Dwalende gedachten bij een laureaat

(1)

lN DIT NUMMER

458 Column: Dwalende gedachten bij een laureaat door mr. W. C. D. Hoogendijk

460 Lessen of zondebokken door drs. A. M. Oostlander

Het CDA heeft bij de laatste verkiezingen verloren. Hoe is dat te verklaren?

Op welke wijze heeft het CDA zich in de verkiezingstijd gemanifesteerd?

De campagne is niet vlekkeloos verlopen. Een analyse van de uitgangssituatie na de breuk in het kabinet, de campagne, de interne verdeeldheid en de onderlinge verwijten. De liberale uitdaging als therapie voor bet CD A.

469 Ons dak hoven ons hoofd

door Leo de lange, Mar Dorst en Ton Remmers

Op vrijwel aile departementen wordt omgebogen. De indruk heerst dat dit gebeurt vanuit achterhaalde filosofieen, die gebaseerd zijn op de ervaring dat er elk jaar meer geld beschikbaar komt. Bezuinigen bij het handhaven van deze verouderde filosofieen betekent dat minder geld direct leidt tot een slechter beleid. Nodig is een nieuwe benadering op de verschillende terreinen van overheidszorg. Want het beschikbaar krijgen van steeds meer financiele middelen om een beleid te voeren is toch niet de hoogste christen-democratische wijsheid voor de jaren tachtig?

Wat betekent dit voor de volkshuisvesting?

Daarover schrijven drie architecten en de voormalige staatssecretaris van Volkshuisvesting, mr. G. Ph. Brokx, die tevens een reactie geeft op bet betoog van de architecten.

480 Volkshuisvesting en christen-democratie door mr. G. Ph. Brokx

489 Ontwikkelingsproblematiek van het Kort Middelbaar Beroepsonderwijs door/. Hento-Oosterheert en H. Rusch

De onderwijsvernieuwingen van de jaren zestig hebben nieuwe problemen opgeroepen. Er zit, aldus beide schrijvers, een gat in de Mammoetwet; het Kort Middelbaar Beroepsonderwijs kan hierop een antwoord zijn. Een warm pleidooi voor bet uitbouwen van dit type onderwijs.

497 Terugblik op dr. Hendrik Algra door dr. G. Puchinger

Boekbesprekingen

505 Arbeidsmarktbeleid en arbeidsverhoudingen. Centralisering en fragmentering in bet arbeidsbeleid, door dr. C. J. Vos.

Deze dissertatie wordt besproken door prof. dr. C. J. Rijnvos.

CHRISTEN DEMOCRA TISCHE VERKENNINGEN IU/H2

457

(2)

i

I

COLUMN 458

Dwalende gedachten bij een laureaat

Op 17 september is aan prof. dr. mag.

Edward Schillebeeckx de Erasmusprijs uitgereikt. De plechtigheid in het paleis op de Dam werd voorafgegaan door een huldiging in de Nieuwe Kerk te Amster- dam, georganiseerd door een vrienden- comite. In deze laatste bijeenkomst van vrienden en geestverwanten traden op:

prof. dr. Harry Kuitert, de gereformeerde theoloog, die in zijn eigen kerk grate weerstand ondervindt vanwege zijn on- orthodoxe opvattingen; prof. dr. Hans Kling, de katholieke theoloog uit Duits- land met wereldfaam, wiens leeropdracht hem door de kerkelijke overheid is ontno- men vanwege zijn kritische visie op de interne situatie in zijn eigen kerk; Huub Oosterhuis, de bevlogen pastor, die de thema's van bet evangelic op een dichter- lijk ingetogen wijze aan de huidige generatie doorgeeft, maar als ambtsdrager niet past binnen de regels die de kerk daarvoor stelt; Paul Beugels, een oud-KVP-er, die het in de KVP niet meer kon uithouden omdat hij het daar te benauwd vond. De Ieiding van de bijeenkomst was in handen van Dick de Zeeuw, de oud-voorzitter van de KVP, die indertijd met zo veel gedre- venheid een eigen visie verkondigde over een spiritueel en progressief CDA tegenover de gevestigde zienswijze, dat dit zijn val als voorzitter veroorzaakte, waarna hij teleurgesteld bet CDA verliet.

Schillebeeckx, temidden van vrienden en geestverwanten, die op deze hoogtijdag van hun verbondenheid doen blijken. Het is opvallend, hoe nadrukkelijk bet esta- blishment van kerk en politick op een bijeenkomst als deze ontbreekt. En de ge-

dachte dringt zich op, of dit wellicht type- rend is voor de positie waarin spirituele, onafhankelijk denkende personen in de gevestigde instituties van de christelijke wereld terecht komen. Welk type leidinggevenden verdragen wij in ons midden, of, beter gezegd, kiezen wij zelf uit? Of, misschien nog beter gezegd, aan welk type leidinggevenden vertrouwen wij ons toe?

Concreet binnen het CDA: beschouwen wij Schillebeeckx als een van ons? Hijzelf kiest nadrukkelijk tegen bet CDA. 'Ik zeg niet', aldus Schillebeeckx, 'dus moet je op de CPN, de PvdA, de PSP of de PPR stemmen. Dat is nog een andere kwestie.

Maar dat bet voor christenen op dit ogenblik, vanuit het evangelic, een plicht is om wat men noemt links te stemmen, dat is voor mij evident. Ik zie niet in hoe je een andere keuze kan verantwoorden in het licht van de huidige wereldsituatie en in het Iicht van bet evangelic' 1 . En weer dringt zich een gedachte op, namelijk hoe bet mogelijk is dat Schillebeeckx - en hij is representatief voor tallozen - zich kennelijk spiritueel op geen enkele wijze door bet CDA aangesproken voelt.

Is het niet intrigerend, dat de wijze waarop Schillebeeckx poogt door te dringen tot bet hart van bet evangelic, dat de wijze waarop hij poogt onze geschiedenis en onze cultuur te verstaan, dat de wijze waarop hij evangelische noties legt boven op de werkelijkheid van het kerkelijk, maatschappelijk en staatkundig leven, in de grond van de zaak precies de werkwijze is die wij 66k van bet CDA verwachten?

