Tilburg University
De radicale vernieuwing van het civiele procesrecht in Engeland en Wales
Vranken, J.B.M.
Published in: Nederlands Juristenblad Publication date: 1999 Document VersionPeer reviewed version
Link to publication in Tilburg University Research Portal
Citation for published version (APA):
Vranken, J. B. M. (1999). De radicale vernieuwing van het civiele procesrecht in Engeland en Wales. Nederlands Juristenblad, 1879-1885.
General rights
Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain
• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal Take down policy
If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.
N ederland is niet het enige land waarin geklaagd wordt over het trage verloop, de hoge kosten en de inefficiency van civiele procedures. Eerder geldt het omgekeerde: er lijkt vrijwel geen land te zijn waarin deze klachten niet worden geuit. W ereldwijd worden pogingen onderno-men tot verbetering. Opvallend is dat, hoewel de concrete vormgeving uiteenloopt, de richting
waarin de verbetering wordt gezocht in veel landen vergelijkbare trekken vertoont.1 Kern is
(a) dat partijen en rechters veel strakker bij de hand moeten worden genomen, en (b) dat de wetgever hierbij het voortouw moet nemen. W aartoe dit kan leiden, laten Engeland en W ales zien. Daar is de omvangrijkste en meest radicale herziening van het civiele procesrecht totstandgebracht die ik ken. Het nieuwe recht bevat elementen die ook voor N ederland van belang (kunnen) zijn. Ik licht er enkele uit. V oorafgaande daaraan vertel ik kort iets over zijn totstandkoming.
D e Civil Procedure Rules
De op 26 ap ril 1999 in Engeland en Wales2 in w erking getred en Civil Proced u re Ru
-les (CPR)3 bevatten d e om vangrijkste en m eest rad icale herziening van het civiele
p rocesrecht4 d ie ik ken. De Ru les5 zijn zo nieu w d at op een enkele u itzond ering na,
1Meer d aarover in mijn pread vies voor d e N ed erland se Vereniging voor Procesrecht,
Rechtsvergelijkend e gezichtspu nten bij d e herziening van het civiele p roces-recht in eerste aanleg, d at sam en m et het pread vies van Daan Asser is gepu bliceerd ond er d e titel: Verantw oord elijk proced eren, 1999, p . 33-88. H et ond erhavige artikel is een be-, bij- en om w erking van een d eel van het pread vies. Interessant rechtsvergelijkend m ateriaal bevat ook het boek van A. Zu ckerm an, Civil Ju stice in Crisis. Com parative Perspectives of Civil Proced ure, 1999.
2H ierna sp reek ik kortheid shalve alleen van Engeland .
3De Rules vervangen d e Rules of the Su prem e Cou rt 1965 en d e County Court Rules
1981, zij het nog niet helem aal. Belangrijke ond erd elen als het hoger beroep en d e executie van u itspraken zijn nog niet in d e CPR opgenom en (art. 50 CPR). Er w ord t aan gew erkt. Ged acht w ord t o.m . aan een systeem w aarin voor bijna alle hoger beroepen een ’leave to app eal’ m oet w ord en gevraagd . 4Behalve d e CPR w ord en ook herzien d e w et op d e rechtshu lp en d e positie van d e
geen beroep m eer kan w ord en ged aan op d e p reced enten d ie ond er het ou d e recht zijn gevestigd . Van d e rechter w ord t verw acht d at hij d e CPR zal u itleggen,
’u nfettered by p reviou s au thorities’.6 De herziening is verbazingw ekkend snel
tot-stand gebracht. Vanaf het m om ent d at Lord Woolf - d e latere p resid ent van het Cou rt of Ap p eal (Master of the Rolls) - in 1994 d e op d racht kreeg d e herziening voor te be-reid en, heeft m en niet m eer d an vijf jaar nod ig gehad . De CPR zijn verd eeld in 51 titels (p arts), d ie sam en ongeveer 450 Ru les tellen. De Ru les zijn aangevu ld m et vele hond erd en Practice Directions en een groot aantal Form s. In boekvorm beslaan ze m eer d an d u izend blad zijd en.7 Practice Directions zijn, zoals d e naam al zegt, aanw
ij-zingen voor d e p raktijk. Ze zijn van groot belang, om d at ze verklaringen, u itw erkin-gen en toesp itsinerkin-gen van d e Ru les bevatten en attent m aken op d e sam enhang m et and ere Ru les. Vaak zijn ze nog u itgebreid er d an d e Ru les zelf. H et voord eel van Practice Directions is d at ze heel snel ku nnen insp elen op verand erd e om stand ig-hed en en op nieu w e p roblem en d ie zich voord oen. Ze hebben geen kracht van w et en w ord en totstand gebracht d oor d e Lord Chief Ju stice, the Master of the Rolls and the Vice-Chancellor. Met nam e in d e beginp eriod e kan d eze snelheid van groot belang zijn, om d at het natu u rlijk even d u u rt voord at d e vele, onverw achte vragen w aartoe d e nieu w e Ru les zond er tw ijfel aanleid ing geven, zijn beantw oord en d e CPR tot een held er en consistent geheel zijn u itgegroeid . De p raktijk heeft niet veel kans gehad zich op het nieu w e p rocesrecht voor te bereid en. Pas eind janu ari 1999 is d e d efinitieve versie van d e Ru les op Internet gep u bliceerd . Practice Directions en Form s w aren zelfs op d e d ag van d e invoering nog niet allem aal klaar. Inm id d els zijn d e Ru les al zeven keer geam end eerd . Dat is niet echt geru ststellend .
5Met u itzond ering van fam ilie- en insolventiezaken zijn d e Ru les van toepassing in
alle p roced u res d ie w ord en gevoerd voor d e Cou nty Cou rts, d e H igh Cou rt en d e Civil Division of the Court of Appeal.
