et strafrecht

4

,.weemaal

zo aroot

Groenlinks haalde op 6 mei een

daverende overwinning. André van Es,

Ab Harrewijn en Paul Scheffer over de

toekomst van Groenlinks.

8-18 Wraak

Na de dood van Meindert Tjoelker

schreeuwde het land om wraak. Een

jurist, een psycholoog en een antropoloog

over een onblusbare hartstocht.

'.14

Haast

Het verzet tegen de 24-uurseconomie is niet gericht

tegen openingstijden maar tegen de overwaardering van

haast en efficientie. Economische groei moet uitbetaald

worden in tijd in plaats van in geld.

COLOFON

De Helling, tijdschrift voor linkse politiek, is een onafhankelijk politiek magazine met belangstelling voor ontwikkelingen op het sociale en culturele vlak.

De Helling verschijnt viermaal per jaar. Losse nummers: f 13,-, jaarabonnement: f 49,-, gironummer: 2737994, Stichting Wetenschappelijk Bureau GroenLinks (o.v.v. DE HELLING). Uitgever: Stichting Wetenschappelijk Bureau GroenLinks. Hoofdredacteur: Jelle van der Meer. Redactie: Femke Halsema, Ivo Hartman, Menno Hurenkamp, Tom van der Lee, Maarten van Poelgeest, Fransien van der Putt, Christine Reitzema, Evelien Tonkens, ldo Verhagen. Vormgeving & zetwerk: Slothouwer Produkties, Amsterdam.

Druk: Drukkerij Raddraaier. Abonnement: De abonnee verplicht zich het abonnementsgeld over te maken voor het begin van het nieuwe kalenderjaar.

Niet voor I januari opgezegde abonnementen worden automatisch voor één jaar verlengd. Redactiesecretariaat, administratie & correspondentie: DE HELLING, Postbus 8008, 3503 RA Utrecht 030 239 99 00. Omslagfoto: Marc de Haan I HH.

i

i

Beeldvormins

Niet wat je bent of wat er is

gebeurd is van belang, maar het

beeld wat daarover bestaat. Politici

en bestuurders gebruiken en

misbruiken daarvoor de media. Zo

leert ook de 'muiterij der PG's'.

27 Uitaesloten

Niet alle Nederlanders delen in de

toegenomen welvaart. Alle

banenplannen ten spijt. Het is oud

beleid dat niet meer past bij nieuwe

problemen. Een pleidooi voor

experimenten.

4

11 ZETELS

Driegesprek over GroenLinks

Menno Hurenkamp en Maarten van Poelgeest

9

DE ROEP OM GENOEGDOENING

Strafrecht en wraak

Heikelien M. Verrijn Stuart

I 3

WRAAK IS EEN ONBLUSBARE HARTSTOCHT

Interview met Nico Frijda

Marja Vuljsje

16

HET NEMEN VAN BLOED

Wraak op de Balkan

Anton Blok

18

ZOETEWRAAK

Marja Vuijsje

19

HIMMELHOCH JAUCHZEND, ZU TODE BETRÜBT

Die Grünen beentje gelicht

Maarten Davelaar

23

30 VRAGEN AAN ••• FARAH KARIMI

24

IN DE GREEP VAN DE TIJD

De overwaardering van haast

Theo Beekers

27

ECONOMISCH OVERBODIG

Met Melkert-i ,2,3 lukt het niet

Gerard Oude Engberink

30

EIGEN SCHULD

3 3

BEELDVORMING

36

SEKSUEEL GEWELD

Voormalig Joegoslavië na de oorlog

Fransien van der Putt

WETENSCHAPPELIJK BUREAU: BERICHTEN

40

EUROPESE DEMOCRATIE

Botsing van economie en cultuur

Alain Touraine

44

EUROPESE DEMOCRATIE-2

Readie op Touraine

Cees van der Eijk

Hoe verzilvert Groenlinks op

de lange termijn het succes dat

op 6 mei gehaald is? Dat is de

PARTIJ

vraag die de partij zich nu moet stellen. Hieronder een aantal

voorzetten van Andrée van Es, Ab Harrewijn en Paul Scheffer.

door Menno Hurenkamp en Maarten van Poelgeest

4

Acht, misschien negen zetels ... tien des-noods, maar elf? De grote winst van Groenlinks kwam, ondanks de hoge stand in de peilingen, toch onverwacht. Het was een 'historische overwinning' volgens par-tijleider Paul Rosenmöller, 'een door-braak'.

Wat zijn de verklaringen van die groei, en wat zijn de consequenties? Waar ligt de toekomst voor Groenlinks, wat voor par-tij moet ze worden om werkelijk tot een zelfstandige politieke stroming uit te

groei-en? Drie ingewijden, Andrée van Es, voor-malig Tweede Kamerlid voor de PSP, Ab Harrewijn, aftredend partijvoorzitter en pril Tweede-Kamerlid voor Groenlinks en Paul Scheffer, publicist en mede-auteur van het PvdA-verkiezingsprogramma, buigen zich over de korte en lange golven in de Groenlinkse politiek.

DE WINST

Van Es: 'Eén ding was, naast andere factoren, heel belangrijk: de conjunctuur. Het gaat

de Helling- jaargang I I - nummer 2 - zomer 1998

goed met de economie en dan vinden men-sen dat er meer verdeeld kan worden.' Scheffer: 'En dat is een omkering van de

t

•

I

Andrée van E.s: 'je moet de

extra zetels

en

de

naar voren geschoven. Ook de 'kwaliteits-oppositie' - het in de Kamer continu al-ternatieven aan dragen en niet aldoor nee roepen -heeft behoorlijk bijgedragen aan de winst.'

DE PERSONEN

Van Es: 'Paul Rosenmöller was belangrijk. Hij hoort bij de succesfactoren, al weet ik niet op welke plaats. Maar hij heeft geen fouten gemaakt heeft, het is een leuke jongen, hij is scherp. Je kunt met 'm aankomen op een verjaarspartijtje.'

Scheffer: 'Het punt is wel dat het lot van partijen zo verbonden is geraakt met het lot van personen. Daardoor is het ver-schrikkelijk moeilijk iets te zeggen over lange-termijnontwikkelingen in de politiek. In 1994 was ik er ten diepste van overtuigd dat de verkiezingsuitslag geïnterpreteerd moest worden als een liberalisering van de Nederlandse politiek. D66 en VVD won-nen en PvdA en CDA verloren. Daar kon je dan allerlei sociologische betogen aan vastknopen over de ontzuiling van de poli-tiek. Maar nu vier jaar later zien we dat de PvdA zich herstelt. Je kunt je afvragen hoe structureel de ontwikkeling is dat verkie-zingsuitslagen aan personen vastzitten. De winst van Groenlinks is niet het meest opvallende, dat is ook niet het herstel van de PvdA. De PvdA is feitelijk teruggeko-men op haar oude niveau van veertig, vijf-tig zetels. Dat kun je van de kleine linkse partijen ook zeggen. Maar als je het over een lange-termijntrend hebt, dan is het meest opvallend, hoe afhankelijk van Bol-kestein ook, de gestage groei van de VVD. De enorme score van de liberalen is histo-risch het enige punt dat er nu uitspringt. Maar met Zalm of Dijkstal als lijsttrekker kunnen ze net zo makkelijk weer onder de dertig duikelen.'

DE TREND EN DE MACHT

Scheffer: 'Het is maar de vraag of die zestien zetels van klein links structureel zijn, of vol-strekt afhankelijk van de zeer gematigde en weinig inspirerende opstelling van de PvdA, die door en door gouvernementeel geworden is.'

Harrewijn: 'De PvdA is voor veel mensen die gevoel hebben voor - vergeef me de kerkelijke term- barmhartigheid, niet aan-sprekend geweest. Denk aan al dat ge-donder rond asielzoekers en minima. Het PvdA-milieubeleid was ook nogal flets. Er zijn zeker mensen die hun verontrusting daarover uitspreken door Groenlinks te stemmen.'

Van Es: 'Als je het in markttermen defi-nieert kun je stellen dat er een gat getrok-ken is. Ik vraag me af of dat met barm-harmhartigheid te maken heeft. Het bevalt

extra medewerkers

die je mag aanstellen,

gebruiken om

visionaire

denkbeelden

neer te

zetten.

