De jongens die zich alsnog tot het nationaalsocialisme bekenden om het Derde Rijk te dienen toen het op instorten stond, zouden later een
succesvolle democratie uitbouwen. Die paradox is het uitgangspunt van De laatste lichting van de Duitse journalist Malte Herwig.
In 2006 onthulde Günter Grass in De rokken van de ui dat hij tijdens de laatste maanden van de Tweede Wereldoorlog lid van de Waffen-SS was geweest. De wereld was geschokt. Günter Grass, het morele kompas van het naoorlogse Duitsland, besmeurd met de bruine smurrie van het nationaalsocialisme? Waarom had de bijna 80-jarige winnaar van de Nobelprijs voor literatuur dat verbijsterende feit al die tijd verzwegen?
Grass was uiteraard niet de enige scholier die in de nadagen van het Derde Rijk een geweer in de handen werd geduwd. De flakhelpersgeneratie, zoals Malte Herwig (42) haar in De laatste lichting noemt, waren de laatste helden van Adolf Hitler. De naam verwijst naar de jongens die van de schoolbanken werden geplukt om bij het
luchtafweergeschut te dienen. Diezelfde jongens zouden echter ook de hoop van het nieuwe Duitsland worden, de bouwers van een succesvolle democratie.
Herwig vraagt zich in zijn boeiend en in een solide stijl geschreven onderzoek af waarom die overtuigde democraten nooit hebben willen toegeven dat ze in de netten van het totalitaire machtssysteem van het Derde Rijk verstrikt waren geraakt. Het is een fascinerend verhaal, eerst van bewuste of onbewuste besmetting, vervolgens van ontkenning en verdringing. Tegelijk bevat het boek een impliciete waarschuwing:
verleiding en verblinding zijn van alle tijden, en politieke populisten kunnen dus ook in een democratie de beste en nobelste geesten met een heilloos gedachtegoed
besmetten.
Propaganda
In 1994 bezorgden de Verenigde Staten het ledenregister van de
Nationaalsocialistische Arbeiderspartij terug aan het Bundesarchiv in Berlijn. Eigenlijk hadden de Amerikanen de documenten met de 8 miljoen namen al in de jaren zestig willen teruggeven. De Duitsers hadden de teruggave op de lange baan geschoven.
Of liever: ze hadden ze tegengehouden. Daar waren goede redenen voor.
Ten eerste speelde een aantal oud-nazipartijleden, onder wie politici, kunstenaars en wetenschappers, een vooraanstaande rol in de Bondsrepubliek. Hans-Dietrich
Genscher bijvoorbeeld, minister van Binnenlandse en daarna van Buitenlandse Zaken. Of Walter Scheel, minister van Buitenlandse Zaken onder Willy Brandt, en later bondspresident. Ook de beroemde componist Hans-Werner Henze en hoog aangeschreven schrijvers als Siegfried Lenz en Martin Walser bleken zich als lid ingeschreven te hebben. Dat register vrijgeven zou een doos van Pandora hebben geopend: vanaf Konrad Adenauer tot en met Helmut Kohl zaten in elke regering oud- NSDAP'ers aan de kabinetstafel.
Ten tweede zou de onthulling van al die namen koren op de propagandamolen van de Duitse Democratische Republiek zijn geweest. De socialistische broeders in het door de Sovjets bezette oosten beweerden immers al van vroeg in de jaren vijftig dat de DDR een bolwerk van antifascisme was en de Bondsrepubliek een adderpoel van
Wo. 07 Jan. 2015, Pagina 30 De Morgen,
De laatste helden van Adolf Hitler
oud-nazi's. Justitie en ambtenarij, leger en politiek, universiteiten, media en bedrijven, alle kaders waren daar door oud-partijleden van Hitler bezet, riepen ze in Oost- Berlijn.