6Inm id d els zijn d e eerste u itspraken in d eze zin al gew ezen. Zie Charles Plant (ed .),
Blackstone’s gu id e to the Civil Proced ure Rules, 1999, 2e d ruk, p. VIII. 7Ze zijn verzam eld en, voorzien van een ruim e inleid ing, gepubliceerd in het in d e
vorige noot genoem d e boek ond er red actie van Charles Plant. De eerste d ruk ervan is verschenen in m aart 1999, d e tw eed e - bijgew erkt en
Aard van de herziening: van adversarial system naar case management
Aan d e w ens tot herziening lagen d e gebru ikelijke klachten over het civiele p roces-recht ten grond slag. De com m issie Woolf heeft ze in haar rap p ort Access to Ju stice8
op gesom d : te d u u r, te langzaam , te ingew ikkeld en een bron van ongelijkheid tu ssen p artijen. Als oorzaak van d e gebreken heeft d e com m issie vooral het ’ad versarial’ karakter van het Engelse p rocesrecht genoem d , w aarin p artijen (lees: hu n ad vocaten) in alle fasen van d e p roced u re veel vrijheid hebben om vorm , inhou d en verloop ervan te bep alen. In het bijzond er d e ad vocatu u r heeft het m oeten ontgeld en. Ad vocaten zijn in d e ogen van d e com m issie d e grootste versp illers van tijd en geld en, d u s, een d irecte bed reiging voor het access to ju stice. Dit verw ijt is w el erg eenzijd ig, lijkt m ij9. Toch heeft het verrassend w einig op enlijk10 p rotest van d e
ad vocatu u r u itgelokt. Een van d e w einigen d ie w el d e hand schoen heeft d u rven op nem en, is geen ad vocaat, m aar d e hoogleraar M. Zand er. H ij is evenw el vrijw el m eteen d oor Lord Woolf op een w einig verheffend e m anier neergesabeld als iem and d ie van het ond erw erp niets afw eet.11 H oe d it zij: volgens Lord Woolf en d e zijnen
8Com missie Woolf, Access to Ju stice, Final Rep ort 1996, p . 2 ond er 2. Er is ook een
Interim Rep ort, verschenen in 1995.
9H et oud e systeem kend e ook feilen d ie niet (alleen) op d e ad vocatuu r kond en
w ord en afgeschoven. Voorbeeld en w aren d e nod eloze en vaak onbe-grijp elijke verschillen tussen het p rocesrecht van d e Cou nty Cou rts en d e H igh Courts en d e m inim aal acht verschillend e manieren w aarop een proced ure kon w ord en ingeleid . Ook voor het ontbreken van een ’alterna-tive d ispu te resolution’-systeem kon bezw aarlijk alleen d e ad vocatu ur ver-antw oord elijk w ord en gesteld .
10Binnenskam ers is er heel w at m eer gemop perd , heb ik van enkele barristers
vernomen. Zie ook A. Zuckerm an, Lord Woolf’s Access to Justice: Plus ça change.., Mod ern Law Review 1996, p . 773-796, d ie zijn artikel vergezeld d oet gaan van d e noot: 'The author has received encouragem ent and assistance from ju d ges and practitioners w ho m ight p refer an anonym ou s acknow led gem ent.'
11Lord Woolf, Med ics, Law yers and the Cou rts, Civil Ju stice Quarterly 1997, p . 302
m oest het roer geheel om . Zij bep leitten een stelsel w aarin niet d e p artijen en hu n ad vocaten in beginsel het verloop en d e voortgang van d e p roced u re ku nnen
bep alen, m aar w aarin d e rechters verantw oord elijk zijn voor het m anagem ent van d e zaken. ’Ju d icial case m anagem ent’ (JCM) is het trefw oord d at d e lezer vanaf d e eerste blad zijd en van het interim - en eind rap p ort tegem oet sp ringt. De w etgever12 heeft d e
ged achten en id eeën van d e com m issie Woolf vrijw el ongew ijzigd overgenom en.
Het dw ingende karakter van de CPR
H et d w ingend e karakter van het nieu w e p rocesrecht blijkt m eteen al u it d e eerste p aar zinnen van d e CPR. De CPR hebben één 'overrid ing objective', te w eten d at ze d e rechter in staat m oeten stellen 'to d eal w ith cases ju stly' (Ru le 1.1). Moge d eze d oelstelling nog betrekkelijk algem een en zelfs w at obligaat klinken, het vu u rw erk volgt m eteen d aarna w anneer het realiseren van d e 'overrid ing objective' niet alleen tot taak van d e rechter w ord t gem aakt (Ru le 1.2), m aar evenzeer als p licht op p artijen en hu n ad vocaten w ord t gelegd (Ru le 1.3). Ond er m eer hou d t d at in d at ad vocaten en p artijen er d oor d e rechter op ku nnen w ord en aangesp roken:
*d e kosten zo laag m ogelijk te hou d en;
*voortvarend heid te betrachten in d e p rocesvoering;
*ervoor te zorgen d at op voet van gelijkheid w ord t gep roced eerd ;
*erop te letten d at d e aan een zaak te bested en tijd evenred ig is m et het bed rag, het belang en d e com p lexiteit ervan, alsook m et d e financiële m ogelijkhed en van
beide p artijen;
*geen groter beroep te d oen op d e m et algem ene m id d elen bekostigd e rechterlijke m acht d an strikt nod ig is;
*zich cop eratiever op te stellen d an gebru ikelijk w as in het 'ad versarial system '. De com m issie Woolf en in haar voetsp oor d e w etgever hebben het niet gelaten bij het form u leren van d eze p licht alleen en een op roep aan rechter en p artijen zich d aar-naar te ged ragen. Dat zou te vrijblijvend zijn gew eest. Daarom is in d e eerste p laats een u itgebreid sanctiestelsel in het leven geroep en om p artijen d ie d e Ru les, Practice Directions en Cou rt Ord ers overtred en, terecht te w ijzen. De sancties variren van het
Zuckerm an en R. Cranston (ed .), Reform of Civil Proced ure. Essays on 'Ac-cess to Ju stice', 1995.
12N iet het parlement, m aar ingevolge d e Civil Proced u re Act 1997 een d aartoe
niet toelaten van conclu sies of bew ijsleveringen (striking ou t), tot het op voorhand op leggen van kostenveroord elingen en het vervolgen w egens contem p t of cou rt.13 Ik
ga hier niet op in. Voor N ed erland se lezers interessanter is d e tw eed e m anier w aarop d e w etgever p robeert p artijen en rechters bij d e les te hou d en: d e keu ze voor een strak en w aar m ogelijk gestand aard iseerd p rocesverloop ond er leid ing van d e rech-ter als case m anager. Ik licht er enkele elem enten u it d ie voor d e N ed erland se d iscu ssie over d e herziening van het civiele p rocesrecht interessant (ku nnen) zijn.