Niet om

een

partij als alle andere

te

worden.'

de kiezer gewoon niet wat de PvdA doet. Het is dan ook geen historische overwin-ning. Ik heb na de verkiezingen zo vaak het begrip historisch langs horen komen dat je wel mag spreken van inflatie. Groenlinks is een grens overgegaan en een gewone partij geworden, waarvoor andere beoor-delingscriteria dan barmhartigheid gelden. Deze keer hebben er mensen op Groen-Links gestemd die zich minder verbonden achten aan die partij. Die overstap had na-tuurlijk ook te maken met het uitblijven een race tussen PvdA en VVD. Als over vier jaar Groenlinks niet bewezen heeft wat de meerwaarde van die elf zetels is bo-ven vijf, dan kunnen die mensen ook zo weer weg zijn.'

Harrewijn: 'Je moet er zeker niet vanuit gaan dat we nu een partij van elf zetels zijn. Het is geen automatisme. De volgende keer zullen we ze weer opnieuw moeten verdienen.'

Scheffer: 'Als Groenlinks een alternatief wil zijn voor de PvdA dan zal ze zich moe-ten blijven onderscheiden. Wat er mis kan gaan zie je aan Die Grünen in Duitsland, die zich zelf bijna vernietigd hebben toen ze op de drempel van de macht stonden.' Harrewijn: 'We hebben de laatste weken voor de verkiezingen laten onderzoeken hoe regeringsdeelname bij de kiezer ligt. We waren daar zelf natuurlijk huiverig voor. Bang om doodgeknuffeld te worden. Tachtig procent van de potentiële kiezers vond dat wij bereid moesten zijn om daar over mee te praten. Men wil dat we her-kenbaar zijn en niet tegen Paars aanschur-ken. Maar men wil ook dat we het waar-maken.'

Van Es: 'Het was vier jaar geleden opmer-kelijk geweest, zo'n hoeveelheid mensen die wil dat Groenlinks regeert. Maar deze groep kiezers is helemaal nieuw. De vori-ge keer hebben ze op een revori-geringspartij gestemd, nu waren ze teleurgesteld maar

de Helling- jaargang /I - nummer 2 -zomer /998

foto: Angelo Goedemondt

hebben de hoop niet opgegeven dat je met een politiek programma juist in de regering wat waar kan maken. Zoals die spanning ook voor de jonge kiezers helemaal niet bestaat: regeren of niet regeren, voor hen is dat niet zo'n getob.'

Scheffer: 'Het is natuurlijk leuk om er over na te denken, maar als je naar de realiteit van de Nederlandse politieke verhoudin-gen kijkt, dan zou de enige mogelijkheid dat Groenlinks regeert zijn een combinatie van CDA en PvdA. De onaantrekkelijkheid daarvan springt toch iedereen midden in het gelaat. Het zou het ironisch lot van Groenlinks zijn om het CDA weer bin-nenboord te halen.

Het bestaansrecht van een partij wordt uit-eindelijk bepaald door het feit of men op een aantal cruciale terreinen, die de Ne-derlandse en Europese politiek betreffen, een meerwaarde weet te formuleren. Eer-lijk gezegd zie ik die in de PvdA nauweEer-lijks tot ontwikkeling komen, en behoudens een aantal serieuze plannen met betrek-king tot milieu ook niet bij Groenlinks. Die partij zegt weinig over de Europese poli-tiek, weinig over humanitaire interventie, weinig over een nieuw belastingstelsel.

DE THEMA'S

Scheffer: 'De PvdA weigerde bij kwesties als multiculturaliteit, de verhouding tussen

mi-s

Pau/ Scheffer: 'GroenLinks

zou

op

de één

of

andere manier inhoud

moeten geven aan de

vijfenzeventig zetels

die links nu heeft in

de

kamer.

denken, daar iets aan het bestaande beleid toe te voegen, daar zal het oordeel over een enigszins hervormingsgezinde partij vanaf hangen. Het is geen ideeënarmoede, het ontbreekt niet aan de goede mensen, maar aan het vermogen om die ideeën op te nemen.

Neem bijvoorbeeld het drama van het Eu-ropees Parlement, dat in principe een rol als knooppunt van alle partijen zou moeten vervullen. Maar het Europees Parlement verkommert. Ik zou - al is dat wel heel concreet - de Europese rekenkamer een statuut voor Nederlandse Europarlemen-tariërs laten opstellen. Waarom wachten tot het Europees Parlement zelf orde op zaken stelt? Dat duurt te lang. Dat is een concrete taak voor GroenLinks.

(oto: Angelo Goedemondt Je ziet in de Tweede Kamer een ongeloof-lijke traagheid en laksheid in het controle-ren van de regering waar het om Europe-se wetgeving gaat. Aan de zaaigoedwet

wordt meer aandacht besteed dan aan ge-middelde Europese wetgeving. Dat is een taak voor GroenLinks. Het benoemen van die grote structurele verschuivingen die niet in het regeerakkoord staan, maar on-der de routine van het dagelijks handelen liggen.'

6

lieu en economie, de belastingpolitiek, cri-minaliteit, bij het schrijven van het verkie-zingsprogramma de problemen onder ogen te zien. En bij Groenlinks vind ik te weinig antwoord op de vragen die de PvdA laat liggen.'

Harrewijn: 'Op een terrein als humanitaire interventie was het programma inderdaad pragmatische geformuleerd, zodanig dat het voor iedereen werkbaar was in de campagne. Weinig fantasievol. Maar op een terrein als multiculturaliteit zijn we een eind gekomen, met het bij de kop pakken van de verhouding tussen individu en ge-meenschap en de dynamiek tussen etni-sche groepen. Daarover zijn de discussies gestart.'

Scheffer: 'Maar je hebt geen antwoord op het probleem dat onlangs geagendeerd werd door de Amsterdamse hoofdcom-missaris Jelle Kuiper, betreffende groepen etnische jongeren in Amsterdam. Dit zijn wel de problemen van de komende jaren. Integratie blijkt een veel lastiger kwestie dan veel mensen lange tijd hebben gedacht. Asielzoekers bijvoorbeeld: het feit dat we zoveel zwaar getraumatiseerde mensen opnemen, en de druk die dat legt op de geestelijke gezondheidszorg in een stad als Amsterdam, daar denkt niemand over na. Het vermogen om dit soort zaken te

door-Van Es: Het interessante van dit soort kwesties is dat het thema's zijn waar je moeiteloos de korte en lange termijn aan elkaar kunt verbinden. Europa is een we-zenlijke kwestie, ook vanwege de recht-statelijkheid, op welk terrein je met dage-lijkse voorstellen veel kunt doen; tegelij-kertijd is het principieel omdat je moet na-denken over waar de grens ligt van de Eu-ropese ontwikkelingen.'

Scheffer: Het is een vraagstuk dat niemand je kan betwisten en dat ook wel weer niet in het regeerakkoord opgenomen zal wor-den. Je kunt met Europa continu de rege-ring aan zijn eigen doelstellingen houden.' DE STRATEGIE

Van Es: 'Er zijn altijd wel mensen die daar over nadenken. Maar binnen de partij stuit dat op steeds meer onwil, als gevolg van het denken in markttermen over aanhang, positie, en dat je meer zetels wilt hebben, de Helling- jaargang IJ - nummer 2 - zomer 1998

en dus voorzichtig moet zijn. Al die markt-onderzoeken over opinies hebben natuur-lijk invloed op de standpunten die een par-tij uitdraagt, maar ook op de openheid van het gesprek dat je voert.'

Scheffer: 'Het is ergerlijk om te moeten vaststellen, maar Bolkestein is de enige po-liticus in Nederland met burgermoed. Op allerlei terreinen waar consensus heerst is hij daar gewoon doorheen gegaan. En zo-veel burgermoed zou ik graag zien bij par-tijen die zich tooien met het etiket her-vormingsgezind.'

Harrewijn: 'Ons verkiezingsprogramma was een riskante onderneming. Met open-bare visie-stukken, die deels van buiten de partij kwamen.'

Van Es: 'Het gaat uiteindelijk niet over hoe je de discussie voert of over het aantrek-ken van mensen van buiten. Het gaat erom of je als partij de energie hebt om proble-men op te zoeken, en of je de tegenzin kunt overwinnen om de vragen te stellen waar je het antwoord niet op weet. Het gaat er om dat je niet vast blijft zitten in het for-muleren van standpunten die voor de ach-terban acceptabel zijn.'

Scheffer: 'Partijen moeten leren zichzelf te relativeren. In de PvdA zie je nog steeds dat zoveel mogelijk electorale winst een doel op zich is. Waar het echter om gaat is dat zo'n partij zich werkelijk opent. Niet

goodwill om wille van de goodwill vergaren. Het zijn nu alleen nog de beroepspolitici die de partij vormen.'