Maar hoe komt bet dan, dat het lijkt alsof er twee werelden zijn, de wereld van

1 God is ieder ogenblik nieuw; gesprekken met Edward Schillebeeckx, door Huub Oosterhuis en Piet Hoogeveen. Ambo, Baarn, 1982, biz. 120.

CHRISTEN DEMOCRATISCHE VERKENNINGEN 10/82

.. _·,

(

s

v h n

r

( v c

r

(

r g

t

(

(3)

COLUMN

Schillebeeckx en de zijnen, en de wereld van de gevestigde instituties (waaronder het CDA), 'and never the twain shall meet'?

Er is kennelijk meer aan de orde dan de keuze voor een politieke partij. In het proces van herbezinning op de essenties van het christendom en op de wijze waarop het in onze cultuur verschijnt, komt de vraag op ons af naar de diepte van de tegenstellingen. Leven wij nog vanuit dezelfde spiritualiteit, zij het dat wij in de (politieke) praktijk van alledag tot verschillende keuzes komen; 6f hebben wij in feite in ons leven andere orientatiepunten gekozen? Ik heb het vermoeden dat het laatste het geval zou kunnen zijn.

Maar als dit zo is, dan zou het voor het CDA benauwend kunnen worden. Want het zou betekenen, dat de vernieuwings- beweging binnen christelijke kring zich in feite buiten het CDA om voltrekt en dat het CDA blijkbaar niet over de antenne beschikt om daarop af te stemmen. Dan zou het weleens meer dan een toeval, dan zou het een teken kunnen zijn, dat personen als de voorzitter van de PvdA Max van den Berg en dat Bas de Gaay Fort- man 'vanzelfsprekend' thuis horen in het milieu waarin de huldiging plaats vond en dan ook aanwezig waren en prominente vertegenwoordigers van het CDA niet.

Is het CDA een cultuur-kritische en een maatschappij-kritische partij? Kan het CDA dat ooit worden? Voor het antwoord op deze vragen Iijkt mij beslissend, of het CDA bij macht zal zijn om door de hoempa-muziek van de verkiezingen heen de spiritualiteit aan te boren van ver- nieuwende krachten binnen de christelijke gemeenschap, zoals bijvoorbeeld Schille- beeckx, maar hij niet aileen. Waar voelen

CHRISTEN DEMOCRA TISCHE VERKENNINGEN 10/82

459

mr. W. C. D. Hoogendijk

wij ons thuis; wie zijn onze 'geest' -ver- wanten?

Deze column is niet bedoeld om Schille- beeckx te Ianceren als de geestelijke leids- man voor het CDA, maar wel om naar aanleiding van zijn Iaureaat een onder- werp van wijdere strekking aan de orde te stellen. Hoe kiezen wij onze posities in de politiek? Volgens mij zal dit moeten gebeuren in relatie tot de toonaangevende stromingen in christelijke kring, binnen de partij en daarbuiten! Volgens mij is dit een thematiek die Iegitiem aan de orde mag zijn, binnen de afdelingen, in de partijraad, als achtergrond van onze politieke praxis in het parlement. Zonder deze confrontatie dreigt het CDA een ontzielde institutie te worden.

Tenslotte, wie zich wil orienteren in het gedachtengoed van Schillebeeckx, heeft thans een beknopt overzicht ter beschik- king. Het reeds eerder genoemde vrienden-comite heeft een Ambo-boekje ver- zorgd, waarin de opvattingen van Schille- beeckx gerubriceerd naar een veelheid van thema's in interview-vorm worden gepre- senteerd, niet afsluitend maar prikkelend om er zelf over door te denken. Voor wie zich bedrukt voelt door de identiteits- crisis van het gevestigde christendom is dit inspirerende lectuur!

(4)

'I

I ,I I

CHRISTEN-DEMOCRATIE 460

door drs. A. M. Oostlander

Drs. A. M. Oostlander is directeur van het Weten- schappelijk Instituut voor het CDA.

Lessen of zondebokken

Een verkiezingsavond goed 20 jaar geleden. Kijken en luisteren naar de uitslagen in de Koopmansbeurs. Achterin stonden we daar met leden van de Amsterdamse Arjossen. De ARP gaf geen spectaculaire verliezen of winsten te zien. Meestal verliezen, tienden van procenten. Dus juichten we ook voor CHU en KVP, onze politieke vrienden, ondanks de rivaliteit die soms met de CHU bestond. De meesten van ons juichten ook voor de VVD, want de PvdA trachtte immers de christelijke partijen door middel van de 'doorbraak' te ondermijnen. De VVD deed dat niet, was ook ongevaarlijk. Liever turks dan paaps.

Vechten en verleiden

Sinds die jaren is er veel veranderd. Van 1962 tot 1972 het grootschalig afkalven van de christen-democratie, vooral van KVP en CHU. De ARP verloor v66r die tijd meerdere procenten van haar aandeel in het electoraat. Na 1972 kwam het CDA in zicht. Daarmee begon een tienjarige periode van stabilisatie op goed 30 % van de kiezers. Dit jaar ging dat gepaard met een sfeer van aarzeling, van uiteenlopende resultaten. Sinds de jaren van afkalving zijn er nogal wat verschuivingen opgetreden. Links heeft het verlies van de christen-democratie nauwelijks in winst voor zichzelf kunnen omzetten, als we een wat langere periode overzien. Daarentegen is het liberalisme een machtige stroming geworden. Een ander soort doorbraak. Niet

cen die appelleerde aan sociale idealen, aan wensen tot vernieuwing van de samenleving, zoals bij de linkse doorbraak het geval was. Het appel van laatstge- noemden was een geduchte concurrent van het onze, en we konden dat appel vanwege zijn gerichtheid en zijn achterlig- gende ideologie niet aanvaarden. De christen-democratie heeft een ander maat- schappijmodel voor ogen en daarom nog tal van andere waarden waarmee het de samenleving wil doordringen. De liberale doorbraak is van ander karakter. V eel minder spectaculair. Hij ging niet met strijd gepaard, juist niet. Het was meer een kwestie van verleiden. De liberale doorbraak vraagt niets van de mensen.