A.Substantiëringsplicht
Overal w ord t gezocht naar m id d elen en m anieren om zo sp oed ig m ogelijk in d e p roced u re d e feitelijke en ju rid ische kad ers van het geschil te ku nnen vaststellen. In vrijw el alle d iscu ssies over d e verbetering van het civiele p rocesrecht w aarvan ik kennis heb genom en, staat d it centraal. Meer en m eer vat d e ged achte p ost d at sp rake m oet zijn van een gezam enlijke verantw oord elijkheid van rechter en p ar-tijen.14 Ook in N ed erland is d it het geval. Zoals het er nu naar u itziet, kiest het
nieu w e w etsvoorstel, and ers d an eerd er, voor een d u id elijke su bstantiringsp licht van p artijen.15 In Engeland is hetzelfd e ged aan. Er is één w ijze van p rocesinleid ing (d e
claim form ). De claim is het eerste stu k van d e Statem ents of Case.16 De and ere stu
k-ken zijn d e p articu lars of claim - d ie d e u itw erking van d e claim bevat ind ien d at niet m eteen is geschied -, en verd er d e d efence, inclu sief een eventu ele cou nterclaim , d e rep ly op d e d efence, d e op roep ing van d erd en, alsm ed e d e inform atie d ie vrijw illig of op bevel van d e rechter is verstrekt. Al d eze stu kken m oeten vold oen aan nau w -keu rig om schreven vereisten van p recisie en volled igheid (Ru le 16). Aanvu llingen zijn alleen m ogelijk m et toestem m ing van p artijen of rechter (Ru le 17). Algem een ge-zegd kom t het erop neer d at eiser een zo volled ig m ogelijk beeld m oet geven van d e
13Charles Plant (ed .), a.w . (nt. 6), 1999, 2e d ruk, p. 173-177.
14Zelfs in een land als d e Verenigd e Staten w aar d e feitengaring buiten d e rechter om
min of m eer als grond recht w ord t beschouw d , erkent men d at d e rechter onm isbaar is. Zie voor m eer gegevens m ijn pread vies, a.w . (nt. 1). p . 35-68. 15Ik ontleen d it aan d e Contourennota Rechtsp raak 21e eeuw , 1998, p . 15-17 en aan
med ed elingen tijd ens d e vergad ering van d e N ed erland se Vereniging voor Procesrecht op 24 sep tem ber 1999.
feiten w aarop hij zich baseert, van d e vord ering d ie hij instelt en van het bed rag w aar het om gaat. Ged aagd e d ient m et red enen om kleed aan te geven w elke feiten hij ontkent of bevestigt en van w elke feiten hij nad er bew ijs behoeft. Zo nod ig zal hij zijn eigen versie van het geschil m oeten schetsen. Ook d e bestrijd ing van d e (hoogte van d e) vord eringen zal hij m oeten m otiveren. De eiser kan rep liceren, m aar hoeft d at niet te d oen. Alleen w anneer d e d efence een cou nterclaim bevat, is een rep ly gebo-d en, om gebo-d at angebo-d ers gebo-d e vorgebo-d ering als onw eersp roken voor toew ijzing gereegebo-d ligt. In het algem een geld en strikte term ijnen van 14 d agen. De eerste u itsp raken laten evenw el zien d at als er goed e red enen zijn voor u itstel, het ’d oing ju stice’ belangrijker w ord t gevond en d an onverkort vasthou d en aan d e strakke term ijnen.17
De eisen d ie aan d e Statem ents of Case w ord en gesteld zijn bed oeld om zo sp oed ig m ogelijk d e feiten en d e geschilp u nten op tafel te krijgen, zod at d e rechter in staat is ’to id entify the issu es at an early stage’. H et is ond erd eel van een actief ju d icial case m anagem ent. De rechter m oet verhind eren d at p artijen en hu n ad vocaten eerst allerlei tijd en geld verslind end e tactische sp elletje sp elen. Volgens Lord Woolf w as d at één van d e red enen voor d e onvred e over het ou d e p rocesrecht. H et w aren excessen van het 'ad versarial' system d ie u itgebannen m oesten w ord en. In d it ver-band is van groot belang d at ied er van d e p artijen haar Statem ents of Case d ient te voorzien van een Statem ent of Tru th (Ru le 22), d .w .z. van een verklaring d at zij gelooft d at d e feiten d ie in het stu k zijn verm eld , ju ist zijn. Mochten d e feiten achteraf and ers blijken te zijn, d an heeft d e d esbetreffend e p artij veel u it te leggen en kan zij eventu eel w ord en vervolgd w egens contem p t of cou rt. De ad vocaat hoeft geen State-m ent of Tru th af te geven. Wel kan hij d it d oen naState-m ens zijn cliënt. Zijn verklaring im p liceert d an d at d e cliënt hem heeft gem achtigd d e verklaring af te leggen nad at hij hem heeft gew ezen op het belang van d e Statem ent of Tru th en op d e consequ en-ties van een lichtvaard ig of verkeerd gebru ik ervan. Dit p ast in w at genoem d w ord t het nieu w e p rocesrechtelijke land schap van d e CPR w aarin het tot d e taak van d e ad vocaat w ord t gerekend d e cliënt voor te lichten over d iens p licht m ee te w erken aan realisering van d e 'overrid ing objective'.18
17Ik verw ijs naar d e (vooralsnog) niet gep ubliceerd e u itspraken, verm eld d oor
Charles Plant (ed .), a.w . (nt. 6), 1999, 2e d ru k, p . VI.
18In d e N ew Law Jou rnal, 1999, p. 594-595 is een voorbeeld op genom en van een brief
In lijn m et het voorgaand e is d at d e rechter claim s of ond erd elen ervan am btshalve en zond er d e eiser te horen kan u itslu iten w anneer d eze op geen enkele red elijke basis beru sten. De bevoegd heid is niet onom stred en. Gevreesd w ord t voor een on-toelaatbare inm enging van overijverige, m aar niet vold oend e in d e zaak ingew erkte p re-trial rechters. Mind er bezw aar bestaat tegen d e am btshalve bevoegd heid van d e rechter om bij w ege van ’su m m ary ju d gm ent’ d e vord ering af te w ijzen als in
red elijkheid niet te verw achten is d at d eze ooit zal w ord en toegew ezen. N ieu w is voorts d at beid e p artijen, en niet langer alleen eiser, al in een vroeg stad iu m van d e p roced u re ku nnen verzoeken om een ’su m m ary ju d gm ent’ en d at d it verzoek eerd er kan w ord en gehonoreerd d an voorheen. Criteriu m is of d e vord ering d an w el het verw eer geen reële kans van slagen heeft. Ook op d eze m anier w ord t bereikt d at zaken d ie sp oed ig ku nnen w ord en afged aan, niet d e gehele p roced u re behoeven te d oorlop en alvorens te w ord en beslist.
