Staat van Zaanstad Trends en ontwikkelingen in beeld

Staat van Zaanstad

Trends en ontwikkelingen in beeld

Team Onderzoek en Statistiek Zaanstad, 2021

Inleiding en leeswijzer

Voor u ligt de ‘Staat van Zaanstad’, editie 2021. Staat van de Stad wordt om de vier jaar gemaakt en geeft op basis van data, informatie en kennis inzicht in

belangrijke trends en ontwikkelingen in onze stad. In déze editie gebeurt dat langs de lijnen van zes opgaven: kansenongelijkheid, verstedelijking, duurzaamheid, economie, gezondheid en veiligheid.

Ook wordt meer dan in vorige edities ingezoomd op verschillen binnen onze stad, vooral omdat trends op een aantal opgaven daar aanleiding toe geven.

De Staat van Zaanstad dient verder als belangrijke en onafhankelijke onderlegger voor de nog verschijnende Zaanse trendstudie door Platform31.

Team Onderzoek en Statistiek, juni 2021

2

Leeswijzer

De Staat van Zaanstad beslaat in totaal zeven hoofdstukken:

een algemeen hoofdstuk over ontwikkelingen in demografie en inkomens en zes hoofdstukken over de opgaven kansenongelijkheid, verstedelijking, duurzaamheid, economie, gezondheid en veiligheid.

De hoofdstukken over de opgaven beginnen met een korte samenvatting en met een schets van de belangrijkste relaties van de betreffende opgave met andere opgaven: er zijn meerdere raakvlakken tussen opgaven, ze staan niet los van elkaar.

Het vervolg van elk hoofdstuk bevat feiten, informatie en kennis over verschillende onderwerpen binnen een opgave, met waar mogelijk en verantwoord een korte conclusie.

Tot slot: voor aan aantal onderwerpen is een keuze gemaakt in het plaatsen bij de ene of de andere opgave, met het oog op de leesbaarheid en omvang van Staat van de Stad. Dat neemt niet weg dat ook op dat niveau relaties bestaan, die waar nodig ter verheldering benoemd zijn.

Inhoudsopgave Staat van Zaanstad

1. Demografie en inkomens 2. Kansenongelijkheid

3. Verstedelijking 4. Duurzaamheid 5. Economie

6. Gezondheid 7. Veiligheid

3

Demografie en inkomens

Prognoses, o.a. op leeftijdsgroepen

• Stad groeit naar verwachting naar 190.000 inwoners in 2040

• Groei verwacht bij 25-45 jarigen en bij 75+ers

• De demografische druk (werkende vs. niet werkende inwoners) en dan met name de grijze druk (65+) neemt de komende jaren toe

• Dubbele vergrijzing ook in Zaanse prognose zichtbaar

• In alle wijken stijging 65+ers, verwachte groei relatief groot in Kogerveldwijk, Oude Haven, Nieuw West en Assendelft Noord

Huishoudsamenstelling

• Jarenlange trend zet door: toename eenoudergezinnen en alleenstaanden, afname paren met en zonder kind(eren)

• In Westerkoog en Assendelft Noord veel paren met en zonder kinderen

• In de Rosmolenwijk, Oud Zaandijk, Wormerveer en Krommenie Oost wonen veel alleenstaanden

• In Poelenburg wonen relatief veel eenoudergezinnen

5

Samenvatting (1/2)

Geboorte sterfte, vestiging en vertrek

• Minder geboorten en meer sterfte in 2020 leidt tot (tijdelijke) trendbreuk en een minimale natuurlijke aanwas in Zaanstad, hierdoor is ook de nettogroei (saldo geboorte-sterkte + saldo vestiging-vertrek) laag

• Verhuizingen naar Zaanstad vooral uit Amsterdam, verhuizingen vanuit Zaanstad verspreid over Noord-Holland (cijfers van 2019)

• Verhuisbewegingen naar inkomensgroep: vertrek groter bij hoge/midden inkomens, meer instroom laagste groep

Inkomensontwikkelingen

• Hoewel inkomens ook in Zaanstad groeien blijft de ontwikkeling achter bij Nederland

• In Zaanstad veel middeninkomens, relatief weinig lage en hoge inkomens

• Aandeel lage inkomens neemt toe, aandeel hoge inkomens neemt af

• Flinke verschillen in gemiddelde inkomens per wijk

6

Samenvatting (2/2)

7

Toekomstbeeld: Zaanstad groeit naar 190.000 inwoners in 2040

Bron: Gemeente Zaanstad, Onderzoek en Statistiek

135.760 139.810 145.330 151.540 156.780 164.230 178.350 186.440 190.020

0 20.000 40.000 60.000 80.000 100.000 120.000 140.000 160.000 180.000 200.000

2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040

Ontwikkeling inwoneraantal Zaanstad

Toekomstbeeld Zaanstad: groei 25-45 jarigen en 75+ers

8

De blauwe en gele balken geven de huidige aantallen (2020) vrouwen en mannen weer per leeftijdsgroep, de lijnen geven de situatie in 2030 en 2040 weer (prognose).