Hij biedt de gemakkelijkste weg. De waarden die ons worden voorgehouden

2

E

1

\

c

!= c

z t· I u k

g d b

s

E c j< u I

c

(5)

CHRISTEN-DEMOCRATIE

zijn 'de toegeeflijke samenleving', de mens die aan zichzelf genoeg heeft, die zijn eigen normen kiest, die niet zo nodig het kringetje van het individuele eigenbelang verlaten moet. 'Gewoon jezelf kunnen zijn', geen opgedrongen verantwoordelijk- heden, geen afhankelijkheidsrelaties, ook geen wederzijdse.

Anderzijds is deze 'doorbraak' ook een reactie op het polarisatiestreven van links.

Wie het gedrag, dat uit de polarisatie voortvloeit beu is, wendt zich intultief tot de partij die als tegenpool bij uitstek uit- geroepen is. Dat kan tot uitdrukking komen in een fervente voorkeur voor sa- menwerking met de VVD op regerings- niveau, maar het kan ook resulteren in een rechtstreekse stem op rechts.

Terwijl links ons geed geholpen heeft om duidelijk te maken dat zich daar onze principiele tegenstanders bevinden, heeft de VVD zich meestal verdekt opgesteld, zodat het CDA vergat dat (minstens) op twee fronten strijd geleverd moest worden.

Dat heeft zijn gevolgen voor verkiezingsuitslagen en voor het denken in eigen kring. Het CDA is niet immuun gemaakt voor conservatieve of moderne liberale ideeen. De scheidslijnen vervagen, het grensverkeer neemt sterk toe. Zeker als de angst voor het contra-produktief ge- bleken linkse beleid toeslaat.

Secularisatie als onderstroom

Bij het teruglopen van het percentage christen-democratische kiezers, zoals de jaren '62 tot '72 te zien gaven, speelt uiteraard secularisatie een belangrijke rol.

De vereenzelviging met een bepaalde be- volkingsgroep verzwakt. Dat geldt zowel voor kerken als voor christelijke organisaties en komt tot uitdrukking in een afne- mend ledental en vaak in een innerlijke vermolming. Soortgelijke processen spelen zich bij links af: mindere identificatie met een klasse. De kracht van de christen- democratic was en moet zijn de verworte- ling in een brede maatschappelijke bewe-

461

ging die zich, gedreven door dezelfde grondmotieven, op uiteenlopende terreinen organiseert. In christelijke scholen, vakbeweging, media, etc. Door zo'n ver- ankering kan men elkaar wederzijds in- spireren. Zij is ook nodig omdat naar onze overtuiging politick niet alles kan. En omdat het vrije organisatieleven vanuit eigen specifieke verantwoordelijkheid de ont- wikkeling van de samenleving sturing moet geven. Formeel bestaan de meeste van die christelijke organisaties nog wel, maar of de inspiratie nog werkelijk zo sterk is dat deze naar de !eden, de deelne- mers en het beleid uitstraalt, dat mag sterk betwijfeld worden. Het verdwijnen van vanzelfsprekendheden in de keuze van organisatie en in stemgedrag, is niet zozeer het gevolg van een grotere bewustheid bij de mensen, maar van geestelijke desorientatie. Een desorientatie waarin heel wat energie verloren gaat, die voor doelbe- wust handelen gebruikt had kunnen worden. Het is nog verwonderlijk dat het CDA de laatste tien jaar tamelijk stabiel gebleven is. Waarschijnlijk omdat de mensen opnieuw iets van deze partij verwacht- ten. Het CNV geeft zelfs een relatief gunstig beeld te zien wat betreft zijn ledental.

Dat is mede het resultaat van een actief beleid. De laatste jaren zijn juist uit de christelijke vakbeweging de nieuwe ideeen en voorstellen gekomen voor een beleid dat uitzicht biedt. De FNV, met z'n nog sterke binding aan de ideologic die in het NVV heerste, schoot in dat opzicht tekort.

Aan het CNV is te zien dat het anders kan, ook in het CDA. Maar dat vereist kwaliteit en eensgezindheid. Op deze wijze kan het CDA het voortouw nemen en behouden en die ambitie moet een partij, die het evangelic als richtsnoer erkent, on- getwijfeld hebben.

De campagne

Het voorgaande moge duidelijk maken dat de invloed van een verkiezingscam- pagne en de daarin voorkomende inciden-

(6)

'I

ten niet overtrokken mag worden. Veeleer vertaalt de campagne de werkelijkheid van het CDA in kort (tijds-)bestek naar de kiezer toe. De fouten van personen zijn derhalve symptomen van structurele ge- breken van het CDA. Natuurlijk past ons wel een gericht verwijt, maar toegegeven moet worden dat het CDA zelf de voe- dingsbodem is voor het ontstaan van die symptomen.

De campagne began in feite direct na de val van het kabinet-Van Agt II. Het CDA verkeerde in een uitstekende uitgangspositie. Sterke punten waren:

- de geloofwaardigheid van het CDA- program. Wij hoefden niet tot totale her- schrijving over te gaan, een supplement was voldoende;

- een visie op het financiele en sociaal- economische beleid, waarin zowel de financiele als de sociale en economische beleidsvoornemens in een gefundeerde samenhang tot hun recht kwam. Daardoor was ons program evenwichtiger dan met name dat van de VVD en realistischer dan dat van de PvdA om van klein links maar te zwijgen;

- een standpunt inzake het te voeren veiligheidsbeleid waarvan in elk geval kan worden gezegd dat het het enige partij- standpunt is dat internationaal invloed heeft;

- een volharden in het eisen van priori- teiten voor ontwikkelingssamenwerking en voor minderhedenbeleid. Twee punten die niet populair zijn, maar karakterbe- palend;

- buurmansleed: dat wil zeggen grate en fundamentele verwarring bij de PvdA over de belangrijkste financiele en sociaal- economische kwesties. Hun enige identi- teitsartikel was in feite het 'neen' tegen het NA VO-dubbelbesluit. Een 'neen' dat onenigheid in eigen kring over veiligheidsvraagstukken maar net maskeren kon;

- een kabinet dat vrijwel geheel door CDA-denkbeelden kon worden beheerst, indien men dat wenste. Zodoende konden

462

wij Iaten zien dat een krachtige CDA-be- leidslijn bestond en wat die lijn dan wel was.