Van Es: 'Ik verwachtte dat er bij Groen-Links in de luwte na de verkiezingen voor-al gepraat zou gaan worden over de lange-termijnpolitiek. Je moet de ruimte die \e gecreëerd hebt met de extra zetels en mer de extra medewerkers die je mag aanstel-len, gebruiken om visionaire denkbeelden neer te zetten. Niet om een partij als alle andere te worden. De opdracht is verder te kijken dan vier jaar. Maar wat ik begrijp is in de GroenLinks-fractie- net als in die van de PvdA - tot nu toe vooral gepraat over wie de woordvoerders worden op de verschillende terreinen. Terwijl dat het láátste is waarover we het zouden moeter· hebben. De vraag moet zijn: Wat zijn de maatschappelijke kwesties en op welke manier kunnen wij met onze nieuwe posi-tie daar iets aan doen?'

Harrewijn: 'Het is een fabeltje dat we al-leen over portefeuilles praten. Een week na de verkiezingen moet je opgeven wie ir· welke commissie zit. Een praktische zaak niet meer niet minder.'

essen-Harrewijn: 'GroenLinks moet

tie van het regeringsbeleid voor vier jaar geformuleerd, waaraan iedereen zich om wille van coalitieverhoudingen vasthoudt als drenkelingen op open zee. Dat bete-kent voor Groenlinks dat er in het parle-ment verdomd weinig ruimte is om tussen

de regeringsfracties te manoeuvreren. Het creëert wel ruimte voor Groenlinks om vragen te benoemen, en ook om als een soort onderzoeksinstituut of (act finding mission te opereren. Niet eens zozeer té-gen het regeerakkoord, maar er langs, er onder door. Niet alleen proberen de rege-ringsfracties uiteen te spelen, maar doen wat bijvoorbeeld de PvdA nalaat.' Van Es: 'Voordat je het weet zit je toch vast in een rol. Bijvoorbeeld de zogenaamde kwaliteitsoppositie: dat is dan je plek, je 'goot' in de Haagse politiek. Dat is riskant

want als je er uit wilt, word je bikkelhard teruggefloten, niet in de laatste plaats door je eigen achterban.'

zich gaan

voorbereiden op de

vraag waarom ze zou

willen meeregeren.'

DE PARTIJ

Scheffer: 'Groenlinks zou op de één of an-dere manier inhoud moeten geven aan de vijfenzeventig zetels die links nu heeft in de kamer. Een thema waar ik me veel mee be-zig heb gehouden, maar nog geen enkel succes mee heb gehad, is de verhouding tussen D66, PvdA en Groenlinks. Ik heb altijd gehoopt dat er een soort program-vergelijking zou komen. Inmiddels vind ik dat je voor meer samenwerking op zoek moet naar interessante individuen in die partijen, want daar zal het vanaf hangen. Je moet je een beeld vormen van de toe-komstige scheidslijnen van de Nederland-se politiek. Bestaande partijen moeten zichzelf relativeren. We moeten eigenlijk

de Helling -jaargang I I - nummer 2 - zomer 1998

een individueler kiesstelsel hebben, waar-bij voorkeurstemmen nog zwaarder gaan tellen. Mensen van buiten partijen moeten een belangrijke vertegenwoordigende rol krijgen. Het profiel van de partijen hoeft daarbij niet te vervagen, maar moet minder geënt zijn op bestaande tradities en ideo-logische tegenstellingen. Groenlinks is een product van een fusie. De PvdA en het CDA zijn dat ook. Ik kan me niet voor-stellen dat een partij als de PvdA over twin-tig jaar nog bestaat. Groenlinks heeft een grotere vrijheidsmarge om dit soort kwes-ties te doordenken.'

Harrewijn: 'Daar zijn we ook mee bezig. Het opengooien van het debat waarmee we bij het schrijven van het verkiezings-programma zijn begonnen, zetten we voort. Dan gaat het onder andere over de vraag wat een politieke partij nog kan zijn, en wat de plaats van Groenlinks in het po-litieke spectrum is.'

Van Es: 'je moet verder kijken dan vier jaar en rekening houden met een terugval. Maar ook weten waarom je eventueel be-reid bent regeringsverantwoordelijkheid te dragen.'

Harrewijn: 'Groenlinks moet zich inder-daad gaan voorbereiden op de vraag waar-om ze zou willen meeregeren. Wanneer Groenlinks er op een zelfde manier in zou stappen als D66, dan blijf ik liever nog twin-tig jaar in de oppositie zitten. Maar er moet ook verandering binnen de andere partijen komen. Ik zie het niet zitten om met het huidige CDA te regeren, kijk naar haar asielstandpunt en haar Schipholstandpunt. Er moet ook een ander soort PvdA zijn. Daar moet eerst wat frisheid doorheen. Dat betekent dat we ook mensen binnen die partijen moeten opzoeken.'

Scheffer: 'je moet minder binnen de ruim-te van je eigen partij denken. Eigenlijk zou je moeten proberen - en ik hoor het me-zelf zeggen - van het begin af de grens te overschrijden, en bij alles wat je doet na-denken hoe je mensen uit andere partijen en van buiten de partijen betrekt. En dan niet, zoals de PvdA, je eigen partij als maat-staf gebruiken.'

Van Es: 'Het is wel razend ingewikkeld. Het gaat nu eindelijk eens goed met Groen-Links, en dan moet je meteen weer over je grenzen om andere partijen op te zoeken. Maar je moet er toch niet aan denken dat over twintig jaar de partijen nog net zo in-gedeeld zijn.'

Menno Hurenkomp en Moorten van

Poelgeest z~n redacteur van de Hell1ng

8

et verbazing en afschuw ldjken we naar de

Balkan, waar oude rekeningen op

gewelddadige wijze worden vereffend- wraak, en zeker

collectieve wraak, is ons immers vreemd. Vergelding is

wegbeschaafd en geobjectiveerd in het

strafrecht. Niets is minder waar, zoals onlangs

bleek na de uitspraak in de zaak Tjoelker: het

land trilde van verontwaardiging over de milde

straffen en eiste meer.

Wraak is niet weg te beschaven, zegt psycholoog

Nico Frijda in een interview in dit nummer. Wraak is een van de

sterkste hartstochten van de mens; een belangrijk thema ook in

de literatuur, met als hoogtepunten het werk van Shakespeare,

de Griekse mythen en natuurlijk de Bijbel. Op wraak rust een

taboe, althans in de westerse beschaving. Dat heeft wellicht te

maken met de kracht van de wraaklust. Die kracht beangstigt.

Toch is de behoefte aan wraak niet alleen iets negatiefs.

Wraakzucht is een zinvolle emotie om een verstoorde

machtsrelatie te herstellen, zegt Frijda. Het probleem is de

onmatigheid, de grenzeloosheid. Wat is genoeg? Die zoektocht

naar de regulering van de onmatigheid van wraak loopt door de

hele geschiedenis; van het Bijbelse 'oog om oog'- wat geen

gruwelijke regel is maar juist een beperkende- tot aan het

moderne strafrecht.

Emoties zijn individueel en staan daarom buiten de politieke

belangstelling. Liefde, verdriet of wanhoop, daar bemoeit geen

politicus zich mee. Voor regulering van de wraak is echter een

heel justitieel apparaat ingericht. Bovendien heeft wraak ook een

collectieve kant, zie de Balkan, zie in Nederland de reacties op

'zinloos geweld', maar denk ook aan de Jodenvervolging:

de wraak voor het doden van Jezus. Om die reden is wraak

politiek interessant.

De Helling besteedt drie artikelen aan wraak: de juriste

Heikelien Verrijn Stuart over het strafrecht, de psycholoog

Nico Frijda over de emotie en de antropoloog Anton Blok

over de culturele aspecten van bloedwraak.

Na de uitspraak in de

zaak-Tjaelker was het land te

klein: twee jaar bleek niet

genoeg. Maar wat is genoeg?

Het strafrecht is er niet

voor reparatie en

genoegdoening, betoogt

Heikelien Verrijn Stuart.

Genoegdoening is

wraak en de honger

naar wraak kan het

strafrecht nooit stillen.

Het

is geen

reparateur

door Heikelien M. Verrijn Stuart

Meindert Tjoelker werd doodgeschopt of gestompt. Het volk morde en hield zich twee minuten lang stil. De straf die tegen een van de geweldplegers werd uitgespro-ken, werd op grote schaal als te laag, te slap en onbegrijpelijk afgekeurd. Is er plaats voor wraak in het strafrecht? Het is een vraag die mij al sinds de vrouwenbeweging zich met seksueel geweld en strafrecht ging bezighouden wordt gesteld. En altijd houdt

die vraag een tweede vraag in: zou er in het strafrecht niet plaats moeten zijn voor de

wraak?