Bron: Gemeente Zaanstad, Onderzoek en Statistiek

Bevolkingspiramide Zaanstad, mannen en vrouwen; 2020 – 2030 – 2040

Demografische druk: vooral grijze druk neemt toe, in absolute zin neemt het aantal 65 t/m 79-jarigen en 80+ de komende jaren toe

Bron: prognose O&S Zaanstad

9

De demografische druk geeft een indruk van de mate waarin de ‘werkenden’

moeten voorzien in het onderhoud van de ‘niet-werkenden’. Deze druk geeft de verhouding weer tussen het aantal jongeren (tot 20 jaar) en ouderen (tot en met 64 jaar) enerzijds en het aantal 20 t/m 64-jarigen anderzijds.

De demografische druk neemt verder toe; in 2040 is deze 76%.

De druk van de jongeren wordt ‘groene druk’ genoemd en de druk van de ouderen ‘grijze druk’.

Leeswijzer: 100% betekent dat voor elke werkende persoon één of meer niet werkende personen staan. Dus tegenover 100 potentiële werkenden (20 t/m- 64 jarigen) staan 30 tot 40 ouderen én 35 tot 40 jongeren.

Dubbele vergrijzing in Zaanstad: groei van zowel 65+ als 80+

(grafiek geeft cumulatieve absolute groei weer) -

10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 60.000

2020 2025 2030 2035 2040

Dubbele vergrijzing in Zaanstad

60 - 79 jaar 80 jaar of ouder 20%

25%

30%

35%

40%

45%

2020 2022 2024 2026 2028 2030 2032 2034 2036 2038 2040

Ontwikkeling groene en grijze druk op bevolking

groene druk grijze druk

In alle wijken stijging 65+ers, verwachte groei relatief groot in Kogerveldwijk, Oude Haven, Nieuw West en Assendelft Noord

10

11

Toename eenoudergezinnen en alleenstaanden, afname paren met en zonder kind(eren)

Bron: BRP Zaanstad; bewerking Onderzoek & Statistiek 31,9%

27,3%

6,0%

9,7%

28,2%

32,7%

2,4% 3,2%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 Ontwikkeling huishoudens naar type (2000 -2021)

paren (- kind) paren (+ kind) eenoudergezin alleenstaanden overig

12

Huishoudenssamenstelling per wijk

Bron: Gemeente Zaanstad, Onderzoek en Statistiek

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Zaanstad Westzaan Assendelft NoordAssendelft Zuid Krommenie WestKrommenie OostOud ZaandijkWormerveerWesterkoogRooswijk Oud Koog a/d ZaanZaandam NoordZaandam WestKogerveldwijkRosmolenwijkOude HavenNieuw West Pelders-/HoornseveldZaandam ZuidPoelenburg

Huishoudenssamenstelling Zaanstad 2021

Paar zonder kind(eren) Paar met kind(eren) Eenoudergezin Alleenstaand Huishoudens overig

In Westerkoog en Assendelft Noord veel paren met en zonder kinderen.

In de Rosmolenwijk, Oud Zaandijk, Wormerveer en Krommenie Oost wonen veel alleenstaanden.

In Poelenburg wonen relatief veel eenoudergezinnen.

13

Trendbreuk in zowel geboortes als sterften in 2020

De hogere sterfte is deels het gevolg van Covid-19, de oorzaak van de geboortedip is onduidelijk.

In 2020 zijn 126 coronadoden in Zaanstad gemeld bij het RIVM.

Bron: BRP Zaanstad; bewerking Onderzoek & Statistiek en RIVM 1.000

1.100 1.200 1.300 1.400 1.500 1.600 1.700 1.800 1.900

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Ontwikkeling geboorten /sterften (2002 -2020)

levend geboren kinderen overledenen

0 1 2 3 4 5 6 7 8

1-3-2020 22-3-2020 12-4-2020 3-5-2020 24-5-2020 14-6-2020 5-7-2020 26-7-2020 16-8-2020 6-9-2020 27-9-2020 18-10-2020 8-11-2020 29-11-2020 20-12-2020 10-1-2021 31-1-2021 21-2-2021

Aantal gemelde Coronadoden Zaanstad 2020

14

In de meeste wijken een minimaal of negatief geboorte-sterfte saldo

Bron: BRP Zaanstad

15

Door minimale natuurlijke groei ook weinig netto toename van aantal inwoners van Zaanstad in 2020. Prognose laat grote instroom zien

Bron: CBS, bewerking Onderzoek en Statistiek

Prognose Zaanstad o.a. op basis van woningbouwplannen

Bron: https://dashboards.cbs.nl/v3/verhuizingendashboard/

16

Verhuizingen naar Zaanstad vooral uit Amsterdam,

verhuizingen vanuit Zaanstad verspreid over Noord-Holland

Bron: https://dashboards.cbs.nl/v3/verhuizingendashboard/

17

Verhuisbewegingen naar inkomensgroep: vertrek groter bij hoge- en middeninkomens, meer instroom laagste groep

Meest recente data is van 2018 -400-2002004006008000

1.000 1.200 1.400 1.600 1.800

hoogste groep midden groep laagste groep onbekend Verhuisde personen naar en vanuit Zaanstad naar inkomensgroep (2018)

vanuit Zaanstad naar Zaanstad saldo

18

Inkomensontwikkeling in Zaanstad blijft sinds 2000 steeds iets meer achter bij Nederland

€ 20.000

€ 25.000

€ 30.000

€ 35.000

€ 40.000

€ 45.000

1998 1999 2000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Gemiddeld besteedbaar huishoudensinkomen, Zaanstad en Nederland 1998-2018

Zaanstad Nederland

Bron: CBS/Integraal Inkomens- en Vermogensonderzoek

Toelichting: tot 2001 lag het gemiddeld besteedbaar huishoudinkomen in Zaanstad iets hoger dan in Nederland.