Uitgaande van de oirbare verwachting dat publieke discussies binnen de partij, in het zicht van de verkiezingen zouden worden gestaakt, ten bate van gezamenlijke strijd, konden de campagnevoerders redelijk optimistisch zijn. Zo optimistisch zelfs dat gewaarschuwd werd tegen de gedachte dat het behalen van winst op 8 september 'een fluitje van een cent' zou zijn. In het kader van het Centraal Verkiezingscomite is vervolgens ijverig gewerkt aan het in de belangstelling brengen van wezenlijke punten uit, of voortvloeiende uit, het program 'Om een zinvol bestaan'. Dat is oak heel redelijk gelukt, beter dan bij andere partijen.

Afgesproken werd om de sociaal-economische politiek centraal te stellen, omdat juist op dat terrein het CDA een duidelijk program had en de PvdA weinig geloof- waardig was. Het veiligheidsbeleid zou relatief veel minder accent krijgen, juist ook omdat de PvdA geneigd zou zijn om dat punt aan te grijpen ter maskering van onenigheid die er ten aanzien van sociaal- economisch beleid in hun kring bestond.

Dat vijgeblad gunden wij hen niet.

De concurrenten, met name de PvdA, moet deze uitgangspositie wel grote zor- gen hebben gebaard. De PvdA heeft het gepresteerd haar op z'n kop gezet 'Weer- werk' als verkiezingsprogram onder de naam 'Eerlijk delen', tenminste verbaal door de Partijraad te Iaten aanvaarden.

Vervolgens wist men de gelederen te slui- ten en gesloten te houden. Plotseling was daar rust en redelijkheid teruggekeerd.

Dat heeft het vertrouwen in die partij bevorderd. V oar de rest zorgden minder en meer vooraanstaande !eden van het CDA zelf.

Hoe bet ging met ooze strategie AI v66r de Partijraad van Hattem (mei

I

(

1

'

r 1

j

s g c

(

t t r c

n e

c

d

11

v g li

c

(7)

'82) begon het beeld van het CDA te verschuiven. Terwijl de sociaal-economische paragraaf van ons program ruimte bood voor een gematigde versie van het Plan-Schouten (bevriezing van de inko- mens en compensaties voor de koop- kracht), wekte de lijsttrekker, in zijn vreugde dat economen van uiteenlopende achtergrond het ergens over eens konden worden, de indruk dat het rapport-Wag- ner richtlijn voor CDA-regeringsbeleid zou kunnen zijn. Hier kwam de eerste verwarring tussen de rol van minister-president en lijsttrekker van het CDA tot uiting, een verwarring die zich later zou voortzetten.

De Partijraad hield echter voet bij stuk en onderstreepte het 'Schouten' -alternatief.

Toch bleef de indruk achter dat de visies van de CDA'ers Schouten en Wagner, met al hun verschillen, gelijkwaardige keuze- mogelijkheden waren geworden. Daar kwam nog bij dat de ( oud-)ministers Albeda en Van der Stee door hun verschillende ministeriele rollen, blijkbaar geen harmonieus paar vormden, hetgeen op de verkiezingsmorgen de krantekoppen op een smakelijke wijze sierde. Inmiddels bood het Centraal Plan bureau zijn, schijn- baar met het regeringsbeleid strijdige, rekenmodellen aan. Ook de notitie over de toekomst van de AOW vanuit het departement van Sociale Zaken droeg niet bij tot het vertrouwen, dat met name oudere CDA-leden in hun partij hebben.

Het bleek, zoals nadien toegelicht, een losse ambtelijke tekst te zijn. Maar wat een prachtig open doel was daar inmiddels geschapen. De 'intense' relatie met het CNV en de vakbeweging in het alge- meen kwam beurtelings in misselijkheid en lof tot uitdrukking.

Ons zeer profilerend programartikel over de bescherming van de echte minima kon in een tv-debat gemakkelijk worden aan- getast, omdat bestuurders van het CDA- Vrouwenberaad, die het begrip 'individua- lisering' hebben overgenomen, door

463

Nijpels als bondgenoten konden worden aangehaald. Onze lijsttrekker wist dat niet te corrigeren.

Tenslotte bleek het departement van Financien aile partijprograms naar de prullenmand te verwijzen, een gebaar waarvan nauwelijks werd geloofd dat de politieke Ieiding van dat departement er niet verantwoordelijk voor was.

Maar daarmee was nog maar de helft gezegd. Ons zorgvuldig geformuleerde veiligheidsbeleid kwam onder druk te staan, alsmede ons voornemen om dat punt niet centraal te stellen in de campagne, ten- einde de PvdA geen alibi voor hun ge- brekkig sociaal-economisch beleid te gun- nen.

Helaas voelde niet iedere CDA-parlemen- tarier zich voldoende aan deze strategie gecommitteerd. Voor het kernwapen- vraagstuk kan gemakkelijk aandacht worden gekregen en het biedt allerlei mogelijkheden voor persoonlijke profilering.

Begint een fractielid zijn positie terzake te benadrukken, volgt de minister-president met een uitspraak die in tegenovergestelde richting de grenzen van het program raakt, dan treedt gemakkelijk verdere escalatie op en zo geschiedde.

CDA-leden hebben samen de kernbewa- pening naar de eerste rang geheven, en hoe!, zeer ten voordele van onze concurrenten.

Selectieve onrust over verdeeldheid De verdeeldheid in het CDA is vanzelfsprekend niet gunstig voor het verwerven van vertrouwen bij de kiezers. Merkwaar- digerwijze is de meeste zorg ontstaan over tweespalt inzake het veiligheidsbeleid.