B.D oorrekenen van de consequenties van de substantiringsplicht
Een su bstantiëringsp licht help t niet w anneer in d e loop van d e p roced u re of in ap p èl alles op nieu w ged aan, aangevu ld of verbeterd kan w ord en. Dan is d e aanvankelijk geboekte w inst in snelheid , kosten en efficiency van d e p roced u re binnen d e kortste keren verd w enen. De su bstantiëringsp licht d ient d erhalve gep aard te gaan m et and ere m aatregelen. H ierbij zijn tw ee system en te ond erscheid en. H et ene - het and ere besp reek ik ond er C en D - is het 'd oorrekenen' van d e su bstantiëringsp licht in d ie zin d at w anneer d e p licht niet w ord t nageleefd , d e p artij in beginsel het recht verliest d it later alsnog te d oen. Voor een u itzond ering is slechts p laats in geval van nieu w e, nog niet eerd er bekend e gegevens of d ocu m enten. Om een voorbeeld te geven: d e eiser d ie een p roced u re start op grond van d w aling, m aar zich niet beroep t op algem ene voorw aard en, kan d at later niet m eer d oen, om d at d aarvoor een and er ju rid isch en feitelijk d ebat gevoerd zou m oeten w ord en. Alleen w anneer het niet-inroep en excu seerbaar is, kan het alsnog toegelaten w ord en, m aar in het gegeven voorbeeld zal d ie situ atie zich niet licht voord oen. Vlu cht- en zijw egen om d eze con-sequ entie te ontgaan, d ienen afgesned en te w ord en. Potentieel gaat het om een aanzienlijk aantal. In een artikel in TCR van d ecem ber 199819 heb ik er een enu
ad vocaat.
19'Suffer any w rong that can be d one to you , rather than come here!' Over sneller
tieve op som m ing van gegeven en ged eeltelijk u itgew erkt. Ik verw ijs d aarnaar en noem hier slechts, om d e ged achten te bep alen, enkele ond erw erp en d ie ond er d it ge-zichtsp u nt nad er bekeken m oeten w ord en: verand eren of verm eerd eren van eis, reconventie, verstek, toelaatbaarheid van nieu w e stellingen, w eren, grond en, feiten en d ocu m enten20, term ijnen en het bew ijsrecht. Ook zijn er vèrgaand e consequ enties
voor het hoger beroep , in het bijzond er d e d evolu tieve w erking, het grievenstelsel en het bew ijsrecht, alsook voor d e cassatie en d e herroep ing.
H et voorgaand e stelsel w ord t heel consequ ent en m et kennelijk su cces gehanteerd in m et nam e Oostenrijk en, vooralsnog21 in iets afgezw akte vorm , in Du itsland . H et
d w ingt ad vocaten en p artijen tot een grond ig ond erzoek alvorens verantw oord een p roced u re gestart kan w ord en. Ad vocaten zu llen zich beter m oeten inform eren en hu n cliënt erop m oeten w ijzen d at onvolled igheid of tactische sp elletjes niet lonend zijn. H et voord eel is d at d e m eeste inform atie snel op tafel kom t, d e geschilp u nten sp oed ig ku nnen w ord en afgebakend en d at d u s d e p roced u re korter kan d u ren. Voorts heeft het een gu nstig effect op het aantal hoger beroep en: d ie zu llen sterk ver-m ind eren en and ers van aard w ord en, naver-m elijk vooral een heroverw eging van d e ju rid ische m erites van d e zaak inhou d en. Daard oor zu llen ze ook korter d u ren. Van Oostenrijk w ord t gezegd d at hoger beroep en het kortste d u ren van heel d e w ereld .22
Voorzover op d it ogenblik bekend , heeft het N ed erland se w etsvoorstel (nog?) niet voor d it systeem van 'd oorrekenen' gekozen. De su bstantiringsp licht w ord t slechts geflankeerd d oor een betrekkelijk tand eloze op roep aan rechter en p artijen om onre-d elijke vertragingen te voorkom en en onre-d oor onre-d e vrijblijvenonre-d e bep aling onre-d at onre-d e rechter in ied ere stand van het ged ing inlichtingen kàn inw innen en overlegging van d ocu
20H et huid ige art. 147 Rv is heel open en laat veel toe. H elaas keert d e bep aling
w aarschijnlijk inhoud elijk onverand erd terug in het nieu w e w etsvoorstel. Zie over d eze kw estie mijn noten ond er H R 10 oktober 1997, N J 1998, 473 en H R 30 janu ari 1998, N J 1998, 459.
21Er w ord t op het Ministerie van Justitie in Du itsland gew erkt aan een aanscherp ing
van, w at genoem d w ord t, d e 'Präklu sion'. De bed oeling is nauw aan te sluiten bij het stelsel van Oostenrijk.
22Ald u s Rechberger-Simotta, Grund riß d es östenreichischen Zivilp rozessrechts, 1994,
m enten kàn vragen. Ik verw acht d at op d eze m anier van d e su bstantiringsp licht w einig tot niets overblijft.