Primi Levi schreef al: 'Natuurlijk, als er ie-mand dood gaat dan moet daar een reden voor zijn, maar het is niet gezegd dat het er maar één is, en dat je die ook kunt vin-den.' Inmiddels hebben we er ons inmid-dels schijnbaar bij neergelegd, dat er voor sommige vormen van geweld geen reden de Helling- jaargang 11 - nummer 2 -zomer 1998

is. De term 'zinloos geweld' wijst erop dat we de zoektocht naar de reden hebben op-gegeven. Maar een schuldige moet er wel worden aangewezen. Een onderdeel van het nieuwe bewustzijn in onze hoogtech-nologische en uiterst gewelddadige tijd is dat wij de wereld die wij zelf hebben ge-schapen onbegrijpelijk vinden en daardoor als bedreigend ervaren. Om nog enigszins de schijn van maakbaarheid en

10

ledereen is verontrust door

baarheid in stand te houden, zal er voor pijnlijke gebeurtenissen toch tenminste een reparateur of een schuldige moeten worden gevonden.

Ik neem de zaak Tjoelker als startpunt om van concreet naar abstract te redeneren. In het Tjoelker-vonnis konden de rechters het groepsgeweld niet onder de delictom-schrijving 'deelneming' met haar relatief hoge strafmaximum brengen, om de een-voudige reden dat de officier van justitie 'deelneming' niet had te laste gelegd. Voor 'deelneming' is een plan van de daders no-dig, een bewuste gezamenlijke voorberei-ding. De officier zag geen enkele mogelijk-heid een dergelijk plan in dit geval te con-strueren en te bewijzen. Hij viel daarom te-rug op 'openlijke geweldpleging', een delict waarop een maximum van viereneenhalf jaar staat - ook niet gering -, en wat nog met jaren kan worden verhoogd als er komt vast te staan dat het door de ver-dachte gepleegde geweld 'enig lichamelijk letsel' of 'zwaar lichamelijk letsel' ten ge-volge heeft gehad. 'Openlijk geweldpleging' lijkt goed te zijn toegesneden op het in het openbaar gezamenlijk plegen van geweld, waarbij het motief ontbreekt of onduide-lijk blijft. Het enige probleem is, dat on-danks de openlijkheid het directe verband tussen het door iedere dader individueel gepleegde geweld en het letsel moeilijk is te bewijzen. De rechters hebben daarom niet kunnen aannemen dat de verdachte de dodelijke schop had gegeven. Evenmin heeft de rechtbank 'enig' of 'zwaar licha-melijk letsel' als direct gevolg van de daden van de verdachte bewezen geacht. Toch lijkt mij, gezien de woorden van de recht-bank zelf, dat 'vaststaat dat de verdachte heeft geschopt en met de vuist(en) heeft geslagen en dat ieder van hen met grote ge-welddadigheid heeft geschopt en/of gesla-gen', dat het verband tussen geweld en let-sel wel bewezen kon worden geacht.

BOM

De rechtbank dacht daar blijkbaar anders en wellicht preciezer over. De beslissing over de strafmaat - twee jaar, waarvan acht maanden voorwaardelijk - sloeg vervol-gens in als de bekende bom. De rechtbank overwoog dat er 'in de persoonlijke om-standigheden van de verdachte weinig aan-knopingspunten zijn te vinden die tot een verklaring van verdachtes gedrag kunnen dienen. Verdachte heeft een goede achter-grond, waarin hem een behoorlijk waar-den- en normenpatroon moet zijn bijge-bracht'. De verdachte zelf heeft in de rechtszaal benadrukt dat hij 'maar een ge-woon burgermannetje' is en de president noemde hem een 'brave huisvader'. Opmerkelijk is de overeenkomst met

Dus-çzinloos geweld'. Men

heeft gehuild en twee

minuten

stilgestaan.

Zou

dan naast het

individuele leed ook

het collectieve leed

door de straf moeten

worden

goedgemaakt?

ko Tadic die door het Joegoslavië Tribunaal tot twintig jaar werd veroordeeld wegens oorlogsmisdaden en die door zijn advocaat als 'an ordinary man' werd betiteld. De rechters van het tribunaal volgden exact de tegenovergestelde redenering. Juist het feit dat Tadic een intelligente man is, die werd opgevoed in de geest van etnische en reli-gieuze tolerantie, beschouwen de rechters als verzwarende omstandigheden. Hij had beter moeten weten. En dat geldt ook voor de verdachte in de zaak-Tjoelker. De rechters in die zaak hadden gemakkelijk kunnen redeneren: deze man weet beter, juist omdat hij een gewone burgerman is moet hij zich naar zijn eigen normen ge-dragen. Bij een dermate ernstig feit hadden de rechters dan het maximum kunnen op-leggen. Hiermee hadden ze niet stiekem wat ze via het bewijs niet konden rond krij-gen door de strafmaat gecompenseerd, maar ze hadden heel zuiver het bewijs en de feiten eerst vastgesteld en vervolgens de ernst van het feit en de persoon van de dader in de strafmaat verdisconteerd. Het geroep om wetswijziging en het voor-gestelde strafbaarstellen van 'zinloos ge-weld' via het samenspanningsartikel 140,

dat ook tegen de Eurotop-demonstranten werd getest, was rijkelijk voorbarig; de rechters hadden nog heel wat ruimte in de zaak Tjoelker.

Natuurlijk zijn de rechters onafhankelijk-hoewel het wat nalef is om dit begrip let-terlijk en absoluut op te vatten - en moe-ten zij zich niet door de volkswoede lamoe-ten opzwepen, maar het lijkt erop dat de rechtbank in de zaak-Tjoelker wel heel na-drukkelijk, dwarsig zijn onafhankelijkheid heeft willen benadrukken. Een niet onbe-grijpelijke actie trouwens in een periode waarin de minister van Justitie het Open-baar Ministerie steeds meer probeert te beheersen en tot politiek instrument tracht te maken. De rechters lopen

daar-de Helling- jaargang 11 -nummer 2 -zomer 1998

door het risico straks als enigen de verde-diging van de ru/e o(law, de rechtsstatelijke rechtsbeginselen, op zich te moeten ne-men. Het gevaar is dan niet denkbeeldig dat de rechters ieder gezag verliezen en als een soort idealistische dorpsgekken kunnen worden afgeschreven. Blijft een feit dat rechters die het volksgevoel volgen doo~­

zware straffen op te leggen en rechters die zich juist nadrukkelijk tegen de druk van media en politiek in dwars opstellen door extra licht te straffen, beiden getuigen van hun beïnvloedbaarheid.

Zou ook viereneenhalf jaar te weinig zijn gevonden? Jolanda uit Epe zei na de ver-oordeling van haar ouders, dat zelfs le-venslang nog niet voldoende zou zijn

ge-weest. Toen in Texas Carla Fay Tuckcr werd geëxecuteerd, zei de echtgenoot van het met een pikhouweel vermoorde slachtoffer: 'My wi(e is a/ready there. She W11/ deal with Car/a Fay Tucker and I promise yo,, that won't be pretty!'

De gedachte dat een straf genoeg moet zijn is min of meer rechtstreeks voortgekomen uit de aandacht van justitie, belangengroe-pen- niet in de laatste plaats de vrouwen-beweging-, media en hulpverleners voor de slachtoffers van delicten. Ik heb al eer-der geschreven over het eigen belang van met name Justitie en de media bij het koes-teren van slachtoffers, en over de valse so-lidariteit. ('Seksueel geweld en strafrecht: de obsceniteit van de macht', in 'Het soc,-aal tekort', red. Kees Schuyt, 1997 en 'An ordinary man. Wreedheid en verraad voo1· het Joegoslavië Tribunaal', in Nexus, 1997

nummer 18). Het oude en inmiddels gehet~l

niet meer politiek correcte blaming the Vlc-tim was een teken dat slachtoffers niet se-rieus werden genomen. Maar met de hu,_ dige kritiekloze benadering worden slacht-offers, die als onschuldig en niet-verant-woordelijk worden behandeld, net zo m1n als mens en persoonlijkheid serieus geno-men. Woede en wrok vinden een voe-dingsbodem in ontkende en verwende irt-dividuen, die daarmee een grote kans lo-pen van de slachtoffers van nu tot de d;,-ders van de toekomst te worden. Serieus nemen betekent iemand in de ogen kunnen kijken en zeggen: 'Wat jij wilt heeft het strafrecht niet te bieden. Jouw lijden kan nooit door een rechter worden goed ge-maakt.'