Die over het financieel en sociaal-economisch beleid heeft minder verwijten opge- leverd. Hoe is dat mogelijk? Dat laatste terrein is immers zowel voor de directe noden van ons land als voor de mogelijkheden van kabinetsformatie veel wezen- lijker. In ieder geval is dat, blijkens de aanvaarding van de campagnestrategie

(8)

CHRISTEN-DEMOCRATIE

binnen het CDA, vantevoren door het CDA uitdrukkelijk onderstreept.

Voor de verklaring van deze merkwaar- digheid moeten we naar de opstelling van de concurrenten kijken. De PvdA- strategie is in het voorgaande al weerge- geven. Onze gevaarlijkste tegenstander, de VVD, die voortdurend ten koste van het CDA winst boekt, tamboereert waar zij kan op het verschijnsel van het zogenaam- de loyalisme uit de jaren '77-'81. Voor een, voor de VVD gunstige, coalitievor- ming hebben de liberalen baat bij een ver- zwakking van de positie van die christen- democraten die het meest geneigd zijn om liberale voorstellen kritisch te bezien. Dat zijn onder andere degenen met atoom- pacifistische standpunten of neigingen.

Maak hen dus verdacht bij de !eden van het CDA, zo is het VVD-parool. Buit hun politieke fouten uit. De VVD wordt daarbij door links vlijtig geholpen, want de andere politieke partijen dromen nog steeds allemaal van een splijting in het CDA en die droom zullen zij nog vele jaren koesteren.

464

daar dwars door de 'bloedgroepen' heen, de problematiek is niet zo eenvoudig in een enkel slagwoord te typeren, en zo is er meer te noemen.

Aan bet slot van de campagne

Op de verkiezingsochtend was er weinig meer van onze goede uitgangspunten over:

- op financieel en sociaal-economisch gebied waren inmiddels zoveel uiteenlopende visies omhelsd dat er geen touw meer aan vast te knopen was;

- de formulering van ons veiligheidsbeleid, waarin een uiterste poging werd gedaan om de Oost-West-onderhandelingen optimale kans te bieden, werd door links en rechts uit de boot hangende CDA- politici verwrongen tot een handige for- mule die de geheime wens van hen die in ieder geval wel en van hen die in ieder geval niet wilden plaatsen achter een rookgordijn moest verbergen;

- over karakterbepalende onderwerpen als ontwikkelingssamenwerking en min- derheden werd vrijwel niets meer verna- men;

- onze belangrijkste concurrenten konden in alle rust de gelederen gesloten houden.

De PvdA werd het als breker van het kabinet niet al te moeilijk gemaakt en kon de indruk vestigen dat het in de zomer gevoerde beleid door haar heel anders zou zijn gevoerd;

- opvallend was dat 'Financien' o.a. het CDA-program afkraakte zodat het wat moeilijker werd om het kabinetsbeleid als profilerend voor het CDA te verkopen.

Nochtans zou dat beleid door het CDA als inzet voor de kabinetsformatie gekozen moe ten worden ... ;

- de eenheid van de CDA-fractie zou bij dat alles door een 'vaste hand' tot stand worden gebracht, waarbij vergeten werd dat niet een machtswoord, maar slechts beginselvastheid, overtuigingskracht en zelfbeheersing die eenheid bewerken kun- Bij de vorige verkiezingen is dat uit elkaar

spelen niet gelukt; het CDA trad als een eenheid op. Deze keer lukte het na een royale handreiking door een tweetal CDA-parlementariers wel. Vee] christen- democraten spraken vervolgens de VVD na: 'daar heb je die loyalisten weer'. Het partijbestuur heeft hen daar gelukkig niet in gevolgd. Daar werden goede woorden gesproken over mensen als Hans de Boer en Couprie die zonder hun standpunt te verhullen, geen voet gaven aan pogingen de eenheid van het CDA te verstoren.

Diverse andere kandidaten die met ons veiligheidsbeleid moeite hebben, verweer- den zich prima ten bate van een zo goed mogelijk verkiezingsresultaat. Niemand spreekt intussen over groepsvorming rond verschillen in sociaal-economische inzich- ten. Er zijn tal van redenen waarom dat, propaganda-technisch gezien, moeilijker

is. De verschillende nuanceringen gaan 1\!lnen.

(

I

\

r

t

v I rl h n b v n

\ ti b n n

[I

v h n b d

c

(9)

CHRJSTEN-DEMOCRATIE 465

- - - -

Het CDA, een diagnose

Wat zegt deze campagne-misere ons over het CDA? In de eerste plaats dat, zoals buitenstaanders al geruime tijd roepen, onze programs en andere meer of minder officiele documenten heel goed zijn, maar dat het beleid een ander beeld oproept, d. w.z. dat uitvoerig geformuleerde en door de Partijraad aanvaarde afspraken over de principiele lijnen en de te con- cretiseren vormen van het beleid, weinig bindende kracht hebben voor degenen die na ondertekening daarvan als volks- vertegenwoordiger of bewindsman optre- den. Partijleden storen zich aan dat verschijnsel wei, maar dan des te sterker naarmate overtreders van de regels een lagere plaats in de hierarchie innemen. De oude christen-democratische leuze 'het beginsel onttroont de dorpsdespoten' is voor het CDA nog geen werkelijkheid.

Dat wijst op de aanwezigheid van flinke resten van een bot conservatieve levenshouding. Extreme vormen van partijfor- matie rand notabelen in plaats van rond beginselen treffen we in de Franse en vooral in de Italiaanse politiek aan. Zover mag het bij ons niet komen.

Voorzover CDA-programs nog wei func- tioneren valt op hoezeer er een neiging bestaat tot het praktizeren van een grens- moraal: 'Wat kunnen we ons nog net binnen het kader van het program permitte- ren'. In plaats van een oprechte naleving van het program naar letter en geest hangen dezen en genen zoveel mogelijk naar links of rechts uit de volle CDA- boot. Soms om beter op de foto te komen, dan weer om zogenaamd preventief of bij wijze van tegendruk het evenwicht te be- waren. Het links-rechts denken heeft binnen het CDA nog teveel prestige. Het zou beter zijn als dat denken minachting op- riep en als in plaats daarvan veel meer belangstelling ontstond voor het authen- tiek christen-democratische. Wie links- rechts tot relevante dimensie verklaart binnen het CDA, richt in onze partij weg-

wijzers op die wijzen naar andere partijen, en wei naar partijen die 'beter links' en 'beter rechts' zijn dan het CDA.