Sindsdien ligt dat lager en de afstand tot Nederland neemt ook toe, al groeit ook in Zaanstad het gemiddeld inkomen.

90 92 94 96 98 100 102 104

1998 1999 2000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Gemiddeld besteedbaar huishoudensinkomen Zaanstad in indexcijfers (Nederland=100); 1998 - 2018

Zaanstad Nederland (=100)

19

In Zaanstad relatief veel huishoudens met middeninkomens. Aandeel laagste inkomens neemt langzaam toe, aandeel hoogste inkomens neemt langzaam af.

15%

16%

17%

18%

19%

20%

21%

22%

23%

1e (laagste) 2e 3e 4e 5e (hoogste)

Inkomensverdeling van huishoudens in Zaanstad naar landelijke 20%- inkomensgroepen, 2010 - 2018

2010 2012 2014 2016 2018 NL

Toelichting: voor heel Nederland zijn huishoudens naar hoogte van het inkomen in 5 groepen van gelijke grootte verdeeld (de grijze lijn in de grafiek).

In Zaanstad is het aandeel van de laagste en hoogste groepen ten opzichte van heel Nederland kleiner, terwijl er juist meer middeninkomens wonen.

Zie ook het hoofdstuk kansenongelijkheid voor regionale ontwikkelingen en de invloed daarvan op Zaanstad.

Bron: CBS/Integraal Inkomens- en Vermogensonderzoek

20

Flinke verschillen in gemiddelde inkomens per wijk

33.100 34.000

34.700 35.600

36.100 36.100 36.100

37.800 39.400

40.200 41.600

42.100 45.300

45.600 46.600 46.700 46.900

51.200 52.700

0 10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 60.000

Poelenburg Rosmolenwijk Kogerveldwijk Pelders-…

Wormerveer Zaandam Zuid Krommenie Oost Oud Zaandijk Oud Koog a/d…

Zaandam West Oude Haven Zaandam Noord Rooswijk Krommenie West Assendelft Zuid Westerkoog Nieuw West Westzaan Assendelft Noord

Gemiddeld besteedbaar huishoudinkomen Zaanstad per wijk, 2018

Bron: CBS/Integraal Inkomens- en Vermogensonderzoek

Gemiddeld Zaanstad : € 41.000

Kansenongelijkheid

Algemene bevindingen

• Grote verschillen in kansen tussen groepen mensen (met name langs de lijn opleidingsniveau) en wijken (Zaandam Zuid, Poelenburg, Peldersveld/Hoornseveld, Kogerveldwijk, Rosmolenwijk)

• Kansenongelijkheid begint al vroeg in het leven (advies wetenschappers: investeren in jeugd en hun ouders heeft grootste rendement)

• Kansenongelijkheid speelt op veel levensterreinen en in veel thema’s (onderwijs, armoede, vervoer, wonen, sport, cultuur en nog meer)

Onderwijs

• Hoe hoger het opleidingsniveau van ouders, hoe hoger vaak het schooladvies van hun kinderen

• Concentratie van kinderen met verwachte onderwijsachterstanden in “Zaandam Oost”

• Onder-advisering is relatief beperkt in Zaanstad, maar treft nog altijd 29% van de leerlingen

• Aandeel HAVO-VWO adviezen stijgt en komt dichter in de buurt van Nederland

Opleiding, inkomen, armoede

• Op wijkniveau een duidelijke relatie tussen lage opleiding, lage inkomens en uitkeringen

• Slechte fysieke bereikbaarheid van banen voor praktisch opgeleiden (“vervoersarmoede”) dus minder kansen bij verwerven beter inkomen

• In Zaanstad groeit een hoger percentage kinderen op in armoede dan in Nederland. Aantal en percentage in Zaanstad blijven door de jaren gelijk maar forse verschillen per wijk

22

Samenvatting (1/2)

Sport en cultuur

• Deelname aan sport en cultuur is lager in wijken met hoge score op kansenongelijkheid en onder lager opgeleiden

Wonen, de regio en leefomgeving

• “Suburbanisatie van armoede”: toename percentage lage inkomens is een stedelijk/regionaal verschijnsel, niet alleen Zaans

• Toename percentage lage inkomens vooral in wijken met veel corporatiewoningen

• Grote verschillen in verdeling koop- een huurwoningen: weinig gemengde wijken

• Rapportcijfer woonomgeving is in een aantal wijken ondergemiddeld

• Ervaren discriminatie is in een aantal wijken bovengemiddeld

23

Samenvatting (2/2)

24

De belangrijkste relaties van Kansenongelijkheid met andere opgaven zijn:

• Opgave verstedelijkingverdeling van de woningvoorraad naar huur en koop over de stad, de dynamiek op de regionale woningmarkt, betaalbaarheid van wonen, fysieke bereikbaarheid van banen (“vervoersarmoede”), voorzieningen