PLATO

te-gen de staat ten doel hadden. Het eerste beginsel houdt in dat geen straf mag wor-den opgelegd zonder voorafgaande ge-schreven wettelijke strafbepaling. Het schuldbeginsel houdt in dat men alleen wordt gestraft voor strafbare feiten die men willens en wetens of door laakbare onachtzaamheid heeft gepleegd. En het derde is het seculaire vergeldingsbeginsel. De concrete straf wordt niet opgelegd met het oog op het te verwachten nuttig effect, maar in overeenstemming met de objec-tieve ernst van het gepleegde feit. Vergelding klinkt in onze postmoderne oren als 'oog om oog', de harde met niets en niemand rekening houdende retributie. Maar het is juist de vergelding die de oud-ste basis vormt van het strafrecht en waar-aan al in de Griekse en Romeinse oudheid verzachtende beperkingen zijn toege-voegd. Zoals de strafrechtgeleerde Leo Polak in zijn schitterende studie van de 'Leer der vergelding' tot zijn eigen verba-zing moest concluderen, ligt in de vergel-ding juist de beperking en niet de mate-loosheid van de straf. Al bij Plato, Aristo-teles en Gorgias was er in de vergelding ruimte voor billijkheid, mildheid en ver-zachting. De dader kreeg nooit een zwaar-dere straf dan op basis van zijn misdrijf ver-diend was, maar kon minder straf krijgen op basis van zijn persoonlijkheid. De dader behoefde niet naar dezelfde soort, maar naar dezelfde maat te lijden. De feministi-sche advocate die enkele jaren geleden het ondergaan van een aidstest door een ver-krachter rechtvaardigde met de opmer-king dat de man dezelfde doodsangst moest doormaken als hij bij zijn slachtoffer had veroorzaakt, viel terug op de vergel-ding in zijn wrede en primitieve vorm. Twee millennia ervaring en wijsheid heb-ben de vergelding omgevormd tot een

be-instrument voor het bereiken van welk ef-fect dan ook- criminaliteitsbestrijding, ge-noegdoening - de ruimte. Ooit waren strafrecht en civielrecht één geheel en had vergelding alles te maken met geld, loon, waarde, ruil en andere geëconomiseerde begrippen. In onze van economisering en materialisme doordrenkte tijd dreigen ver-gelding en genoegdoening over elkaar heen te schuiven. Onder de mom van 'het slachtoffer heeft levenslang, terwijl de da-der na een paar jaar vrij komt', lijkt de maat van de straf te worden bepaald door de be-hoefte aan genoegdoening van de slacht-offers. Inmiddels is niet meer duidelijk te maken waarom de straf wel een generaal preventieve functie mag hebben ten

aan-lectief. 'Je was erbij, dus je bent erbij.' Met het toerekenen van de daden van een col-lectief aan een individuele verdachte is de boodschap van het strafrecht en de brave, bedreigde burgers die hun verantwoorde-lijkheid aan het strafrecht hebben overge-dragen duidelijk: 'wij zijn de good guys, jul-lie zijn de bad guys en wie jullie individueel zijn interesseert ons niet'. Daarmee is het mogelijk de sociaal-psychologische proces-sen die aan het geweld zijn vooraf gegaan en waaraan de rechtschapen burgers wel-licht hun steentje hebben bijgedragen niet meer relevant worden. Dat de dader een brave huisvader is, mag geen uitdrukking in de strafmaat vinden, want dat zou wel eens iets kunnen zeggen over al die brave

huis-perkend criterium. De Nieuwe Richting Twee mmuten stilte voor Meindert Tjoelker, foto.· Rob HU!bers I HH heeft daar in de eerste helft van deze eeuw

een nuance op aangebracht door nog na-drukkelijker de dader en niet de daad te bestraffen. Hierbij kwam het speciaal pre-ventieve effect: waarom zou de straf hoger moeten zijn dan nodig is om deze dader er van af te houden ooit nog eens zoiets te doen? Tot zover lag de ontwikkeling in de lijn van wat ook al door de schrijvers in de oudheid was bedacht. Met de generale pre-ventie echter is een fundamentele omme-zwaai teweeg gebracht. Een straf opleggen met het doel ieder ander dan de dader zelf van het plegen van delicten moet afhouden, haalde de mateloosheid en grenzeloosheid het strafsysteem binnen. Want wie weet hoeveel straf er nodig is om een amorfe, onbekende groep van delicten af te hou-den. Met het accepteren van een doe/straf-recht, kreeg het denken over strafrecht als

zien van potentiële daders en geen gene-rale genoegdoening mag inhouden ten op-zichte van een ieder die zich slachtoffer meent te zijn. Immers, iedereen is veront-rust door 'zinloos geweld'. Men heeft ge-huild en twee minuten stilgestaan. Zou dan niet naast het individuele leed ook het col-lectieve leed door de straf moeten worden goedgemaakt?

BRAVE HUISVADER

Ook in dit verband is het beroep dat de ver-dachte in de Tjoelker-zaak deed op het feit dat hij een gewoon burgermannetje is, veelzeggend. In het kader van de norm-stelling van de generale preventie is het van belang dat de verdachte niet voor zijn in-dividuele daden aansprakelijk wordt ge-houden, maar voor de daden van het

col-de Helling- jaargang /I - nummer 2 -zomer /998

vaders, die rustig toekijken als iemand in el-kaar wordt geschopt, die zelf hun kinderen mishandelen of misbruiken of gewoon een beetje corrupt zijn. Door de bestraffing van de collectieve 'zij'-groep, is de collec-tieve 'wij'-groep per definitie onschuldig, want bang, potentieel slachtoffer, gekwetst door het straatgeweld al was het maar via de televisiebeelden.

Interessant is dus dat de verdachte die met zijn opmerking, net zoals Tadic bij het tri-bunaal wanhopig probeert de overstap te maken naar de groep van fatsoenlijke bur-gers, daarmee juist laat zien dat willekeurig geweld en wreedheid geen marginaal ver-schijnsel is, maar ook door gewone men-sen - mannen vooral -wordt gepleegd. De aloude poging te doen alsof alleen typische 'criminelen' crimineel zijn lijkt definitief

11

Iemand serieus

nemen

mislukt. Maar het gegeven dat de verdach-te een gewone man is levert een beeld van het strafrecht in al zijn gecompliceerdheid op. De verdachten gebruikten het als ver-zachtend argument, de rechtbank in Leeuwarden zag er aanleiding in te ver-wachten dat de verdachte niet zou recidi-veren, de tribunaal-rechters meenden juist dat de daden daarom extra verwijtbaar wa-ren en de buitenwereld wil niets van de persoonlijke omstandigheden van de ver-dachte weten, omdat hij te veel op hen zelf blijkt te lijken.

EMOTIE

Het is hier dat de wraak zich in het strafrecht probeert te nestelen. Laat ik voorop stel-len dat het een misverstand is te denken dat het strafrecht een kanalisering is van de wraak of ten doel heeft wraak uit te ban-nen. Wraak is wezenlijk anders dan recht. Wraak is de wilc/ justice, net zo irrationeel

en persoonlijk als de vergeving. Voor bei-de is geen plaats in het strafrecht, om bei-de simpele reden dat zij uit hun aard het te-genovergestelde zijn van recht. Zowel wraak als vergeving zijn uitsluitend voor-behouden aan degene die het leed heeft ondergaan, is verraden of vernederd. Zij kunnen beide in een fractie van een secon-de op komen en even snel verdwijnen. Zij kunnen een opwelling zijn, een emotie, een diep doorleefde behoefte, een moment van zwakte of juist van kracht. Wraak kan een uiting zijn van laagheid Nietzsche -of juist van aristocratie - Euripides -, een uiting van macht of van totaal verlies, maar nooit een gewogen proces. Net zomin als er voor de vergeving door het slachtoffer plaats is in het strafrecht - het strafrecht komt pas in actie als er een ruimer belang op het spel staat dan dat van het individu-ele slachtoffer- is er plaats voor de wraak door het slachtoffer. Wraak staat naast het strafrecht. We behoeven ons geen illusies te maken dat het strafrecht de wraakbe-hoefte doet verdwijnen. In het beste geval hebben het proces- de procedure met zijn regels van fair trial- en het enkele verloop

van de tijd het effect, maar niet het bedoel-de effect, dat de wraakbehoefte bij het slachtoffer slijt. Hoe vaak gebeurt het niet dat het slachtoffer, dat eerst nog dacht 'le-venslang' te hebben gekregen, na verloop van tijd moet vaststellen dat de dader nog vast zit, terwijl het slachtoffer inmiddels heeft geleerd verder te leven.