C.Rechtspraak op maat
Engeland volgt - w aarschijnlijk vanw ege d e d isclosu re (voorheen d iscovery geheten), d ie nu eenm aal p as na d e inleid end e Statem ents p laatsvind t - ten d ele een and er stelsel d an Oostenrijk en Du itsland . De ged achte is d at niet ied ere zaak eenzelfd e p roced u re behoeft te d oorlop en. Er zijn zaken d ie veel tijd en begeleid ing vergen en zaken w aarbij d it niet het geval is. Ind ien m en ze allem aal ond erw erp t aan een op het ind ivid u ele geval toegesned en case m anagem ent van d e rechter, w ord t het te ar-beid sintensief. Daarom is d e voorkeu r gegeven aan een stelsel w aarin d e zaken in d rie 'tracks' w ord en verd eeld : sm all claim s track, fast track en m u lti-track. De keu ze van d e 'tracks' is niet aan p artijen overgelaten, m aar behoort tot d e kernelem enten van het rechterlijk case m anagem ent. De aanw ijzing van d e 'track' vind t alleen p laats in p roced u res op tegensp raak. De rechter beschikt d an over d e Statem ents of Case. In gevallen d at d it niet vold oend e aanw ijzingen op levert voor een verantw oord e beslis-sing over d e m eest geschikte p roced u re, verzoekt hij om een 'allocation qu estionnai-re'. De qu estionnaire ziet er interessant u it. Gevraagd w ord t ond er m eer of d e p artij heeft m eeged aan aan een p oging tot regeling in d er m inne van het geschil en of zij alsnog c.q. op nieu w belangstelling heeft voor een p oging d aartoe, ond erling of m et behu lp van enigerlei vorm van ADR. Gevraagd w ord t voorts naar d e nam en van eventu ele getu igen en exp ert w itnesses, naar een schatting van d e gem aakte kosten tot d an toe en of er nog and ere inform atie of d ocu m enten zijn d ie d e p artij w il
overleggen. Ook m ag zij aangeven w elke 'track' naar haar m ening het m eest geschikt is voor d e behand eling van haar zaak, m aar d e rechter is er niet aan gebond en, zelfs niet als beid e p artijen eenzelfd e voorkeu r u itsp reken. Wel is het één van d e negen factoren d ie hij m oet afw egen bij zijn keu ze van d e 'track'.
De and ere relevante factoren zijn het bed rag en d e aard van d e vord ering, d e
voor vord eringen tu ssen £ 5000 en £ 15.000, alsm ed e voor niet op geld w aard eerbare vord eringen zoals nakom ing (sp ecific p erform ance) en rechterlijke verbod en, w aar-voor d e m u lti-track te zw aar is. In d e m u lti-track kom en in beginsel d e vord eringen van boven d e £ 15.000 aan d e ord e en voorts alle ingew ikkeld e zaken. Is d e zaak echter niet m oeilijk, d an kan ook tot d e 'fast track' w ord en besloten. Om gekeerd is niet u itgesloten d at zaken in een hogere 'track' terechtkom en. Met nam e d e aan- of afw ezigheid van d erd en als p artij of d e verw achte om vang van d e bew ijslast ku nnen hiervoor belangrijke ind icatoren zijn. Om een id ee te geven over d e aantallen: ge-schat w ord t d at er jaarlijks 110.000 sm all claim s zu llen zijn, 7.500 fast track claim s en 2.700 m u lti-track claim s.23
Ook in N ed erland w ord t gesp roken over een rechtsp raak op m aat24, m aar m en
bed oelt er heel w at and ers m ee. Gehand haafd w ord t het volkom en verw aterd e ond erscheid tu ssen d agvaard ings- en verzoekschriftp roced u res. Ook d e hu id ige verd eling van zaken over rechtbanken en kantongerechten w ord t niet op nieu w ge-toetst. Wat d e d agvaard ingsp roced u re betreft, w ord t net als bij d e
verzoekschriftp roced u re ingezet op een p rocesgang d ie bestaat u it één voorberei-d envoorberei-d e schriftelijke ronvoorberei-d e, gevolgvoorberei-d voorberei-d oor een afslu itenvoorberei-d e m onvoorberei-d elinge behanvoorberei-d eling. Alleen als d e zaak m oeilijker is, zal een langer traject m oeten w ord en gevolgd . De N ed erland se w etgever w il het helem aal aan d e d iscretie van d e rechter overlaten hierover in een concreet geval te beslissen. Dat betekent d at ied ere rechter, althans ied er rechterlijk college zijn eigen koers zal gaan varen, zow el bij d e vraag óf een langer traject nod ig is als bij d e vraag hoe d at eru it ziet. Ik m een d at d e w etgever d it zo niet kan d oen. Vereist is tenm inste is d at hij in zo'n geval een com p aritie voor-schrijft en een lijst van ond erw erp en aangeeft d ie d e rechter d aarbij ter sp rake m oet brengen.25 De com p aritie d ient gericht te zijn op het bew erkstelligen van een
voorsp oed ig en efficiënt vervolg van d e p roced u re. H et beste is w anneer d e rechter
23Verm eld d oor Frenkel, Expert Evid ence und er the new Civil Proced u re Rules, N ew
Law Journal, 1999, p . 254.
24Zie d e Contourennota Rechtsp raak 21e eeuw , 1998, p. 2 en 15-17.
25Dergelijke lijsten bestaan eld ers al lang. Zie voor d e Verenigd e Staten en Engeland
d aarover m et p artijen afsp raken p robeert te m aken over w ie w at w anneer d oet.26
D .Waar mogelijk standaardisatie van het rechterlijk case management.
De p roced u reregels in Engeland van d e d rie ’tracks’ verschillen sterk. De small
claims track is in beginsel bijna helem aal gestand aard iseerd . Er zijn verschillend e
op ties, m aar alle gaan u it van vaste, in beginsel strakke term ijnen voor het in het ged ing brengen van stu kken en voor d e d ag van d e final hearing.27 Veel regels over
bew ijs en incid enten zijn niet van toep assing. Met toestem m ing van p artijen kan zelfs van d e hearing w ord en afgezien. Ook zijn er vaste kostenvergoed ingen. De
verliezend e p artij kan niet veroord eeld w ord en in d e ad vocaatkosten van d e w ed er-p artij. Uit eerd ere ervaringen - sm all claim s cou rts bestaan al sind s 1971 - w ord t afge-leid d at d e m ond elinge behand eling van sm all claim s niet heel veel tijd vergt. Ied ere rechter kan er enkele p er ochtend of m id d ag d oen. Vaak blijken p artijen zond er red engeving niet op d e zitting te verschijnen. De nieu w e Ru les verlenen d e rechter in zo’n geval d e bevoegd heid om hetzij d e claim af te w ijzen als eiser niet verschijnt, hetzij het verw eer te p asseren als ged aagd e niet kom t op d agen. De grond en voor hoger beroep tegen een sm all claim s-u itsp raak zijn bep erkt tot strijd m et het recht of een serieu ze p roced u rele fou t.28
Wat d e fast track betreft, geeft d e rechter onm id d ellijk nad at hij d e zaak naar d it sp oor heeft verw ezen, case m anagem ent-aanw ijzingen en stelt hij een ’tim etable’ vast. De aanw ijzingen hebben betrekking op d e geschilp u nten d ie u it d e tot d an gew isseld e stu kken blijken, alsm ed e op d e bew ijslevering, zoals getu igen, d esku n-d igen en n-d e ’n-d isclosu re of n-d ocu m ents’. Som s ook kan gevraagn-d w orn-d en om n-d e Statem ents of Case aan te vu llen of om nad ere inform atie te verstrekken over bep aal-d e p u nten aal-d an w el om een ’listing qu estionnaire’ in te vu llen. Een op gave van aal-d e
26Over bind end e partijafspraken ook Asser in zijn p read vies voor d e N ed erland se
Vereniging voor Procesrecht 1999, N aar een volw assener en m ind er conflictueu ze civiele procesvoering, in: a.w . (nt. 1), p . 24-27.