• Opgave veiligheid  ervaren onveiligheid en ervaren discriminatie vaak ongunstiger in wijken met meer kansenongelijkheid

• Opgave duurzaamheidbetaalbaarheid van de energietransitie verschilt per groep

• Opgave economierelatie opleiding/taalvaardigheid/vaardigheden met inkomensverdeling/arbeidsparticipatie/uitkeringen, fysieke bereikbaarheid van banen (“vervoersarmoede”)

• Opgave gezondheid:relatie sociaaleconomische factoren met (ervaren) gezondheid, zorggebruik, maatschappelijke participatie, deelname aan sport en bewegen

Kansenongelijkheid en de andere opgaven

1. Opleidingsniveau, niet alleen van jezelf maar ook van ouders: steeds belangrijker.

2. Inkomen, niet alleen van jezelf maar ook van ouders.

3. Sociaaleconomische status (SES = meestal combinatie van vorige twee) 4. Taalvaardigheid en laaggeletterdheid

5. Kenmerken van de woningmarkt (huren, prijzen en voorraad)

6. Vaardigheden (zelfregie, zelfdiscipline, doorzettingsvermogen, digitaal, etc.) 7. Gezondheid

8. Herkomst 9. Eenoudergezin

25

De volgende factoren zijn belangrijk voor kansen van mensen op enkele of meerdere levensterreinen*

* Bron: Kansenongelijkheid, Onderzoeksrapport. Samenvatting wetenschappelijke literatuur en Zaanse analyses op basis van CBS-microdata. Team O&S Zaanstad 2018

* Context: in wetenschappelijk onderzoek is gekeken naar factoren voor

kansenongelijkheid. Het is daarbij niet zo dat iedereen met een bepaalde positie op één of meer van deze factoren per definitie meer of minder kansen heeft: het gaat om algemenere, duidelijke patronen die in onderzoek worden aangetroffen, zoals “hoger opgeleiden verdienen over het algemeen meer dan lager opgeleiden”.

Verder gebruiken we terminologie die in bronnen aangetroffen is, zoals “laag- middelbaar-hoog opgeleid” of “herkomst”. In Nederland functioneert het CBS veelal als een

“Bureau of Standards” voor terminologie en definities, omdat de samenleving gebaat is bij eenduidige begrippen.

26

Zeven voorspellende factoren konden worden vertaald in cijfers. Per wijk is vervolgens gekeken hoe een wijk “opgeteld” op die factoren scoort ten opzichte van het gemiddelde van Zaanstad.

De scores lopen van

minimaal -3 tot maximaal +3 waarbij het gemiddelde voor Zaanstad nul (0) is.

Stapeling voorspellende factoren op wijkniveau: zwaartepunt in

wijken in “Zaandam Oost”

Zaanstad, 2017

Zaanstad, 2017. Bron: resultaten zijn mede gebaseerd op eigen berekeningen door de Gemeente Zaanstad/Onderzoek en Statistiek op basis van niet-openbare microdata van het CBS.

27

Stapeling voorspellende factoren op huishoudensniveau:

zwaartepunt nog meer in “Zaandam Oost”

Zaanstad, 2017. Bron: resultaten zijn gebaseerd op eigen berekeningen door de Gemeente

Zaanstad/Onderzoek en Statistiek op basis van niet-openbare microdata van het CBS. Voor enkele wijken is bijgeschat.

29% 43%47%51%54%59%61%61%62%62%62%64%64%66%66%69%71%72%74%74%

35% 32% 31% 31%28% 27%28%29%29%28%30%28%27%26%25%23%22%23%21%21%

24% 17%15%13%13%10%11%8%9%9%9%9%8%8%8%8%6%4%6%5%

10% 7%6%5%4%3%

2%

1%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Poelenburg Pelders- & HoornseveldAssendelft-NoordKrommenie WestKrommenie OostZaandam NoordAssendelft-ZuidZaandam WestKogerveldwijkZaandam ZuidRosmolenwijkOud ZaandijkWormerveerOude HavenNieuw WestWesterkoogOud KoogWestzaanZaanstadRooswijk

0 factoren aanwezig 1 factor 2 factoren 3 factoren 4 factoren

Hoeveel huishoudens in de Zaanse wijken hebben te maken met 0, 1, 2, 3, of 4 ongunstige factoren?

Factoren: laag opleidingsniveau, minimum inkomen, herkomst en eenoudergezin

Ouderen

Impact op levensloop van Zaankanters: op veel terreinen en vanaf jonge leeftijd

22% Zaanse peuters heeft risico op onderwijs- achterstand

De overgang van PO naar VO : in Zaanstad over-advisering bij hoge SES

Jeugdwerkloosheid hoger met lage opleiding en niet- westerse herkomst

Lager % vaste contracten voor mensen met lage opleiding Toenemende

ongelijkheid in inkomen en vooral vermogen naar opleiding

Druk op betaalbare woningen voor lagere inkomens

Niet-westerse (stage) sollicitanten worden vaker afgewezen

Verschil in levensverwachting tussen laag- en hoogopgeleiden is 7 jaar

Jeugd

Volwassenen

27 jaar:

startkwalificatie/VSV naar herkomst ouders en zeer vermoedelijk SES

Meer discriminatie, lagere ervaren veiligheid in lage SES wijken

Verschil in ervaren gezondheidsjaren tussen laag- en hoogopgeleiden is 19 jaar

16% niet-westerse Zaanstedelingen voelt zich gediscrimineerd

Lager

opgeleiden zijn minder

maatschappelijk actief

-9 mnd 4 12 18 27

Perinatale sterfte (= rond de geboorte) hoger in wijken met lage SES-score

Verkiezingen:

opkomst lager in wijken met lage SES Buurttevreden

heid lager in lage SES wijken

Gezondheid Onderwijs

Veiligheid Wonen Werk & Inkomen

Participatie

29

Opleiding en onderwijs 1: hoe hoger de opleiding van ouders, hoe hoger vaak het schooladvies van hun kinderen

