tu1=1~en qtF3 .1 ~n 4 a~ pryae tot?ge- ken kan l•rord, 1

B1oemhof .Hierdie Ftkoo1 het af en toe herle.,re gednrende 1892,ma&r tof-1 die inapekteu.r ~Y emreill! gedoen het.moeF! dit ge A lui t ge'"reeq het, want di t 11tord nie in die 'VerF~lae van die jaar genoem nie,

OersonF~kra.al.Die f!!koo1gebou 1~ aq l!lMS.k beRtempel en die komm1qq1e is o~gedra om dit te verbeter.D1e inskryw1ng-het op 1n geqtaa.n,maa.r aengeq1en die qkoo1 weenq sy kort be- etaan nog g?en ~nbq1d1e ontvang het n1e,het die 1nRpekteur net die bok,•raamhe1d van die ondenryqer onderqoek en geen rapnort 1nge~tunr n1e. 2

Panfonte1n. Di t ~.re.q die en1g!=!te m.t.,.re skoo1 ~,rat geduren- de 1893 in h1erd1e geb1ed geopen 1F~. ^{naar lilTS.!=!} 10 1eer11nge. 3 Kort nade.t die onC.enryq·er sy 't.rerkea.amhede ae.nvaar het, het die Rekretar1s die Onc.eMryF!departement mE>egedeel oat die

onde~yeer die 1e8rl1ngc verpl1g om a11eq in Vol1ands en Enge le te ~e, • en die oueJI!A ""''aF! bale bly h1eroor ""''al'lt !:OOIIJ

II

4 Vader KaatA zegt ,hoeveel talen een man etel"k 11!' •.•.•.••.•

P&1m1etfontein. W.~oeoh het h1erd1e qkool gednrende die tweede en derde kwarte.1e -....ehartig. ,maa.J' 5 ,,,a,q op Ve:r- laatkraa1 gedurende die 1aa~te kwartaal.

Rietfonte1n. A.N.~rnenenF!tein was werksaam aan hierd1e

_;...;;.;;.;..-.;;;..:;.;.;;.

eko,.,l toe d1 t in die le.a.ete kwartaa.1 deur die in111rpekteur be..;

1. O.D. 15/4 1893 319

2. Verslagen van Im:Jpekt1en gehouden gedurende 1893, 4e Kw. ••

3. Ibid

4. ·c.n. 14/3- 1893 445

5.Vers1agen van In~pekt1en gehouden g~durende 1893, 4e Kw.

menbels was vry goed. D~.e inAkrywing het on 30 geAtaan.

Drie leerlinge in At. III het Engels geleer en tweP van hulle ie na At.IV bevtrder, Drie van die 11 le~rlinge in

at. II ie ne. At. III bevorder en die 9 in ~:~t. I ·1·• almal bevorder. Die aard van die onderwyA ~.rae grond~. g. 1

Verlaatkra.al. \'l. Boqch •·•aq hier ~..rerkqaarn die laaete k~rar-

taal met 15 leerlinge,waarvan 11 in st. I en 4 in et.II

~ra.q. Die ondenryq ~~rae vry goed. 2

.i..:...Q.ie dienqjaar 1894. naar iq weinig te verrnel~ oor die werk va,n hierdie jaar.

n Nnwe qkool ig op K1ip-

kuil in April geopen deur F.H.J.Bender en in November het die inqpekteur die "lko0l be'1oek. Daar ~~ra<1 16 leerlinge.

DiE> loka.al t-ra.q ge..,kik en die leermiddel~ voldoende. Drie van die 6 le~rlinge in ~t.I iq oorgeplaa.q en die 9 in at.

II iq alma.l bevorder. Die onderwyq was oor die algemeen go:>d en die torm ~ras::~ le"TArendig •· 3

5. Die dienAjaar 1895.

HoeN·e1 drie muwe qkole ,nl. Kareebo0mputtE> in Janu-

ari~'>,.A.meterdam in Augn~tne en Scho0nrecht in September geo-pen i~ 4 , ~et die ondert.ryq 'tftreinige vo11rui tgang gemaak.

Die verre We~=J-Tranqvaal het saam m!'t die req van Tranevaal

1

n gevoelige terngelag in die 'hoerdery belews toe runderppq uitgebreek het. In die omgew!ng van Chriqtiana het boere meer aq £1100 ae Akadevergoeding ontvang vir die vPrlieA aan beeete. 5

'n Ander o0rsaak waarom ekole nie aan die vereistP om 1 ... VerRla.g""n ·<Jan InApekt ie'n gehouden gedurende 1893 ,4e Kw.