Juristen vertellen graag het verhaal na van Aeschylus, de Oresteia, waarin na de val van Troje in het huis van de Griekse koning Agamemnon geen einde lijkt te komen aan de spiraal van bloedwraak. De vrouw van Agamemnon neemt wraak omdat de ko-ning voor zijn vertrek hun dochter heeft

betekent tegen

hem

zeggen: 'Wat jij wilt

heeft het strafrecht

niet

te

bieden. Jouw

lijden kan nooit door

een

rechter worden

goed gemaakt.,

geofferd aan de goden. Hun zoon Orestes doodt op zijn beurt zijn moeder en haar minnaar, waarna de wraakgodinnen op wraak zinnen tegen Orestes. Dan grijpt de godin Athene in en richt een rechtbank op om Orestes te berechten. Als de argu-menten om tot veroordeling te komen te-kortschieten, wordt Orestes vrijgespro-ken. De nieuwe goden van de Atheense polis lijken met hun redelijkheid te winnen van de oude wraakgodinnen, maar deze dreigen de stadstaat te vernietigen. Daar-op nodigt Athene ze uit deel uit te maken van de polis, want de kracht van de argu-mentatie blijkt de steun van de machtsuit-oefening, desnoods met geweld, nodig te hebben. De wraakgodinnen veranderen hun naam in Eumeniden, de welgezinden, en vormen zo een fundament onder de de-mocratie, die niet geheel zonder geweld kan functioneren. Deze tragedie is zo po-pulair omdat de macht van de rationaliteit en de argumentatie in staat blijken de wraak buiten te sluiten en slechts het- be-nodigde - geweld binnen te halen in het recht. Voor de rationele vergelding is plaats in het recht, maar voor de wildheid van de furiën niet. Men zou dit ook mani-pulatie kunnen noemen, een list om de wraakgodinnen - of in onze tijd de ge-kwetste burger- zoet te houden. Door de procedure en de werking van de tijd put het recht de wraakbehoefte uit, zonder de-ze serieus te nemen. Ik denk echter dat met name strafrechtjuristen de wraakbe-hoefte zeer serieus nemen en zich realise-ren, dat deze zich in vele gedaanten kan vermommen. Wraak gehoorzaamt aan so-ciale wetten, conformeert zich aan ethi-sche eisen, gaat geslepen om met zich zelf, berekent de mogelijkheden van de macht, vindt keer op keer bestaande kanalen, past zich aan de heersende etiquette aan en kent ontelbare gedaanten.

SUBTIEL

De uitbreiding van het strafrecht van vergel-dend naar doelstrafrecht zette de deur voor de wraak op een kier. Vervolgens ging

de Helling-jaargang I I - nummer 2 -zomer I 998

de deur wijd open toen de generale pre-ventie tot strafdoel werd verklaard. Daar-door reikte het strafrecht veel verder dan de daad en de dader en richtte het zich tot een ieder. Met de uitbreiding van de rol van slachtoffers in het strafrecht nam de vraag naar reparatie, schadevergoeding en ge· neegdoening toe. Van de op het individu· ele slachtoffer gerichte genoegdoening lijkt deze zich nu uit te breiden naar generale genoegdoening. Van burgers die de door hun zelf geschapen maatschappij niet meer begrijpen en zich daardoor bedreigd voe-len, valt niet te verwachten dat zij hun be-hoefte aan genoegdoening uit zich zelf zul-len matigen. De rationele, beperkende en

maatgevende vergelding zou aldus wel eens kunnen worden opgegeten door de irrationele, mateloze wraak. En de juristen die als weinigen het steeds subtieler en hermetischer opgebouwde strafrechtssys· teem nog begrijpen, zijn niet meer in staat de taal te vinden om de waarde van de be-ginselen te verdedigen tegen het alom ge· propageerde primaat van de politiek. Je zou kunnen zeggen: een strafrecht dat niet wordt begrepen door de burgers heeft geen recht van bestaan. Maar dan wordt toegegeven aan een cultuur van politisering en mediatisering die voor nuances en even· wichtige verhalen, die niet allen tot een op· lossing leiden en zelfs soms tegenstellingen laten bestaan, geen tijd heeft. Alles moet in drie zinnen kunnen worden samengevat. Uit de wetenschap dat het strafrecht niet van gisteren is zou nog enig gevoel van vei· ligheid kunnen worden geput, maar waar de waan van de dag heerst, kan men zich gisteren al niet meer herinneren, laat staan op waarde schatten.

He1kcl1en M. Verrijn 511Jor1;s ;unste , ..

(lubiiCIStC: mede O(Jrlchtster van het C/orr W1chrnann Instituut: en versloggeefster

het Joegoslavië Tnbunaol voor het Radw

In de westerse samenleving is

wraak een taboe. Ten onrechte.

Nico Frijda:

• Wraakzucht

Als jou iets is aangedaan is het

verlangen naar wraak

begrijpelijk en rechtvaardig,

aldus emotieprofessor Nice

Frijda. Het probleem is de

onmatigheid. 'Wraakzucht is

een onstuitbare passie.'

kan je niet

wegbeschaven

~

door Marja Vuijsje

'Wraakzucht is een van de meest domi-nante hartstochten. Niet voor niets is wraak een van de hoofdthema's uit de we-reldliteratuur. Het kan zo'n onblusbare passie zijn dat mensen levenslang met hun gevoelens van wraak bezig blijven. Die bui-tensporigheid is het opmerkelijke. Ik defi-nieer wraak als het aanrichten van schade of pijn aan anderen vanwege schade of pijn die men zelf geleden heeft. Maar de mate waarin je iemand uit wraakzucht te grazen zou willen nemen, is nooit evenredig met wat die ander jou heeft aangedaan. De oudtestamentische Wet van de Vergelding 'oog om oog, tand om tand' is vaak geïn-terpreteerd als een barbaarse regel die de wraakzucht legitimeerde. Niets is minder waar. Die wet was juist voor bedoeld het wreken binnen de perken te houden.' Nico Frijda geniet internationale bekend-heid als 'de emotieprofessor'. De nu ze-ventigjarige psycholoog maakte internatio-naal furore met zijn boek The

Emo-tions'( 1986), een lijvig standaardwerk waar-in hij beschrijft wat gevoelens als vreugde, verdriet, boosheid, angst, trots, schaamte, liefde en haat allemaal te weeg brengen. En niet te vergeten wat voor 'nut' ze hebben. Enkele jaren terug schreef hij een artikel over wraakzucht (in: 'De psychologie heeft zin', 1993) en ontdekte dat psychologen zich nauwelijks hebben beziggehouden met wat hij een van de belangrijkste menselijke drijfveren noemt. 'Ik denk dat het komt omdat psychologen in het algemeen geen weg weten met zware sociale

verschijnse-len. En omdat wraak door tweeduizend jaar Christendom in onze cultuur omringd is door taboes. De Westerse mens schaamt zich voor zijn wraakgevoelens. Aan alle regels die bedacht zijn om de wraakzucht in te dammen zie je hoe sterk die passie in feite is. Van de aan God toe-geschreven uitspraak "Mij is de wrake" tot en met ons eigen strafrecht: het is allemaal bedoeld om de gemeenschap ordelijk te houden. In onze maatschappij vormt het strafrecht de remedie tegen het nemen van wraak. De staat zorgt ervoor dat burgers niet toegeven aan die emotie. In landen waar het centraal gezag ontbreekt, zoals onder Noord-Afrikaanse stammen, heerst een openlijke wraakcultuur. Wij Wester-lingen kijken met afschuw naar het fysieke geweld dat daar wordt toegepast bij bij-voorbeeld het verdedigen van de eer van de familie. Maar ook in dit soort streken, waar men zelfs het doden als wraak niet schuwt, zijn scherpe sociale regels om er-voor te zorgen dat een en ander niet uit de hand loopt. Omdat wraak sociaal zeer des-tructief kan zijn. Net zoals seksuele ver-langens trouwens. Het is niet voor niets dat zowel wraak als seksualiteit bij de gro-te wereldreligies in een kwaad daglicht staan. Omdat het om emoties gaat die de gemeenschap kunnen ontregelen,

pro-beert men die gevoelens zoveel mogelijk te verwijderen. Als je verliefd bent, interes-seert de maatschappij je niks meer. Het-zelfde gaat op voor mensen die beheerst worden door wraakgevoelens.'

de Helling -jaargang I I - nummer 2 - zomer 1998

Is verliefdheid don een goede remedie tegen

wraaklust?

'Dat zou best kunnen. Het verhaal van Ro-meo en Julia is daar een mooi voorbeeld van. Hoewel dat natuurlijk helemaal ver-keerd afloopt.'

Komen wraakgevoelens meer voor onder man-nen don onder vrouwen?