Met conservatisme of met nageaapte pro- gressiviteit maken CDA'ers zich aileen maar belachelijk, ook al mogen zij zich daarbij in schouderklopjes van politiek andersgerichten 'verheugen'. Dat geldt voor het financieel beleid, het emancipa- tiebeleid, het onderwijsbeleid en ga zo maar door.

CDA als platfonn voor discussie Het CDA kan een van die schaarse platforms zijn waar mensen op grand van eenzelfde inspiratie met elkaar in debat kunnen gaan over hun verschillen van inzicht, om vandaaruit op zoek te gaan naar creatieve oplossingen. De timing van die discussies moet uiteraard enig blijk van politiek inzicht verraden. Dus bij voorkeur niet tussen vaststelling van het program en de daarop volgende verkiezingsdatum, maar wei in al die maanden daarvoor en daarna.

Men moet daar ook niet schrikachtig op reageren. Een partij die leeft, bruist van het onderlinge debat. Dat gesprek moet in openheid van geest worden gevoerd. Wij dienen ertegen te waken dat de CDA- fractie verwordt tot een bundel getuige- nispartijtjes waarin niet meer met elkaar maar tot elkaar gesproken wordt. Als de paging om door wederzijds overtuigen en op basis van de grondslag en onze principiele uitgangspunten samen verder te komen niet meer wordt gedaan dan rest nog slechts het machts- en meerderheids- denken. Het CDA wordt dan een onher- bergzaam oord. In een christelijke partij kan en behoort het anders te gaan. Het moet een platform zijn voor zelfkritische mensen.

Hoe nodig zo'n platform is blijkt uit de door propaganda beheerste 'veiligheids- discussie'. De kerken in Engeland slagen erin om personen met zeer uiteenlopende visies met elkaar in contact te brengen en

(10)

- - - - - -

wel op zo'n wijze dat door onderling gesprek en na wederzijdse correcties een gezamenlijke publikatie tot stand kan komen ^{1 .}De Nederlandse kerken kunnen ah gespreksforum voorlopig wel afgeschre- ven worden. Die openheid en dat respect voor elkaar is op kerkelijk vlak sterk afge- nomen. De discussie wordt vergiftigd door ideologisch bepaalde verwringing van feiten en door het op bedrieglijke wijze aanvoeren van wetenschappelijke theo- rieen ter verhoging van de status van het streven naar eenzijdige kernontwapening in Nederland.²Aan andere zijde is er on- voldoende openheid over de ware (politiek-psychologische) functie van het NA VO-dubbelbesluit en over de verschillende wijzen waarop aan de bedoeling van dat besluit tegemoet kan worden gekomen. Ook in het CDA-standpunt schijnt een soort verkramping te zijn opgetreden.

Binnen onze partij hebben echter de meeste vertegenwoordigers van de verschillende standpunten nog voldoende krediet bij elkaar om samen in gesprek te zijn en verder te komen. Misschien is dat een van de gewichtigste voordelen die het CDA in de komende jaren boven andere platforms heeft. Onze partij bevat nog voldoende bruggen bouwers om de beraads- functie die het IKV v66r 1977 had (v66r het een actiegroep werd) over te nemen.

Het past ons om op die mogelijkheden zuinig te zijn en niet tot groepsvorming binnen de partij over te gaan. Het atoom- pacifisme is in het CDA trouwens geen gei:soleerd verschijnsel. Een recente en- quete in het weekblad 'De Tijd' s wijst erop dat 30 % van de CDA-kiezers beho- ren tot hen die onvoorwaardelijk tegen plaatsing van de lange-afstandsraketten in Nederland zijn. Het is uiteraard van groot belang dat het CDA met mensen van deze mening contact onderhoudt. Dat zal o.a.

466 bevorderd worden door een meer repre- sentatieve samenstelling van de bestuur- lijke organen.

Voor veel kiezers zal het een verademing zijn als het CDA inderdaad steeds meer zich tot dat kader ontwikkelt waarin nog op evenwichtige en eerlijke wijze over vredes- en veiligheidsvraagstukken gesproken kan worden.

De liberale 'uitdaging'

Merkwaardigerwijze hebben wij geduren- de de laatste decennia niet onderkend dat de partij die zich het meest ten koste van het CDA verrijkte onze grootste 'uitdaging' was. Waaraan is te wijten dat de grens tussen VVD en CDA zo gemakkelijk overschreden wordt? Aan het begin van dit artikel is een typering van het liberale denken van de VVD gegeven.

Daarin valt op hoezeer dat aansluit bij zeer menselijke neigingen die wij bij onszelf ontwaren. De liberale levenshouding sluit aan bij de geest van de hedendaagse politiek, die een lange periode van verzakelijking achter zich heeft. Dat wil zeggen van afnemende levensbeschouwelijke diepgang. Die verzakelijking was een van de idolen van de linkse doorbraak en was nodig om de bindingen aan diepe reli- gieuze motieven, van waaruit in de regel voor partijen op christelijke grondslag gekozen werd, als niet of minder relevant te verklaren. De christen-democratie heeft dat innerlijk niet onberoerd gelaten. Sinds het begin van de jaren '60 is in de christen-democratische partijen geen belangstelling voor de eigen maatschappijvisie geweest en is er ook nauwelijks structureel aan gewerkt. Er restte nog een vaag christelijk ethos, soms met emotionaliteit op- gepept. Wat betreft de koers werd gekozen tussen oppervlakkig conservatisme en dito trendgevoeligheid. Van dat Iaatste

1 Ethics and Nuclear Deterrence, Geoffrey Goodwin edition; Croom Helm London &

Canberra, 1982, Council on Christian Approaches to Defense and Disarmament.