40% 37%

17%

24% 29%

22%

36% 34%

61%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Laag Middelbaar Hoog

Schooladvies leerkracht

Opleidingsniveau ouders/verzorgers Opleidingsniveau ouders/verzorgers en schooladvies kind (basisschool), Zaanstad

Havo/vwo incl. gemengd Havo/Vwo Vmbo-gemengd/theoretisch incl. gemengd Vmbo_gt/Havo

Vmbo-basis/kaderberoeps incl. gemengd

Zaanstad, 2017. Bron: resultaten zijn gebaseerd op eigen berekeningen door de Gemeente Zaanstad/Onderzoek & Statistiek op basis van niet-openbare microdata van het CBS.

Bron: CBS, https://dashboards.cbs.nl/v1/onderwijskansen_180543/

30

Opleiding en onderwijs 2: concentratie van kinderen met

verwachte onderwijsachterstanden in “Zaandam Oost”

31

Opleiding en onderwijs 3: onder-advisering is relatief beperkt in Zaanstad, maar treft nog altijd 29% van de leerlingen

Bron: berekeningen RTL4 Nieuws o.b.v. data Dienst Uitvoering Onderwijs.

Link:Kind van arme ouders vaker onderschat door leerkracht | RTL Nieuws

Onderadvies: percentage leerlingen met een schooladvies dat minimaal een half niveau lager ligt dan de eindtoets, per gemeente (Zaanstad: 29%)

32

Opleiding en onderwijs 4: aandeel HAVO-VWO adviezen stijgt en komt dichter in de buurt van Nederland

Bron: Onderwijs in Cijfers Zaanstreek

33% 36% 36% 33% 33% 30% 33% 34% 22% 23% 24% 24% 23% 23% 23% 23%

31% 27% 29% 24% 23% 24% 21% 21% 30% 30% 29% 28% 28% 27% 27% 28%

36% 38% 35% 43% 44% 46% 46% 45% 48% 47% 47% 48% 49% 51% 51% 49%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

2011/2012 2012/2013 2013/2014 2014/2015 2015/2016 2016/2017 2017/2018 2018/2019 2011/2012 2012/2013 2013/2014 2014/2015 2015/2016 2016/2017 2017/2018 2018/2019

Zaanstad Nederland

Ontwikkeling schooladviezen BO, Zaanstad en Nederland

HAVO/VWO VMBO-GT VMBO BK

Toelichting: na 2013 is in Zaanstad een toename van het aandeel HAVO-VWO adviezen te zien. Deze toename verschilt per wijk: uitschieters zijn Zaandam Zuid,

Krommenie Oost, Assendelft Zuid en

Poelenburg. In enkele wijken blijft het aandeel HAVO-VWO adviezen vrijwel gelijk

(Kogerveldwijk, Westerkoog en Oud Zaandijk).

Verder neemt het aandeel VMBO gemengd- theoretische adviezen af en blijft het aandeel VMBO basis-kader adviezen min of meer gelijk.

33

Opleiding en inkomen per wijk: meer mensen met lage opleiding = vaak meer lage inkomens en meer uitkeringen

43% 38%

38% 36% 35%

35% 31% 31% 31% 30% 30%

29% 2… 27% 26% 24% 23% 23%

23%

18%

14% 11% 13%

9%

12%

5%

10% 10%

5% 7% 6…

5% 3%

8%

5% 7%

3% 3%

31%

27%

21% 22%

19%

25%

13%

20% 22%

10%

14% 14%

15%

12%

17%

10%

13%

9% 7%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

Poelenburg Pelders-… Kogerveldwijk Oud Zaandijk Wormerveer Rosmolenwijk Krommenie West Zaandam Zuid Krommenie Oost Assendelft Zuid Oude Haven Rooswijk Zaandam Noord Westerkoog Oud Koog a/d… Nieuw West Zaandam West Westzaan Assendelft Noord

% personen (15-75 jaar) met een lage opleiding, laag inkomen en een uitkering (per wijk)

% Met lage opleiding

% Met laag inkomen

% Met uitkering (bijstand,

ww, arbeidsongeschiktheid of overig)

Zaanstad, 2016-2019. Bron: openbare informatie Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Resultaten zijn gebaseerd op eigen berekeningen door de Gemeente Zaanstad/Onderzoek en Statistiek op basis van niet- openbare microdata van het CBS.