27Charles Plant (ed .), a.w . (nt. 6), 1999, 2e d ruk, p. 182-184.
28McGrath, Ap peals against sm all claims track d ecisions, N ew Law Journal, 1999, p.
gem aakte kosten en een schatting van d e nog te verw achten kosten is verp licht. Voor een belangrijk d eel zijn d e aanw ijzingen stand aard .29 Partijen d ie behoefte hebben
aan m eer of and ere aanw ijzingen, d ienen d aar zelf tijd ig om te vragen. Gezegd w ord t30 d at tot zover d e in d e CPR aan d e rechter op gelegd e taak tot het m anagen
van zaken niet bezw aarlijk is, om d at het overeenkom t m et w at hij altijd al ged aan heeft en altijd zal blijven d oen, te w eten het analyseren van d e ju rid ische en feitelijke asp ecten van een zaak. Dat is echter w el erg op tim istisch en in ied er geval onju ist w at d e bew ijslevering betreft, om d at d aarin d e taak van d e rechter fu nd am enteel is verand erd . Vroeger had d en p artijen het voor het zeggen en kon d e rechter
bijvoorbeeld niet eens getu igen op roep en. In d e CPR is het zw aartep u nt verlegd naar d e rechter. H ij heeft ru im e m ogelijkhed en gekregen om d e bew ijslevering te controle-ren en te stu controle-ren.31 N ieu w is ook d e d at d e rechter ’tim etables’ m oet op stellen en
hand haven. Dat is hij niet gew end . Voor d e fast track geld t in beginsel een ’tim etable’ van zo’n d ertig w eken na d e ind eling van d e zaak tot aan d e trial. Die tijd w ord t vold oend e geacht om te d oen w at nod ig is ter voorbereid ing van d e zitting, en tegelijk krap genoeg om tactisch ged rag of nod eloze u itw eid ingen in d e kiem te sm oren. Of d it lu kt, m oet w ord en afgew acht, zeker nu het gehele arsenaal van inci-d enten in inci-d e fast track van toep assing is en inci-d e ervaringen u it het verleinci-d en hebben geleerd d at d eze veel tijd en geld kosten. De rechter zal in d it op zicht een and ere
29Zie d e op som m ing in d e Practice Directions bij Rule 28 CPR in Charles Plant (ed .),
a.w . (nt. 6), 1999, 2e d ruk, p . 564-566.
30Greenslad e, Objections to Woolf, N ew Law Journal, 1996, p . 1147-1148; 1215-1216;
1252-1253; 1293-1294 (p.1252).
31Achtergrond van d eze om m ezw aai is d e mening van Lord Woolf d at d e bew
ijs-levering, sam en m et d e d iscovery, in het ou d e recht voor d e vele
hou d ing m oeten aanleren. In het begin w aren er p lannen om ook in d e fast track te w erken m et vaste kostenvergoed ingen, m aar d ie ged achte is verlaten, m et u itzon-d ering van itzon-d e trial costs w aarover Ru le 46 CPR enige voorschriften bevat.
Multi-track cases zijn zeer gevarieerd en d aarom m oeilijk in één schem a ond er te
brengen. Doel is een op d e concrete zaak toegesned en begeleid ing. Afhankelijk van w at d e rechter u it d e hem bij d e keu ze voor d e m u lti-track ter beschikking staand e stu kken afleid t, kan hij onm id d ellijk beslu iten tot het geven van d e nod ige aanw ijzin-gen. De algem ene lijn is d at hij vraagt om m eer inform atie en aanw ijzingen geeft voor een bew ijslevering d oor getu igen, d esku nd igen en d isclosu re. H et geheel w ord t besloten m et een case m anagem ent conference w aarop d e verd ere gang van zaken w ord t d oorgenom en. De rechter kan ook m et een case m anagem ent conference beginnen. H ij zal d at m et nam e d oen ind ien hij u it d e stu kken nog geen d u id elijk beeld heeft gekregen van d e zaak. Tijd ens d e conference zu llen d e geschilp u nten zo scherp m ogelijk w ord en geform u leerd en w ord en ontd aan van zijp ad en en and ere irrelevante asp ecten. De hoop - en d e op d racht aan d e rechters - is d at op d eze m anier zaken eerd er rijp zu llen zijn voor een m innelijke schikking. And ere d oel-eind en van d e case m anagem ent conference zijn d at w ord t nagegaan w at p artijen tot d an toe hebben ged aan ter voorbereid ing van d e zaak en of ze zich d aarbij aan d e aanw ijzingen en ord ers van d e rechter hebben gehou d en. Voorts m oet w ord en bezien w elke (bijzond ere) aanw ijzingen nog nod ig zijn om d e zaak gereed te m aken voor d e trial en w elke afsp raken d aarover m et p artijen w ord en gem aakt. Zo m ogelijk d ient d e d atu m van d e trial te w ord en bep aald , al of niet voorafgegaan d oor een tw eed e case m anagem ent conference of d oor een p re-trial review . Een p re-trial review w ord t m eestal zo'n tien w eken voor d e trial gehou d en. Ze d ient ertoe te bezien hoe ver d e voorbereid ing van d e zaak op d at m om ent is, of p artijen zich aan d e aanw ijzingen en ord ers hebben gehou d en32 en w at, w anneer en d oor w ie ter com
-p letering nog m oet w ord en ond ernom en. Ook kan een schikking o-p nieu w be-p roefd w ord en.