2 Zie de analyse van de Pax Christi-brochure in Christen Democratische Verkenningen 2/82 pag. 87 e.v.

3 Weekblad De Tijd 10 september 1982.

(

s

2

s l I

g

r

t

' ₂

v

I

(

l

]

I

2

(11)

CHRISTEN-DEMOCRA TIE

bestaan twee uitingsvormen, namelijk de populistische en de 'profetische', welke beide de sociale druk weerspiegelen waaronder mensen in uiteenlopende milieus staan. Oppervlakkig conservatisme en po- pulisme zijn kenmerken van de VVD. De aanwezigheid van deze tendenzen in het CDA betekent evenveel glijbanen naar de VVD toe. Dat geldt voor de kiezers zelf en voor het aangaan van coalities.

'Gun Van Agt het kabinet dat hij wenst, stem VVD', dat is een voor de VVD bruikbaar verkiezingsthema geweest.

De principiele verschillen tussen de wijzen waarop sleutelbegrippen als solidariteit, gespreide verantwoordelijkheid, gerechtig- heid, vrijheid, e.d. in CDA en VVD func- tioneren staan trouwens vele CDA-sympa- thisanten niet helder voor de geest. Van- daar bij menigeen de verbazing over het feit dat het kabinet Van Agt/Wiegel ten aanzien van de reconstructie van de rol van het particulier initiatief maar moei- zaam tot besluitvorming kon komen.

Nude VVD zo sterk is geworden zal de volgzaamheid ten opzichte van het CDA waarschijnlijk verminderen. Politieke wensen die met het liberale mensbeeld samen- hangen zuilen weilicht met meer kracht naar voren worden gebracht. De keuze van de nieuwe fractieleider wijst ook op een verharding tegenover de christen- democratie. Regeren met de VVD zal een sociaal-gericht CDA steeds moeilijker vaiien; hoewel, in de komende zittings- periode kan het voor de VVD nog voor- delig zijn om de oude volgzame lijn te handhaven in afwachting van het moment dat het CDA in grootte voorbij wordt ge- streefd. Daarvoor is nog slechts de ver- schuiving van een vijftal zetels nodig.

Een therapie voor bet CDA

Er zijn mensen die menen dat de verliezen naar rechts kunnen worden ingedamd door het CDA naar rechts te Iaten op-

467

schuiven. Dus 'minder nadruk op de C en de Ioyalisten de poort uit'. In feite komt dat neer op de stelling dat, naarmate wij duidelijker maken dat het voor het te voeren beleid niet vee! uitmaakt of de kiezers op de VVD dan wei op het CDA stemmen de trouwe kiezers behouden kunnen worden en de nieuwe en zwevende stemmers zullen worden aangetrokken.

Door de zinvolheid van het bestaan van een aparte christen-democratische partij te verminderen zou het CDA electorale winst kunnen boeken. Hoewel deze rede- nering strijdig is met het gezonde mensen- verstand wordt zij nochtans door menigeen aangehangen. Daartegenover wil ik pleiten voor de lood-om-oud-ijzer-theorie.

En dan niet als slogan, maar als goed gefundeerde positiekeuze. Daarvoor is nodig dat het CDA weer aan de slag gaat met het analyseren en uitbouwen van het christelijk-sociale denken, dat ons in een langdurig leerproces door vallen en op- staan vanuit de katholieke en reformato- rische tradities is overgeleverd. Wij moeten doorgaan met de formulering van onze visie op de maatschappij, zoals die in de toekomst door ons beleid naderbij gebracht moet worden. Goede aanzetten daarvoor zijn te vinden in de CDA-bundel 'De komende tien jaar' 4.

Op grond van analyse van sociale en politieke processen en in confrontatie met onze uitgangspunten hebben wij het model voor een verantwoordelijke samenleving naar voren gebracht. Wij hebben daarmee instrumenten in handen die werkelijk effectief zijn bij het benaderen van de grote problemen waarvoor Nederland en de westerse samenleving staan. Daarover mag in brede kringen van het CDA geen onzekerheid meer bestaan. Wij moeten een bevolking die beu is van oppervlak- kige beloften en korte-termijnbeleid trekken door een beleid met diepgang. Niet zozeer om zelf groot te worden, hoewel

4 De komende lien jaar; christen-democratische visies op de problematiek van de tachtiger jaren, juli 1982, uitgave van het CDA.

(12)

'I'

,, I

dat een uitstekende zaak zou zijn, maar omdat dat beleid met die diepgang brood- nodig is voor de toekomst van de samenleving.

Daarnaast is een goede en voor de brede schare toegankelijke analyse nodig van het al te gemakkelijke en in letterlijke zin Godloze beginselprogram van de VVD.

De linkse polarisatie maakt de grenzen naar die zijde al duidelijk genoeg. De kloof met de VVD moet door onszelf worden onthuld. Dat vereist ook een analyse van het denken in eigen kring en een uitroeien van denkbeelden die vreemd zijn aan grondslag en uitgangspunten van het CDA.

Dat zal het CDA maken tot een potentiele coalitiepartner in uiteenlopende kabinet- ten, maar dan wei een met wie voor zowel VVD als PvdA en D'66 harde geschilpun-

468 ten bestaan; een partner waarmee coali- tievorming voor geen van de concurrenten zo gemakkelijk denkbaar is.

De laatste verkiezingsuitslagen geven te denken. Het CDA zal daar zijn lessen uit moeten trekken. Wij kunnen er ons door het kiezen van zondebokken niet vanaf maken. De fouten die er gemaakt zijn ont- hullen het geestelijk klimaat van het CDA, waar wij allen dee! aan hebben. Ons past hier de oude leuze van de tegenspeler van Abraham Kuyper, dr. Hoedemaker: 'Sa- men zijn wij ziek geworden, samen moeten wij ook weer gezond worden'.

I 1 1

(13)

VOLKSHUISVESTING

door Leo de Jonge/Mar Dorst/Ton Remmers

Leo de lange, geboren 1919, gehuwd, 5 kinderen, was 7 jaar inwonend. Timmerde en tekende overdag en volgde 's avonds de H.T.S.