34

“Vervoersarmoede”: slechte fysieke bereikbaarheid van banen voor praktisch opgeleiden dus minder kansen bij verwerven beter inkomen

Toelichting: de bereikbaarheid van banen (max. 30 minuten reistijd per fiets/OV) is voor praktisch

opgeleiden slechter dan voor andere groepen.

In Zaanstreek-Waterland: 93% van de praktisch opgeleiden en 65%

van de middelbaar opgeleiden in Zaanstreek-Waterland woont op locaties met een slechte/matige fiets/OV-bereikbaarheid van werk.

Bron: Verstedelijkingsstrategie Metropoolregio Amsterdam

Bereikbaarheid van banen voor mensen met verschillende opleidingsniveaus in de MRA

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

slecht bereikbaar matig bereikbaar goed bereikbaar praktisch opgeleiden middelbaar opgeleiden theoretisch opgeleiden

15,3% 27,7% 20,3% 17,8% 18,1% 4,0% 6,0% 5,4% 3,1% 7,8% 2,5% 7,7% 8,6% 12,5% 12,5% 10,2% 4,8% 3,3% 2,6%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

Zaandam Zuid Poelenburg Pelders-/Hoornseveld Rosmolenwijk Kogerveldwijk Zaandam Noord Oude Haven Zaandam West Nieuw West Oud Koog aan de Zaan Westerkoog Oud Zaandijk Rooswijk Wormerveer Krommenie Oost Krommenie West Assendelft Zuid Assendelft Noord Westzaan

35

Kinderen in armoede: % hoger dan in Nederland. Aantal en % in Zaanstad door de jaren gelijk maar forse verschillen per wijk

aantal en % kinderen onder 18 jaar in armoede (Zaanstad0

% kinderen onder 18 jaar in armoede (per wijk) in 2017

Bron: Armoedemonitor Zaanstad 2018

Context: het aandeel kinderen in armoede in Nederland is 8,7%.

2014 2015 2016 2017

aantal kinderen 3.300 3.100 3.100 3.100

kinderen in % t.o.v. alle kinderen11,0% 10,4% 10,1% 10,4%

36

Sport- en cultuur-deelname: minder in wijken met hoge score op

kansenongelijkheid en bij lager opgeleiden (die ook vaker in deze wijken wonen)

% inwoners met lidmaatschap bij sportbond(en), per wijk

Bronnen: Sportdeelname Zaanstad, Mulier Instituut 2019, Zaanpeiling 2018

55% 58%

80%

22%

33%

46%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Lager Middelbaar Hoger

Sportdeelname en bibliotheekbezoek in Zaanstad naar opleidingsniveau (2018/2019)

Sportdeelname Bibliotheekbezoek

37

“Suburbanisatie van armoede”:

1. Toename % lage inkomens is een stedelijk/regionaal vraagstuk, niet alleen Zaans 2. Toename vooral in wijken met veel corporatiewoningen

Bronnen: Hochstenbach, in: van de Werfhorst et al, 2019 (linkerkaart), RIGO, Kwetsbare bewoners, krachtige buurten?, 2019 (rechterkaart)

Toelichting: de linkerkaart laat zien hoe het aandeel huishoudens met lage inkomens zich over de periode 2005-2015 heeft ontwikkeld, voor de regio en per deelgebiedje. In blauwe gebiedjes is het aandeel lage inkomens gedaald en in rode gebiedjes gestegen.

Conclusie is dat grofweg binnen de A10 het % lage inkomens afneemt en in veel gebieden daarbuiten juist toe, inclusief in grote delen van Zaanstad.

Wetenschapper Hochstenbach noemt dit “suburbanisatie van armoede”.

De rechterkaart zoomt in op Zaanstad en laat zien dat toename van lage inkomens zich concentreert in een aantal gebieden met toch al veel lage inkomens, over de periode 2012-2018.

Dat zijn deroderegebieden waar veel corporatiewoningen staan.

38

Percentages huur- en koopwoningen per wijk: duidelijke verschillen en veel “ongemengde” wijken.

Bron: Zaanstad in Cijfers Toelichting: de grafiek laat per wijk het aandeel (%) van verschillende soorten woningen zien: corporatiehuur, koopwoningen en overige huur. Dat laat iets zien over de mate van

“menging” van verschillende soorten woningen in de Zaanse wijken.

Als voorbeeld: Poelenburg kent het grootste aandeel corporatiewoningen (de lichtblauwe lijn) en het kleinste aandeel koopwoningen (de groene lijn).

Assendelft Noord is het andere uiterste:

het grootste aandeel koopwoningen en het kleinste aandeel

corporatiewoningen, op Westzaan na.

39

Rapportcijfer woonomgeving: in een aantal wijken ondergemiddeld

Bron: Zaanpeiling 2020

5,8 6,4 6,6 6,9 6,9 7,0 7,0 7,0 7,1 7,1 7,2 7,3 7,3 7,4 7,4 7,5 7,5 7,5 7,8 8,0

Poelenburg Rosmolenwijk Zaandam Zuid Kogerveldwijk Oud Koog a/d Zaan Pelders-/Hoornseveld Assendelft Noord Wormerveer Zaanstad Rooswijk Krommenie Oost Oud Zaandijk Nieuw West Zaandam West Krommenie West Assendelft Zuid Oude Haven Zaandam Noord Westerkoog Westzaan

rapportcijfer woonomgeving, 2020

Context: met woonomgeving wordt niet de eigen woning bedoeld, maar de omgeving waarin mensen wonen.