E.Alternatieve geschiloplossingen en pre-action protocols
32Zond er p re-trial review kan d it ook gecontroleerd w ord en d oor 'listing qu
Schrijvend over het nieu w e land schap d at m et d e herziening van het civiele p rocesrecht in Engeland zou ontstaan, noem d e Lord Woolf als eerste kenm erk d at p roced u res zoveel m ogelijk voorkom en d ienen te w ord en.33 Daarop is d an ook veel
nad ru k gelegd . Een van d e instru m enten om p roced u res te verm ijd en is d e ’p re-action d isclosu re ord er’ (Ru le 31.16 CPR). Met behu lp van een d ergelijke ord er is het m ogelijk om nog vóórd at d e p roced u re is begonnen inzage in relevante d ocu m enten te krijgen. Voorheen kon d it alleen in zaken over letsel- en overlijd ensschad e, thans kan het algem een. Maatstaf is of in een eventu ele p roced u re tu ssen betrokkenen d e d ocu m enten zou d en m oeten w ord en overgelegd . Pre-action d isclosu re w ord t aange-m oed igd oaange-m d at p artijen d aard oor een beter zicht krijgen op elkaars sterke en
zw akke p u nten. Men verw acht d at d it d e bereid heid om te schikken aanm erkelijk zal vergroten. Is op voorhand d u id elijk d at d ie bereid heid er niet is (fishing exp ed itions bijvoorbeeld ) of d at er extra kosten m ee gem oeid zijn, d an zal d e ord er niet gegeven w ord en.34
H oge verw achtingen heeft m en voorts van d e financiële im p u ls d ie verbond en is aan d e verbetering vergeleken m et eerd er van d e 'offers to settle' (Ru le 36 CPR). Een d ergelijk aanbod kan zow el vóór als tijd ens d e p roced u re w ord en ged aan en kan d e gehele vord ering of een ged eelte ervan betreffen. De regeling van Ru le 36 CPR en bijbehorend e Practice Directions is erg ged etailleerd en ingew ikkeld , m et veel vorm -voorschriften en term ijnen.35 Waar het, kort gezegd , om gaat, is d at d egene d ie een
aanbod afw ijst en het er nad erhand in d e p roced u re slechter afbrengt d an het aanbod inhield , d e p roceskosten vanaf het m om ent van het aanbod m oet betalen, alsm ed e een aanm erkelijke verhoging van d e rente tegem oet kan zien.
Erg interessant is ook een and er instru m ent om een afd oening van geschillen vóór d e p roced u re te bevord eren: d e 'p re-action p rotocols'. Zod ra zich een geschil voord oet
33Com missie Woolf, Access to Ju stice, Final Rep ort 1996, p . 4-5 jo. hoofd stu kken 10
(pre-action protocols) en 11 (offers to settle), resp. p . 107 e.v. en p . 112 e.v. 34Over d it ond erw erp ook Asser in zijn pread vies voor d e N ed erland se Vereniging
voor Procesrecht 1999, N aar een volw assener en m ind er conflictueu ze civiele procesvoering, in: a.w . (nt. 1), p. 27-29.
35Zie voor m eer gegevens, com pleet met u itvoerige schem a's, Plant (ed .), Civil
van het typ e w aarop het p rotocol betrekking heeft, w ord en p artijen verp licht hu n contacten m eteen vanaf het begin te richten op een u itw isseling van stand p u nten en inform atie op een m anier d ie vergelijkbaar is m et w at in d e p roced u re gebeu rt: letters of claim and resp onse, d isclosu re en exp ert w itness. Men hoop t hierm ee te voorkom en d at p artijen eerst allerlei om w egen of zijp ad en bew and elen d an w el zich al ingraven in bep aald e p osities voord at ze p recies w eten w at aan d e hand is. Ze m oeten zo snel m ogelijk ter zake kom en en binnen korte tijd (d rie m aand en ongeveer) hu n kaarten op tafel leggen. N et als bij d e p re-action d isclosu re is d e ged achte d at zod ra p artijen zich een beeld ku nnen vorm en van d e sterke en zw akke kanten van hu n zaak, ze eerd er zu llen schikken. H et p rotocol m oed igt d at ook m et klem aan. Met het oog d aarop w ord t van beid e p artijen een coöp eratieve op stelling geëist. H ou d t een p artij zich d aaraan niet en is d at (m ed e) d e red en w aarom het alsnog tot een p roced u re kom t, d an kan zij gestraft w ord en m et een gehele of ge-d eeltelijke kostenveroorge-d eling, m et een w eigering van een verzoek voor nage-d er ond erzoek, een d isclosu re of een exp ert w itness d an w el, ind ien het om een geld -vord ering gaat, m et een verlaging of verhoging van d e verschu ld igd e rente.36
Mom enteel zijn slechts tw ee p rotocols in w erking getred en: het Protocol for Personal Inju ry Claim s en het Protocol for the Resolu tion of Clinical Disp u tes.37 Met nam e het
Protocol for Personal Inju ry lijkt een groot su cces te w ord en (en d at is belangrijk, om d at veel claim s d it op d it typ e zaken betrekking hebben). H et su cces w ord t toegeschreven aan een com binatie tw ee factoren. De eerste is d at het
m ogelijk is zich zelfs nog te verzekeren na het ontstaan van d e schad e. De tw eed e is d at m et ad vocaten afsp raken gem aakt ku nnen w ord en over contingency fees. Veel ad vocaten lijken d aartoe bereid te zijn.
Gew erkt w ord t aan and ere p rotocols, ond er m eer voor p rofessional negligence, d ebt recovery, ond erhou d sgebreken bij hu u r en aannem ing van w erk. Genoem d w ord en ook geschillen over vakantiereizen en energieleveranties, zij het d at d eze laatste tw ee vaak als sm all claim s w ord en afged aan, om d at ze qu a feiten en ju rid ische
be-oord eling niet m oeilijk zijn. Een p rotocol zou d an w el eens te zw aar ku nnen zijn. H oe d it zij, p rotocol of niet, art. 4 van d e Practice Directions bij d e Protocols sp reekt
36Zie o.m. Rule 3.1 (4), 3.1 (5), 3.9 (1) (e), 44.3 (4), 48.1 (3) CPR en Practice Directions
Protocols, par. 2.3.