'Ik denk het niet. De literatuur kent min-stens een illuster voorbeeld van een wraakzuchtige vrouw: Medea. En ook de waar gebeurde geschiedenis kent voor-beelden, zoals keizerin Theodora, de vrouw van Justinianus. Wel is het zo dat in landen waar het machismo een dominant principe is, de wraakzucht vaak onderdeel is van de heersende ethiek. In Latijns-Ame-rika, Italië, Spanje of op de Balkan kunnen mannen het zich niet permitteren geen wraak te nemen als ze worden beledigd. Daar zie je ook vendetta-achtige toestan-den waarbij de ene wraakactie de andere uitlokt.

Vooral in gevallen waarbij wraak collectief naar buiten komt, zie je wat een ongeloof-lijk sterke en onstuitbare passie het is. In het voormalig Joegoslavië heerst een cul-tuur waarin het nemen van wraak bijdraagt tot de persoonlijke eer en glorie. Daar hebben we kunnen zien wat er gebeurt als wraakgevoelens van bovenaf worden ge-mobiliseerd en ten dienste komen te staan van een ideologie. Ik ben nog altijd diep on-der de indruk van de filmbeelden waarop je ziet hoe Servische vrouwen en kinderen 13

i

i

'Om

echt woede

te

voelen tegenover de

Duitsers is

geen

beginnen aan.'

met hun eigen lichaam de weg blokkeerden om te voorkomen dat een VN-konvooi voedsel en medicijnen naar Sarajevo zou brengen.'

Hebben de Nederlanders dot soort co//ect1eve

wraakgevoelens definitief ochter z1ch gelaten!

'De laatste keer dat hier eigenhandig en collectief wraak werd genomen, was in 1945. Of het stabiel afwezig is, weet ik niet. Nederland is het netste en fatsoenlijkste land ter wereld, maar als er in het buiten-land een rechtmatig verkregen doelpunt van Ajax wordt afgekeurd, steek ik mijn hand er niet voor in het vuur.'

Heeft wraakzucht nut!

'In zekere zin wel. Als jij weet dat ik wraak ga nemen, laat jij het wel uit je hoofd om mij iets aan te doen. En het nemen van wraak biedt een zekere compensatie. Als je iemand een klap verkoopt omdat hij jou schade heeft gedaan, herstel je daarmee iets van het verstoorde machtsevenwicht. Doe je dat niet dan heb je het gevoel dat je je neerlegt bij die machtsongelijkheid. Vergeet niet dat wraakzucht vooral wordt opgeroepen als je je tot in je diepste we-zen voelt aangetast in je menselijke waar-digheid. Verkrachting is daarvan het duide-lijkste voorbeeld. De materiële en fysieke

schade die een vrouw overhoudt aan ver-krachting is meestal niet groot. Maar het verlies aan gevoelens van autonomie en persoonlijke waardigheid blijft een slacht-offer van verkrachting nog heel lang ach-tervolgen. Het gevoel een machteloze speelbal geweest te zijn van andermans ge-noegen veroorzaakt langdurige schade aan de persoonlijkheid. Dat is een van de di-lemma's van onze rechtspraak. Die is erop gericht de gevoelens van wraak zoveel mo-gelijk terug te dringen ten gunste van een objectieve maatstaf. Daarom blijven veel slachtoffers van verkrachting of de nabe-staanden van iemand die vermoord is zo vaak zitten met een onbevredigd rechtsge-voel.'

Omdat de straffen noo1t hoog genoeg kunnen zun om de wraakgevoelens te bevredigen?

'Vooral omdat de rechtspraak niet genoeg kan inspelen op het ondergane leed. Maar men zou die wraakgevoelens wel een plaats kunnen geven. Door te erkennen dat het volkomen begrijpelijk is dat jij je als slachtoffer tot in je diepste wezen voelt aangetast. Ik denk dat het een slok op een borrel zou schelen als er een algemene at-titude zou zijn waarin begrip is voor wraak-gevoelens. Wraakzucht is een emotie die terecht de kop opsteekt als jou iets is over-14 de Helling- jaargang 11 - nummer 2 - zomer 1998

komen dat jou in je waardigheid aantast. Een Amerikaanse collega van mij, die zich ook met wraak heeft beziggehouden, geef: in een van haar boeken het Maidanek-pro-ces als voorbeeld. De advocaten van de· oorlogsmisdadigers die daar terecht ston· den, zeiden tegen de slachtoffers die als ge-tuigen optraden: "U doet dit alleen maar uit wraak." Daarmee probeerden ze die· getuigen in een kwaad daglicht te stellen. I~

pleit ervoor te erkennen dat wraak een be-grijpelijk en rechtvaardig motief kan zijn .. zonder daarmee aan de onmatigheid var, de wraakzucht tegemoet te komen.'

Wel zeggen dot ;e de wraakgevoelens begru; moor geen hogere straffen opleggen.1

'Daar komt het inderdaad op neer.'

No de 'z1nlozc moorden' op Mel!lder1 Tjoelke, ,· Joes Kloppenburg IS 1n Nederland de roep om h.

gere straffen aan het toenemen. Komt dot 01·

sociaal-re·-Ik weet niet of ik wel

tegen

gelende ethiek in onze maatschappij. De bovenpersoonlijke normen die ervoor zorgen dat men in ons land rekening met elkaar houdt zijn aanzienlijk zwakker ge-worden. Door de economisering van de gemeenschap is de solidariteit goeddeels verdwenen. Mensen kunnen nu ongege-neerd zeggen: "het enige dat telt is mijn ei-gen ei-genoeei-gen en gewin". Daardoor kan zoiets als zinloos geweld toenemen en ontstaat tegelijk die hang naar hoge straf-fen. Maar dat wil niet zeggen dat de wraak-gevoelens ook sterker zijn geworden. Ik denk dat wraak altijd een belangrijke rol speelt, in welke maatschappij dan ook. Het is een illusie te denken dat je het weg kan beschaven.'

Een tijdje geleden werd 1n Rotterdom 1n een win-kelstraat een vrouw verkrocht door twee man-nen. Terwijl dot gebeurde. l1epen er een heleboel mensen voorbij d1e niets voor hoor deden.

Op

'Het zou me niet verbazen als juist in zo'n situatie de wraakgevoelens geen plaats meer kunnen vinden. Een van de functies van wraakzucht is dat je daarmee iets van je eigenwaarde en autonomie kunt her-winnen. Als datgene wat jou is aangedaan te groot wordt, kan het onmogelijk zijn ge-worden die emotie van wraak te ervaren.

Dan is de enige emotionele weg die rest de depressie.

Er is nog een alternatief voor wraak: zelf-moord. Ik moet ineens heel sterk denken aan mensen zoals Primo Levi en Kuschins-ky, die na vele jaren toch niet meer uit de voeten konden met hun oorlogservaringen en uiteindelijk zelfmoord pleegden.'

Geven JUISt dot soort voorbeelden n1et aan dot de rechtspraak op een o( andere rnanier recht moet doen aan de gevoelens van wraak bu slachtoffers.' Lootst ontstond er een d1scuss1e over het Internationaal Strafhof dot binnenkort ;.ordt opgencht om schend1ngen van

rnensen-'echten waar ook 1 er wereld te berechten. Een

D66-kamerl1d meende dot d1t ho( n1et 1n Den

Hoog gehu:svest kon worden als het ook de doodstrof zou kunnen uitspreken. Een nobele ge-onchte, moor w1c vcrtelt het die Ruandese

moe--der d1e al hoor kinderen voor hoor neus heeft Zien o(slochtcn7 _{Met andere woorden· hoe houd}

JC vost aan hel fJnnC!pe 'geen doodstrof als Je ook de wraakgevoelens van de slachtoffers w1l

respecteren, zoals u be(lle!L7

'Ik heb geen antwoord op dat probleem. Ik weet ook niet of ikzelf wel tegen de dood-straf ben als het gaat om misdaden tegen de menselijkheid. Het blijft kwestieus dat de rechtspraak tijdens de oorlogsproces-sen in Neurenberg en Tokyo in handen was van de overwinnaars van de Tweede We-reldoorlog, maar op zichzelf heb ik geen

de doodstraf ben bij

misdaden

tegen de

menselijkheid.

Het is

een ondraaglijke

gedachte als de

degene die jouw

familie heeft

afgeslacht tevreden

verder kan leven.

enkel probleem met de doodvonnissen die daar zijn uitgesproken en voltrokken. De omvang van de ellende die in een land als Ruanda is aangericht, is niet goed voor te stellen.