40

Ervaren discriminatie: in een aantal wijken bovengemiddeld

Bron: Zaanpeiling 2020

34% 28% 27% 21% 23% 24% 22% 20% 16% 24% 19% 24% 18% 17% 14% 14% 15% 13% 13% 6%

27% 19% 14% 14% 13% 13% 12% 12% 11% 11% 10% 9% 9% 9% 9% 8% 7% 7% 3% 2%

Poelenburg Rosmolenwijk Zaandam West Peldersveld- en… Nieuw West Zaandam Zuid Kogerveldwijk Zaanstad Assendelft Noord Wormerveer Oud Koog a/d Zaan Rooswijk Westerkoog Westzaan Oude Haven Oud Zaandijk Krommenie West Krommenie Oost Zaandam Noord Assendelft Zuid

% inwoners dat zich wel eens gediscrimineerd voelt, 2020

Alle soorten discriminatie Naar herkomst/taal of huidskleur

Toelichting: ervaren discriminatie naar herkomst, taal of huidskleur komt het meeste voor en is apart zichtbaar gemaakt. De volgorde van de wijken in de grafiek is hierop gebaseerd.

Leeftijdsdiscriminatie komt naar voren in wat andere wijken dan waar vooral discriminatie naar herkomst/taal/huidskleur wordt ervaren: Wormerveer, Rooswijk en Oud Zaandijk.

Verstedelijking

Wonen

• Zaanstad is gestegen op de woonaantrekkelijkheidsindex van Atlas voor Gemeenten

• Funderingsherstel is een grote opgave

• In Zaandam Oost veel corporatiehuur

• Merendeel inwoners is tevreden over de woning en de staat van onderhoud, in Poelenburg en Pelders/Hoornseveld is de ontevredenheid groter

• Aandeel koopwoningen en WOZ-waarde stijgen

• Aan de vooravond van versnelling woningbouw, zichtbaar in vergunningen en plannen

• In woningbouwplannen relatief veel sociale huur en duurdere koop, plannen verschillen sterk per wijk

• Druk op de woningmarkt is groot in de Randstad, ook in Zaanstad

Ruimtelijke kwaliteit en openbare ruimte

• Tevredenheid over groenvoorzieningen is op enkele uitschieters na overal even hoog

• Het wordt drukker in de stad, ook de parkeerdruk neemt toe. De ontevredenheid daarover neemt toe met de drukte

• Meldingen openbare ruimte verschillen per wijk, relatief veel in Kogerveld- en Rosmolenwijk

42

Samenvatting (1/2)

Mobiliteit

• De auto wordt het meest gebruikt voor reizen (ook woon-werkverkeer), de fiets staat op nummer twee

• Het gebruik van verschillende manieren van vervoer is vergelijkbaar met de MRA zonder Amsterdam. Er bestaan wel flinke verschillen per wijk

• Zaanstad heeft een sterke woon-werk pendelrelatie met Amsterdam, vooral uitgaand verkeer. Inkomende pendel komt vooral het noorden

Landschap en verstedelijking

• Verstedelijking heeft tot nu toe niet veel effect op het gebruik van het landschap

• Zaanstad kent vier meer landschappelijke gebieden (polders) met drie belangrijke opgaven: klimaat, stikstof en biodiversiteit

• Stikstof kent drie belangrijke bronnen: wegverkeer, industrie en landbouw

• Wegverkeer is hiervan de grootste en dalende, stikstof uit de overige bronnen neemt beperkt of niet af

43

Samenvatting (2/2)

44

De belangrijkste relaties van Verstedelijking met andere opgaven zijn:

• Opgave gezondheidde kwaliteit van de fysieke leefomgeving: verdichting, bevolkingsdichtheid, actieve mobiliteit, beschikbaarheid groen

• Opgave veiligheid  de kwaliteit van de sociale leefomgeving: sociale cohesie, sociale contacten, ervaren veiligheid, objectieve veiligheid, verkeersveiligheid

• Opgave duurzaamheidklimaatadaptatie: duurzame mobiliteit, verduurzaming wonen, groenvoorzieningen, hittestress, waterberging

• Opgave economieinkomensverdeling irt toegankelijkheid woningvoorraad; bereikbaarheid banen, banengroei, bereikbaarheid potentiele arbeidsmarkt

• Opgave kansengelijkheid:toegankelijkheid van de woningvoorraad, gemengde wijken, voorzieningen

Verstedelijking en andere opgaven

45

De woonaantrekkelijkheid van Zaanstad is na 2014 verbeterd. Zaanstad staat op de 17 ^e plaats op de lijst van van de 50 grootste gemeenten.

19 26 30 27 29 26 20 17

0 10 20 30 40 50

2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018 2020

WOONAANTREKKELIJKHEIDSINDEX bereikbaarheid van banen

cultureel aanbod veiligheid

percentage koopwoningen nabijheid natuurgebieden

culinair aanbod aanwezigheid universiteit

De stijging op deze index houdt verband met de toename van het aandeel koopwoningen, bereikbare banen en het culinair aanbod. In verband met de verdergaande verstedelijking kunnen andere aspecten meer onder druk komen te staan: veiligheid, nabijheid natuurgebieden. Deze kennen nu nog een stabiele score.