2. Ibid

3. Ibid 1894, Vierde K~~rtaal

4. Ibid 1895, Vierde Kwartaal

5 .Arp;1ef Chr1qt1ana ~ Reg1Ater van tra,. tgav<?-n

1 n be~oek van die 1p~pek~eur te kry v-ol~oen het n1e,~rord toegeqkr~re aan ^t n p'Jkke-ep1dem1e ,.rat h1erd1e jas.r in Trant:J-

"Vaal geheer~ hflt .H1erd1e qiekte "toraFI die oorqaak dat die r.oger1ng by 1oryqe van wetge~··1ng voor~1Pn1ng gema~k het vir die aan~tell1ng van geqongheidqkom1teeq in verqk1llende

dorpe. 1 Die regulaqieA van die Chr1~tianaqe ^komitee i~ p~aaq­

lik antwerp en nadat dit de~r die regering ge'to~~1g iA,het dit in die Btaat~koerant van 2 Oktoher 1895 verqkyn. Die plaaqlike kom1tee'! het beqtaan uit ' landdro~ J. de VilliertJ Joubert,veldkornet J.D.S. van Woudenberg,noqmeeF~t~r K.Kooy en I .H.Se<:"lig4!!ohn. 2 In November het die komi tee ~y l•rerk~a&m­

hede begin en di t ,.rat] die enigAte vorm van nlaaql1ke becttuur ,.rat gedurende die Republikeinqe t:vdnerk toege'!')B.~ 1R in

Chri~tiana.

Die en1gF~te qkonl ~rat deur die im~nekteur beqoek iFJ

'tATEl.A die S"ln ^OP Verlaatkraal. Daar ~.raq 12 leer, 1nge. Die 1nRpekteur het le~qe in Bybel~e Gegk1eden1~, le~q, ~eken

en qkrywe "t&rat deur die onderwy~er gegee 1q bygP-,.ronn. Aan die metod1eqe onderwyq het nog bale ontbreek ; leeq moeq verbeter en aan die onderwyq vaa Rnel moeA VeE'!l meer gedoen word. Le~C~boeke vir ~tA.II en TII het heeltemal ontbreek, maar die onde~ryqer het geb~u1k gemaak van die K1nderbybel. 3

'

In sy algemene oor~1g oor die werk in ~Y kr1ng het 'n- qnekteur H. Moore. daapon gewyn dat Rlegq een u1t elke 5 k1nderFJ van F~koolgaande ouderdom op dfe FJkoblbanke waFJ. In die zoutpanbergAe d1FJtr1k '~raq die toeqtand nag qlegtPr,nl.

een u1t 9. 4

1. ~vet No. 12 van 1895 2.R. 8342/1895

3.Ver~lagen van Inqnekt1en geh~uden gedurende 1895, 4e Kw.

4. Ibid,

o. Die dien8jare 1896 en 1897.

ChriAtiana. Die plaa~like 'lko0l het 8leg~ met tu~~e~

po8e~ g~durende 1896 beqtaan,maar teen dle einde van die jaar h<>t die landdro~ in vsrbinding net die Ondenryqdenar-- tem-"'nt p:~trc=:e en die hoop '~'1tge~nreek dat d~e aanbevole kandidaat ,J.

van Niekerk,aangeqtel R0l.l "tor0rd aangf'Aien die jeug h<?sltemal verwaar10n~ ,,.mrd. 1 Van Niekerk h<=>t d • e

ren0em~ ng aanvaar en in die lo0-p van die eer'lte ~rartaal

n aanqnek vir 'lkn~lbneke ^{ingedien. 2 Toe die} in~p~kteur in Apr~.l die qkn~l beAnek,vind hy Ao 'n tekort aan boeke dat die nndflr"l•'Y'ler die afg?lnne ~rartaal ge9-n 1eeAonderrig in Ho11andR gegee h"'t nie. 3 Die nndEn.""•rVP.?!" il'l ernRtig 00r.

d:te kole g;::haal onr q1!lke nalatighP~ d. Van Niekerk het fSP- antw;ord dat hy die ernA van 9Y 'lnrtreding beRef en het

belo~e dat dit n1e wser qO'' nlaaRvind nie. 4 Die aard van die "rerk 1-rag bev redi gend .Die onderwyl'ller 1

aanp:eraa1 om a.y werk beter voor te berei en hy moeA in eenvoud1ger taal vertel. 5

Tu~Aen April en Au~lAtug 1897 het die 1nAkryw1ng van 35 tot f-)2 geqtyg. Mej. L.Ludorf waq die hulprmdel."'WylllereA.

Die inApekteur waa. n1e tevrede met die toer:!tand vail die on- deMry"l nie. standerd I ( 48 leer1inf;'e) ~rae ^In ~t-rak klaf"', die orde wa8 onbevredigend en R1ege A van d1e leerl1nge kon l:evorder 1,rord. van 5 leerl1nge in Rt.II kon 2 oorgenlaa"!