37Afged rukt in Charles Plant (ed .), a.w . (nt. 6), 1999, 2e d ru k, p. 1193-1224. Zie ook
m et zoveel w oord en u it d at ook in geschillen d ie niet ond erw orp en zijn aan een p rotocol, p artijen zich in overeenstem m ing m et d e ’overrid ing objective’ red elijk d ienen op te stellen bij het u itw isselen van inform atie en d ocu m enten en er alles aan m oeten d oen een p roced u re te voorkom en. De vraag w anneer d eze p licht
geschond en is, en of en hoe d e overtred ing d an gesanctioneerd d ient te w ord en, is niet erg d u id elijk. De p raktijk zal d it leren.
De id ee van ’p re-action p rotocols’ sp reekt m ij zeer aan. N iet alle geschillen lenen er zich voor op d eze w ijze afged aan te w ord en, m aar w anneer m en m eer betekenis w il toekennen aan alternatieve geschilop lossingen, zijn p re-action p rotocols u itstekend e m id d elen. De p rotocols zou m en ku nnen om vorm en tot een soort Algem ene Pro-cesvoorw aard en, op een w ijze vergelijkbaar m et Algem ene Voorw aard en. De APV bep alen d an als er klachten zijn, bijvoorbeeld over gebrekkig ond erhou d bij hu u r, over p roblem en bij verzekeringskw esties, energieleveranties, arbeid szaken en reizen, hoe d eze klachten aangem eld , ond erzocht, besp roken en geregeld , zod anig d at het geschil ju rid isch low p rofile kan w ord en gehou d en, p artijen zich nog niet in hu n eigen p ositie hebben ingegraven en een bem id d elend e op lossing m ogelijk blijft. Waarom zou d at niet ku nnen?
Afsluitend: het belang voor N ederland
Rechtsvergelijking d ient er niet toe om p asklare antw oord en te vind en d ie naad loos naar N ed erland zou d en ku nnen w ord en overgebracht. Wel kan m en u it d e
ervaringen in and ere land en insp iratie p u tten en id eeën op d oen. Er tekenen zich bep aald e ontw ikkelingen af, d ie aan het d enken ku nnen zetten over d e koers d ie m en zelf w il varen. In m ijn intro heb ik als kern van d e ontw ikkelingen eld ers - niet alleen in Engeland overigens38 - genoem d (a) d at p artijen en rechters veel strakker bij
d e hand m oeten w ord en genom en, en (b) d at d e w etgever hierbij het voortou w m oet nem en. De concrete vorm geving kan verschillen - vergelijk het Oostenrijks-Du itse systeem m et het Engelse -, m aar het is afgelop en m et d e vrijblijvend heid van eerd er. H et p roces is niet alleen van p artijen. H et is ook van d e rechter. Zijn taak reikt verd er
38In m ijn p read vies, a.w . (nt.1), 1999 heb ik niet alleen Engeland ond erzocht, m aar
d an toezicht op d e term ijnen en d e zorg voor d e trad itionele beginselen van p roces-recht. H ij is inhou d elijk m ed e-verantw oord elijk. De ged achte d at een p artij het zelf m aar m oet w eten of zij tijd ig en vold oend e p roced eert, p ast hierbij niet. Door d ie op stelling kan d e w ed erp artij in haar verd ed iging en belangen benad eeld w ord en, bijv. om d at het p roces te lang d u u rt en voor haar te d u u r w ord t of om d at feiten of d ocu m enten ontbreken d ie in haar voord eel zijn. Dit laatste belang van d e w ed er-p artij w ord t niet vold oend e ged iend d oor d e nalatige er-p artij te ’straffen’, zelfs niet als d e sanctie is d at zij het d esbetreffend e p u nt nad erhand in d e p roced u re niet m eer m ag aanvu llen. Bij het achterhou d en van voor d e nalatige p artij onw elgevallige inform atie zou d it zelfs geen straf zijn, m aar een beloning. Ook los van het belang van d e w ed erp artij ligt er een taak voor d e rechter. Procesrecht is ten d ele
p u bliekrechtelijk. In d e eerste p laats geld t d it voor d e kw aliteit van d e rechtsp raak, w aarbij m et kw aliteit zow el w ord t ged oeld op goed en rechtvaard ig als op snel, goed koop en efficiënt. Pu bliekrechtelijk is voorts d e verantw oord elijkheid van d e overheid voor een vrije en onbelem m erd e toegang tot d e rechter. De toegang kom t in het ged rang als bu rgers hu n recht niet d an op m oeizam e w ijze, tegen hoge kosten en p as na lang w achten ku nnen krijgen. Een d erd e p u bliekrechtelijk elem ent is d at rechtsp raak voor een groot d eel bekostigd w ord t u it d e algem ene m id d elen en d at d e overheid d eze m id d elen verantw oord m oet bested en. Dit behoort tot het d oor d e rechter te bew aken d oel van het p rocesrecht. Daarom m ág hij niet alleen eisen aan p artijen stellen, m aar m oét hij het in voorkom end e gevallen ook. H ierm ee verd raagt zich niet d at rechters aan d e p roceslu im en van p artijen zijn ond erw orp en.
Ju d icial case m anagem ent is d erhalve gerechtvaard igd en, zoals d e ervaringen eld ers leren en ook d e Contou rennota39 erkent, brood nod ig. Maar ju d icial case m anagem ent
alleen is niet genoeg. Ook d e w etgever is aan zet. H ij is zelfs eerstverantw oord elijk. H ij m oet een p rocesrecht ontw erp en w aarin hij op een aantal p u nten zélf knop en d oorhakt in p laats van d e rechter m et d e beslissing d aarover op te zad elen, zond er hem (veel) aanw ijzingen te geven. Concreet voor N ed erland : het bevord eren van d e snelheid van p roced eren, het verhogen van d e efficiency en het teru gd ringen van d e kosten bereikt m en niet d oor alleen een su bstantiëringsp licht op p artijen te leggen en d e p roced u re te bep erken tot een eenm alige stu kkenw isseling m et een m ond elinge behand eling ter afslu iting. Men zal ófw el tevens d e consequ enties m oeten
d oorrekenen, ófw el and erszins een d u id elijk kad er m oeten creëren voor rechter en
p artijen. H et hoeft niet zo strak als in Engeland ged aan is, m aar w el veel m ind er vrijblijvend d an ik verw acht d at het w etsvoorstel zal inhou d en.