Een van de elementen die de wraakbe-hoefte zo groot maakt, is het besef dat jouw hele bestaan verwoest is, terwijl de-gene die daarvoor verantwoordelijk is nog van het leven kan genieten. Het is een on-draaglijke gedachte als de degene die jouw familie heeft afgeslacht tevreden bij de ra-dio kan zitten. Net zoals het onverwerk-baar is dat uitvoerders van de massamoord in de Tweede Wereldoorlog er voor het doden van tienduizenden mensen met zes maanden gevangenisstraf van afkwamen. Ik vind het daarom volstrekt begrijpelijk als de Ruandese slachtoffers er geen vrede mee zouden hebben als er geen doodvon-nissen volgen op de genocide die daar heeft plaatsgevonden. Maar nogmaals: dat is niet hetzelfde als erkenning vinden voor de wraakgevoelens die daar leven.'

Ik w1l het met u over een onder A(nkoons land hebben. In Zwd-Afnko heb Je de Cornrn1ss!e voor Waarheld en Verzoentng Plegers van gewelddo-den ten tude van hel oporthe1dsreg1rne kunnen

gevongen1sslro( ontlopen door voor d1e

cornrn1s-s1e eerluk te vertellen wat ze gedaan hebben. De voorzitter van de cornrn1ssie, b1sschop Tutu, hoopt op d1e rnon1er verzoen~ng tot stand te brengen. Kon dot?

'Ik vind dat een mooi perspectief. Ik heb begrepen dat een aantal rituelen wordt ge-bruikt om de daders te overtuigen spijt te betuigen. Ik kan me voorstellen dat wraak-gevoelens in zo'n ritueel gerespecteerd worden. En volgens mij zijn die gevoelens oplosbaar als er zinvolle verzoening plaats-vindt. Het probleem is het ritueel zodanig voort te zetten dat die verzoening blijvend is. De gevoelens van verlies die je ervaart bij de moord op een nabij familielid gaan

de Helling- jaargang /I - nummer 2 -zomer /998

nooit over. Als er zoiets als vergeving is ge-weest kan dat die wraakgevoelens wel in-dammen, maar vervolgens zal de Zuid-Afrikaanse gemeenschap er nog een hoop aan moeten doen om ervoor te zorgen dat de slachtoffers niet opnieuw bevestigd worden in het idee dat de daders het leuk hebben terwijl zij lijden. Ik weet niet of een van de mensen die verantwoordelijk zijn voor de moord op Steve Biko daar zoda-nig oprecht spijt van heeft dat hij de nabe-staanden van Biko daarvan kan overtuigen. Bovendien zal de regering van Zuid-Afrika er veel aan moeten doen om de sociale on-gelijkheid tussen zwarte slachtoffers van het apartheidsregime en de blanke veilig-heidsmensen die dat soort moorden op hun geweten hebben recht te trekken. Maar op zichzelf vind ik wat daar gebeurt een heel mooi perspectief.'

Uzelf heeft als JOodse Jongen de Tweede We-reldoorlog overleefd. moor een belangrijk deel van uw (orn!lie heeft het noo1t kunnen navertel-len. Wat IS er met uw e1gen wraakgevoelens

ge-beurd?

'Niks. In ieder geval vind ik dat er geen en-kele reden was om ze weg te stoppen. Maar ik praat daar liever niet over en ze-ker niet in de media. Ik praat liever over Afrika dan over ons verleden. Omdat het ons niet persoonlijk aan gaat en omdat het minder lang geleden is. Mijn eigen gevoel is altijd geweest: om echt woede te voelen tegenover de Duitsers is geen beginnen aan.'

U zou u woede wel nchten op de Dwtsers? En buvoorbeeld niet op de Nederlandse polltie-ogenten d1e meededen aan het ophalen van hun JOodse landgenoten?

'Allebei, maar ik denk meer aan individuen dan aan collectieven. Ik heb dan een aantal beelden voor ogen van oorlogsmisdadigers die in de literatuur voorkomen. Ik heb net een boek gelezen waarin een aantal inter-views is opgenomen met de voormalige kampcommandant van de vernietingskam-pen Sobibor en Treblinka. Die man is twin-tig jaar na dato in Brazilië gearresteerd. Maar die twintig jaar heeft 'ie het enig ge-had. Dat maakt het er niet leuker op. En dan kom ik terug op die Zuid-Afrikaan-se commissie. De momenten van vrede die je kunt hebben doordat mensen van de verkeerde partij erkennen welk leed jou is aangedaan, zijn groots. Ik heb dat zo erva-ren toen V on Weiszäcker- voormalig pre-sident van Duitsland- een toespraak hield waarin hij liet blijken weet te hebben van het leed dat er door nazi- Duitsland is aan-gericht. Dat deed echt goed.'

MorJO VuusJC 1s JOurnalist

i

''''"!',

!

f

Bij bloedwraak gaat

het niet alleen om

vergelding maar ook

om verzachting van

verlies. Zonder wraak

is er sprake van

schande,

weggewas

word~,~oo

bloed.

w

~~,r",i ~-, ~~-~\

''"i0--,-door Anton Blok

Antropologen hebben overtuigend aange-toond dat reciprociteit, het beginsel van wederkerigheid dat het uitwisselen van goederen en diensten omvat, ten grondslag ligt aan elke samenleving. Zoals Marcel Mauss het lang geleden formuleerde is er een verplichting om te geven, een ver-plichting om te ontvangen en een verplich-ting om terug te geven. Mensen die vrien-den zijn geven elkaar geschenken en door geschenken te geven maakt men ook vrien-den.

Reciprociteit is een veelomvattend ver-schijnsel en er zijn tal van vormen van we-derkerigheid. In dit artikel beperk ik mij tot

wraak

wat wel negatieve reciprociteit genoemd is. Men benadeelt iemand, bewijst hem een slechte dienst, vernedert hem, brengt hem schade toe, berokkent hem kwaad - en wordt in gelijke munt terugbetaald. We hebben hier te maken met vergelding of wraak. Volgens Van Dale is wraak de han-deling van ondervonden leed, onrecht of hoon aan de veroorzaker te vergelden of vergolden te zien. Het woord vergelding is interessant omdat het zowel positieve als negatieve reciprociteit kan omvatten: zo-wel beloning of vergoeding als boete of straf. Meestal denken we bij 'vergelding' aan het laatste en gaat het om een

equiva-ICS de Helling- jaargang 11 - nummer 2 -zomer 1998

7 3-joor oude Cetn1k die nog 1n de Tweede Wereldoorlog heeft gevochten.

foto: Kadir van LohUizen I HH

lent van 'wraak', waarbij inderdaad kwaad met kwaad vergolden wordt: oog om oog en tand om tand.

Beschouwd als een vorm van uitwisseling is wraak een uitgesproken sociaal gebeu-ren. Maar dit wil niet zeggen dat het een verschijnsel betreft dat grondig bestudeerd is. In de uitgebreide literatuur over we-derkerigheid hebben geschriften over wraak een bescheiden plaats gekregen. In ons huidige strafrecht, dat gericht is op zowel afschrikking als reclassering, ont-breekt het element van vergelding niet. Het komt duidelijk naar voren in klachten van slachtoffers of mensen uit hun kring die de straf te laag vinden -te laag in verhou-ding tot het gepleegde delict.

Het aspect van compensatie, genoegdoe-ning, vergelding bij het slechten van ge-schillen heeft een lange geschiedenis en verdient bijzondere aandacht. Het Oude Testament huldigt het beginsel van recht-matige vergelding (Genesis 4: IS; Exodus 21 :24). In de voorschriften inzake het leven van de naaste geldt bij toegebracht letsel het principe 'leven voor leven, oog voor oog, tand voor tand, hand voor hand, voet voor voet, blaar voor blaar, wond voor wond, striem voor striem'. Op andere plaatsen in de Bijbel wordt bij toegebracht leed een slag om de arm gehouden als het om eigen mensen gaat en krijgen we te ho-ren dat men tegenover het eigen volk niet wraakzuchtig mag zijn: men moet zijn naas-te liefhebben als zichzelf (Leviticus 19: 18; vgl. Romeinen 12: 19). De Romeinen han-teerden in hun strafrecht eveneens het principe van gelijkwaardige vergelding. In de zogenaamde lex talionis moet de straf naar maat en soort overeenkomen met het delict (het woord 'tal ion' verwijst naar 'uit-wisseling'). Tot ver in de achttiende eeuw vinden we in West-Europa voorbeelden van straffen waarbij bepaalde onderdelen van het delict vrijwel letterlijk in de straf-voltrekking worden gereproduceerd en een geïntegreerd bestanddeel vormen van de toegewezen straf (het slaan met een stok, het steken met een mes, het zwart maken van het gezicht) of een andere ver-wijzing inhouden naar het gepleegde mis-drijf (het afhakken van ledematen). Van-daar de uitdrukking 'spiegelstraffen'.

MAGISCH