,,rord, en al d1e leer11nge in Rt. III het hedt-'lll'ia D1e ondenry"!

in taalkunde ~~A R1eg ; vader1and~e ge~kiede~l~ 1~ qwak ge- ken ; nog kerkmuRiek,nog gang het enige aandag ontvang. :01e

nu1•re ~kool1okaa1 , ..

kort ge lede in gebPUlk g! ·neel'lt, maar

• 1. O.D. Minute Regi~terR 9857/189~

2. Ibid 1112/1897 3. Ibid ~18/1897

4. Ibid 5867/ 1897

5. VerRle.gen van In~pektie'n gehouden geduren'de 1897, 2e K"t<r.

waa alreede te klein • D1e in!Cikrytoring ~ott "raarqkynl~.k nog toeneem en die 1n~pekteur het gehoop dat die ekoolbe~tuur

daarin AOU ~laag om 'n bekwarne hnot vir die ~kool te kry.l Die wyk~kole. Die volgende Akole het in 1398 be~C~taanc 2

Skoal In~C~kr~ring Onde:MoryRer

AmAterCI.am 15 J.C.Reyneke

Kareeboomputte ,15 C.J. van zyl

Panfnntein 6 J .. E.M.Panther

Palm1etfonte1n Geqluit tyden~ 1n~=~nekAiereil!'

Soh a cmre oht 9 R.J.Rietberg

Verlaatkraal Ge.~C~luit tydenA inFIPekaiereie

4 ekole 46 4 onderwyRerq

Die geboue

leermiddelq en meHbelA waq oor die alge- rneen gell:!kik en voldoende. Die inAki'Y"rinp; aan die wykqkole het van 46 ~n 189~ tot 7? die volgende jaar aangegroei.

D1e toeqtand "t·an die leerval";.ke wa111 baie on'bevredi~end.Die in- APekteur het aanb~veel deJ die ~kale ou Verlaatkraa1 en Palmietfontein net tot die volgende in~pek~ie erken word. 3

7. Die dienqjaar 1898.

ChriAtiana. Die dorp Ae b~volking Aet van 250 in 18~7 tot 900 in 1899 toegeneem4 ~n h1e~1e groei i~ ook in die Akonl Ae 1nAkrywing we~rqpiell• 'n Nuwe eko0lgebou het

'n dringende vereiflllte geN0rd en die koi'II.M1~"de het gebruik ge-

e .

maak Tan ^t n AUbAid1e ,.ir hout en t~~ink. J1e nU't'lre gebou i~ ^Ol)io-

ger1g op erf nr. 446 en het u1t 5 k1aq~amerA be~C~taan.

In Oktober 1897 het dlt die knmm1A~1e g~luk ~m •n ge- 1. Verslagen van InC~nektien gehoudem gedurende 1897, 3e I('t.f.

2. Gegel.orenA geput u1 t die 1ncq)ekq1eve'l"qlae oor 189n rn 1897

3.. Ibid.

5. Verelag van die Ge!'3ub~1d1eerde •• Ondenryf!! ,4e l(w. 1898

k'fra1ifil=!eerde hoofonderr.ryqer.,A'?~!.F. Pearqon,te kty en kort hie rna het ¹ n vierde 1e•'rkra.g nodig ge,•rord .Hierdie no A 1~ ::.=

gevu1 deur mej. M.Hoffman. 1 Aan die einde van die jaar i~

die twe--" kwekckinge,H.J.K.Smith en ,of,J.Bogch,na st.V.eor-.

gPn1a.a8. 2

Dif' inqpnkteur ,J. K .H. te RockhorF'lt, i,ra"' l:;aie ingenerne met die vordoring ~~t R0dert qy vorige beqoek gernaak iq, en Pearqon iCJ

n honorarium vir verdienqte teegeken.3

··: .. ,.,..,·c-1 toon die qko1e,wat in hiere

Skoo1 St.I St. II St. III St. IV st.v

ChriCJtiana 59 28 22 5 l

B1oemhof (Heropen 18

^.... _

Ja1.1.1898)

K1oCJjeC~nan (Geopen 13 a

Jan.l888)

pa1m1etfontein 12 ^? 11

Prono8R-l (Goonen '"'.1 3 2 Jan. 1898)

Vt>r1aatkraal 9 ^h 6

f)

qkole 133 R4 48 5 1

Totaa1 115

30

29 30 2fi

21 251 Ondenryqer.:;.

die Ropub1iek qcdert 1889 voorCJ1en1ng gemaak het ~!7 dia opleiding "fan qy eic ondenrygerq ,kon Chr19·

tiana en omgf'T,ring CJ1egs tNoe gskwalifio::F'''rde r-ndervy~er'1 he- kom, Hull:; het hulle qertifikate bui t·~ diA Re:pub11ek verwerf

TC'"n die einde van dis R0nuc11keinCJe tydpcrk h::t die v91- gende CJkole m"'t hull<: onderw~r<':l'2rCJ en 1g. qe CJertifH::atE:l 'he ... ···

5 '

1. O.D.Hinute RegiCJt"'rq l~~ ⁹ 3/1~qe

2. Ibid

3. VC!rqlag van di"' f311nerintendf'nt van 1808

5. Ibid

Christiana

Fl0emhof KloRjP.RpB.n Palmietf'ontPin PronoA&l

Verlaatkraal

Pear~on A.W.F.