Intussen kennen we de waarheid. In een gesprek van Malte Herwig met Dieter Skiba bevestigt de luitenant-kolonel buiten dienst van de Stasi, de binnenlandse
veiligheidsdienst van de DDR, nog maar eens dat ook de DDR zonder de meelopers en deskundigen van Hitlers dictatuur simpelweg geen nieuwe staat had kunnen opbouwen. In een van de meest beklijvende hoofdstukken gaat de auteur dieper in op de onthullingen waarmee zowel de DDR als de Bondsrepubliek elkaar om de oren sloegen. Verrassend nieuws komt daarbij toch uit het westen: daar werd de
ontmaskering van voormalige nationaalsocialisten binnen eenzelfde politieke partij soms met opzet in de hand gewerkt, enkel en alleen om de eigen carrière vleugels te geven en de carrière van de aangebrande collega vleugellam te maken.
De Amerikanen hadden in volle Koude Oorlog meer dan begrip voor de Duitse argumenten. De gevoeligste namen werden zelfs uit het register gelicht en in een kluis opgeborgen. Bijgevolg duurde het tot na de Wende voor het belastende archief kon worden geraadpleegd. Duitse onderzoekers bleken desondanks moeilijk aan informatie te kunnen komen. De reden? Elke burger geniet bescherming in zijn privégegevens, aldus het alibi van de autoriteiten.
Amnestie
Ten derde waren de West-Duitse politici bang dat de schandaalpers de ontdekking van het nazilidmaatschap zou gebruiken om bekende publieke figuren aan de
schandpaal te nagelen of, als dat voor het journaille goed uitkwam, het sensationele nieuws als een lastercampagne af te doen.
Het is Malte Herwig niet om schuld of aanklacht te doen. Hij wil enkel inzicht
verwerven. 'De herinnering is geen verzoekprogramma', schrijft hij in zijn inleiding.
Wat gebeurd is, is nu eenmaal gebeurd, en vraagt daarom om een verklaring. De centrale vraag luidt echter niet waarom zo veel jongeren door de nazi-ideologie werden bekoord, maar waarom ze na de val van het hitlerisme die bekoring altijd hebben ontkend of verzwegen. Malte Herwig laat geen spaander heel van hun excuses. Het lidmaatschap was buiten hun weten toegekend, opperden ze. Of onder dwang. Of een lokale leider had zijn hele sectie van de Hitlerjeugd collectief tot NSDAP-lid gebombardeerd. Herwig is categoriek: niemand werd lid zonder een eigenhandig getekend verzoek tot opname. Wie tekende, wist verdomd goed wat hij deed.
Herwig begrijpt maar al te goed dat Hitlers jongste partijgenoten het deksel van de nazistische rioolput niet wilden oplichten. Per slot van rekening waren de lichtingen 1926 tot 1928 uitgegroeid tot de elite van het moderne Duitsland. En hadden ze al niet kort na de oorlog amnestie gekregen? Dat hadden ze. Hun jeugdige dwalingen waren vergeven, het Derde Rijk was voltooid verleden tijd. Maar de amnestie leidde vervolgens tot amnesie.
Malte Herwig heeft voor zijn onderzoek verschillende oud-nazileden benaderd. De meest intrigerende gesprekken voerde hij met Martin Walser en Günter Grass. Hij durft het zelfs aan om hun hele oeuvre in het licht van die verdringing te verklaren.
'Het schuldgevoel dat (Grass) toch maar heeft meegedaan, voedde zijn razernij, zijn enorme schrijfwoede, zijn bulderende autoriteit', aldus Herwig.
Vandaag raken opnieuw jongeren in de ban van populistische kretologie. Ze worden verleid door politici als Geert Wilders, Marine Le Pen en Nigel Farage of zitten
verstrikt in bewegingen als Pegida in Duitsland. Malte Herwig doet het relaas van een generatie die in een dictatuur opgroeide en een democratie schiep. Komt het ooit tot een boek over een generatie die in een democratie opgroeide en een dictatuur voortbracht?
Malte Herwig, De laatste lichting, Balans, 303 p., 19,95 euro.
Vertaling: Liesbeth van Nes.
JOSEPH PEARCE ■