Studeerde in 1948 af aan de Academic van Bouwkunst en werd daar in 1950 docent in het architectonisch ontwerpen. *

'Ons dak boven ons hoofd'

'Wij hebben het gevoel dat de noodzakelijke 'ombuigingen' van nii, teveel reacties zijn op een beleid dat in de periode van geloof in onbeperkte groei werd geformu- leerd. En dat die 'ombuigingen' om pragmatische redenen teveel gericht worden op die posten waar ombuigingen om technische redenen mogelijk zijn en waar bet effect op korte termijn zichtbaar wordt.

Kunt u vanuit uw christen-democratische overtuiging een nieuw perspectief formu- leren voor de volkshuisvesting?'

469

Dat is - in onze bewoordingen - de vraag die de redactie aan ons voorlegde.

Een principiele vraag op een bijzonder ge- compliceerd terrein ligt daarmee v66r ons en - hoewel architecten veelal arro- gant zijn - hebben wij niet de pretentie het verlossende woord te kunnen spreken.

Wij kunnen de vraag aileen trachten te beantwoorden als mens - als christen - en als mensen die in dit veld werken als architecten, dat is archi-tekten. Uit het grieks: archos, de oudste van de tektones, de timmerlieden.

volgd door een bezoek aan ons bureau, spraken zij hun be- en verwondering uit over de gigantische prestatie van onze na- oorlogse woningproduktie.

Het probleem: Waar staan we no Bij een recent bezoek van Duitse hoog- leraren en studenten aan ons land, ge-

Be-wondering voor de omvang daarvan;

in aantallen 'de tweede' in de wereld, in ruimte per waning 'de eerste'.

Ver-wondering over de enorme aantallen 'lage huizen in het groen' en de relatief lage buren.

En hieruit rees de vraag: hoe kunnen jullie dat allemaal financieren?

Nu, dat kan dan ook niet meer, was ons antwoord. En eigenlijk k6n dat ook niet:

de uitgaven hiervoor groeiden sneller dan onze nationale economie en in feite trok- ke we een wissel op de toekomst die we

* De heer DeJonge is tesamen met beide andere schrijvers Dorst en Remmers lid van de directie van architectenbureau Leo de Jonge. Dit bureau kent een bijzondere vorm van mede- zeggenschap: aile medewerkers die ]anger dan twee jaar in dienst zijn worden mede-eigenaar.

(14)

VOLKSHUISVESTING

zagen als een toekomst van accellererende groei.

Volgens berekeningen van drs. A. D. Buur van het E.I.B., Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid, zal doortrekken van het programma van '82 naar latere jaren een extra subsidielast met zich mee- brengen van ca. 20 miljoen gulden in '83, oplopend tot ca. 670 miljoen in 1986.

Zonder nog rekening te houden met de consequenties voor de kapitaalmarkt, de aanpassing aan het inmiddels sterk geste- gen rente-niveau en de te verwachten toename van de individuele huursubsidies.

Het beeld van de klimmende lasten van '71 tot '82 is duidelijk leesbaar in het staatje op pag. 471.

En uit de cijfers blijkt - volgens drs.

Buur - dat voor nieuwe woningen de bewoner nog slechts de helft of minder van de kostprijs betaalt. Nog afgezien van de huursubsidie die, in een aantal gevallen, de huur die de bewoner betaalt, terug brengt tot niet meer dan een kwart van de kostprijs. En bij de koopwoningen is het

Inwonertal Produktie

Overheidsuitgaven Gemiddeld inkomen Energiegebruik Watergebruik Aantal woningen

Oppervlakte steden en dorpen Aantal personenauto's

Lengte autosnelwegen Aantal bewoners per woning

470 minimale marginale tarief 40 % .

We staan voor gigantische, snel toene- mende tekorten, waar de nieuwe generatie woningzoekenden het slachtoffer van zal worden.

Inderdaad, de zaak is vastgelopen, en scheef-gegroeid. En dat scheefgroeien proberen we nu te 'herstellen' door het acuut bijsnoeien van delen zonder duide- lijke visie op het geheel.

In ons vak noemen we dat 'steeds verbouwen' maar er is een moment waarop verbouwen niet helpt maar 'nieuw bouwen', fundamenteel, noodzakelijk is. Een nieuwe visie, een perspectief in moeilijke tijden.

Wat zijn de oorzaken en welke gevolgen hadden ze?

Het volgende overzicht - dat ontleend is aan gegevens van ir. A. T. Brand van de Provinciale Planologische Dienst in Noord-Holland- geeft reeds in een spre- kende 'dwarsdoorsnee' een beeld van de problemen.

1950 1975

100 120

100 510

100 750

100 220

100 390

100 300

100 170

100 190

100 2.450

100 1.260

4,25 100 2,92 = 70

c

(15)

(")

;:r:

~ "' z til

l j

m a::

0 ~ De directe uitgaven voor 'huur' door de overheid, miljoen guld. 1971-1982

>

::l ---·---~-- - - - -

"'

(")

1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980

;:r:

m

< ^{- -} ^{- -}

m ^{- - - - -} ^---~ - - - -

i"

1. Objectsubsidies

;>::

m z

huurwoningen 340 440 580 780 960 1.230 1.500 1.620 1.560 1.720

z z

0 2. Liquiditeits-

m z

-

^tekorten ^- ^- ^- ^- _- ^- ^- ⁹⁸ ¹⁸⁷ ²³⁵

-2 00 N

3. Subjectsubsidies 20 30 80 100 230 530 630 790 880 965

4. Bijdragen eigen

woningbezit 90 141 170 200 230 310 370 410 440 490

- - - - - - - -

5. Totaal 450 611 830 1.080 1.420 2.070 2.500 2.918 3.107 3.410

6. 5 in % van de

rijksuitgaven 1,3 1,6 1,8 2,1 2,2 2,7 3,0 3,0 3,0 3,1

Bron: Nationale rekeningen 1980, CBS, 's-Gravenhage 1981.

De Nederlandse economie in 1985, CPB, 's-Gravenhage 1981.

~ 0 t""

~ [I]

::c I:!

....

[I]

~ trl

1981 19821

~

1.840 2.000

335 184

1.120 1.260

540 520

3.835 4.264

3,2 3,3

- - ---~-~

.j>.

"'

...