Van "T1ekerk J. M.

Horman Me .1 • ^~t.

,.~

Smith G.J.K.

'RoAch '''. J.

Schultz J.F!.

Van 7:yl C.J.

Van der Tak J.

Meeqter G.H.

De ,,ret J.F.

Sert1f1kaat 1

IIIe KlaA E.T. K.K. 2 IIe Kla~ z.A.R..

IIe KlS.q, .-.• M.ILK.

IIe KlS.,:'! O.V".S.

Kt~rekeling

·C .•

K .• K.

____ ^_.__

A.~gemE>.::::. • In qy algemene "Vf'r,:;lag f"lor die v-rerk van 18""'8 1...,et die in~mekteur verklaar o.at hy Met geruqtheid kon kon-

~tatePr dat cl.aar gedurende die js.l:Lr baie veranderingq ten o;oPCI.e tot Atand gekom het. Die milde onclerqteuning van re- geringRt.reEt het die voortl:-eqtae.n van baie qk()le verqeker.

Skol')lkomr'li'=~FlieR '!•raq gPnee",aR gf'vhlg van di8 algemene

Akat~.rqte aan onderwyqerq

om qommer enigeen te laat &E,nRte~,

O'!'ldat hulle geme"'n het dat enige~=~n go8CI. genoeg ,.rs.,:"~ om kin- derR in qt.I en II te leer. Hierin het groot gevaar geRkuil omc.a t c.ie die vernaamAte waA.

II

De maatschappy eisoht veel en velerle1 ; dit kan niet allPR in Rchno.l bygP.bracht ,.rordem. Maar zover moeten dE! kin- 1. Gege'rflrenA geput ui t die Verl3lagen v .c .• Su'Oer1ntendent 1898 2 Verkla.ringA :

• IIIe Kla~ E.T. K.K. Derde Klas Elementere

Onde!""~ryq

Ekqamen,Kaap Kolon1e.

!Ie Kla,:; z.a.R :Tweede Klaq Onde~rqsertif'aat,z.A.R . IIe Kla"l • 1-1' .K. K. : Tweede KlS.Fl Matr1kula!'t1e Ka.an

Kolonie

Tie Kla~ o.V.S : ~reede Klaq Cranje-Vryqtaat

C. , K. K. : Ber,rys ' t volla Currt.oulnm der Normaal~ohool

te Ka.anRtad te hebben deurlonen.

deren komen dat ~e de m1ddelfln om later ~elf hun kenni~ te vermeerderen leeren gebruiken en dat de lu~t daartoe opge-

"torekt word." Daarom vorder die belang van die ~taat ,"toraarvan die kinder~ later die burgerR en regeerder-=1 Aa1 lorord, goe1e

onderwyRer~ en

n v0ldoende aantal. ''1aar~kyn1ik ~.rae nog nie een derde van die ktnderF! on die Rknnlbanke nie en daar het

... 1 nog 1-)aie verbetering in hierdie r~_gting voorge1e.

B. Samevatting.

Die ManAve 1 t-Ate1Ae1 het

n nn~re tydperk ,e<?n van voor- _, ui tgang en konAo1ider~.ng in die ondenryR, inge1ui, Die a£:.n- ta1 eko1e het ~ra.n 484 met 7B32 1eerlinge in 1892 tot 509 met 13561 1eer1inge in 1898 aangegroei. 2 Hierdie groei ~ord ^tot

in mate in die gebied onder· 'be qprek~.ng weer~=Jpiee"l : van t"tore e

'

Ako1e in 1892 het die aanta1 toegeneem_ tot 6 in 1893 en hoe- ltre1 die aanta1 Akole wat on diPAe1fcle tyd~tip be~:~taan het,

nooi t die ha1fdoAyn kerf oorRkry het nie ,het die in~kry,..ring

van ongeveer 40 toegeneem tot 251 in 1898 ,~·raarvan byna die helfte in Chri,::ttiana ~.raA.

Chri~tiana het die ~nigAte werk1ike Akoo1gebou gehad.A1.

die ander ~~ra~ nri vate e iendom en onge1=1kik vir die doe1 loraar- voor hu1le opgerig iR.

81egR t1en onCI.er~•ryl"lerR het hierd1e in~kry-toring behartig ..

1.VerA1ag van den Suner1ntendet 1898

2.Coet zee : Onder~·ry~=~ 1n Tranqvaal 1838