Voor leefbaarheid in relatie tot de verstedelijking moet het voorzieningenniveau op peil blijven.

Daarmee blijft ook de woonaantrekkelijkheid van Zaanstad op peil. Volgens de cijfers van de Atlas is het Zaanstad de laatste jaren gelukt te stijgen op de index.

Vanaf 2010 stijgt Zaanstad stijgt op de index van de woonaantrekkelijkheid.

Hoe lager het cijfer (in 2020 staat Zaanstad op plaats 17), hoe beter de (relatieve) positie.

Bron: Atlas voor Gemeenten

46

Grote opgave funderingsherstel

Gemiddeld 100 à 150 woningen worden per jaar hersteld. Kosten zijn 40.000 - 60.000 per woning. De verantwoordelijkheid ligt bij de eigenaar (er is subsidie voor funderingsonderzoek beschikbaar).

Pm. In 2021 wordt uitgegaan van een bouwjaarklasse; informatie volgt nog. Onderstaande cijfers zijn voorlopig.

707 202

801 1.417

158

- 250 500 750 1.000 1.250 1.500

< 1990 1990 - 1999 2000 - 2009 2010 - 2019 2020 >

geheel herstelde funderingen in Zaanstad (vanaf 1970)

Bron: Qlikview Zaanstad, GAF

tot 1945 1945-1970

gefundeerd op grenen

palen risico op aantasting houten fundering

particuliere woningen 8.700 7.500

corporatiewoningen 2.100 10.600

voor 1/3e is binnen 10 jaar herstel nodig

47

Woningen in Zaandam Zuidoost zijn voor het grootste deel huurwoningen en in het bezit van de corporaties

55

3338404444495053545456575863646568 7778

38

6355544747324246354035332445282329 1819

7 97664 1513999988865531

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Zaanstad Zaandam ZuidPoelenburg Pelders-/HoornseveldOud Koog aan de…Krommenie WestAssendelft NoordKrommenie OostZaandam NoordAssendelft ZuidZaandam WestRosmolenwijkKogerveldwijkOud ZaandijkOude HavenWormerveerNieuw WestWesterkoogWestzaanRooswijk

woningvoorraad naar eigendom (in %) per wijk

koop corporatiebezit overige verhuur Bron: CBS 2019

48

Merendeel van de inwoners is tevreden over de woning en over de staat van het onderhoud van de woning. In gebiedsdeel Zuidoost II is men vaker ontevreden.

Zuidoost I ZdmZd, Rosm, Kveld Midden II NwWst, Wkoog, Rswijk Zuidoost II Pburg, Phveld Noord I Wvr,K'oost, K'west, W'zaan Midden I ZdmNrd, OH, ZdmWst, OudKadZ,OudZdk Noord II Asd Zd, Asd Nrd

6% 10% 5% 4% 4% 4%

12% 20%

10% 8% 10% 6% 11% 10%

82% 71%

84% 91% 88% 91% 85% 86%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Zuidoost

I Zuidoost II Midden

I Midden II Noord

I Noord

II Zaanstad MRA

(on)tevreden inwoners over de woning

(zeer) ontevreden neutraal (zeer) tevreden

12% 19% 12% 8% 9% 5% 9% 8%

21% 24%

17% 13% 14%

9% 16% 16%

69% 58%

71% 82% 79% 87% 74% 76%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Zuidoost I Zuidoost

II Midden

I Midden II Noord

I Noord

II Zaanstad MRA

oordeel inwoners over staat van onderhoud woning

(zeer) ontevreden neutraal (zeer) tevreden

Zaanstad is hierin vergelijkbaar met de Metropoolregio Amsterdam. Binnen Zaanstad zijn inwoners uit Zuidoost II (Poelenburg en Pelders-/Hoornseveld) minder vaak tevreden over de woning. In de stadsdelen Zuidoost I en II is de tevredenheid over het onderhoud van de woning minder groot.

Bron: WiMRA 2019

49

Het aandeel koopwoningen in Zaanstad neemt toe. De WOZ-waarde stijgt na 2015 (net als elders in de regio).

52%

55%

41%

37%

7%

8%

0% 25% 50% 75%

2012 2020

eigendomssituatie (in %)

onbekend overige verhuur corporatie koop 33.889 37.692

26.664 25.784

4.453 5.353

- 15.000 30.000 45.000 60.000 75.000

2012 2020

woningvoorraad (N)

- 50.000 100.000 150.000 200.000 250.000

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020*

ontwikkeling WOZ-waarde woningen 2012 – 2020

-300 200 700 1.200

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

groei woningvoorraad (saldo, nieuwbouw en toevoegingen) 2012-2020

overige toevoeging nieuwbouw saldo voorraad

NB. In 2014 is het aantal onttrekkingen aan de

woningvoorraad groter dan het aantal nieuwbouwwoningen en overige

toevoegingen.

Bron: CBS

50

Versnelling van de woningbouw vanaf 2020: piek in vergunningen,

toename van plannen. Het merendeel is voor koopwoningen, klein deel voor corporatiehuurwoningen.

- 500 1.000 1.500 2.000

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 afgegeven bouwvergunningen* 2012-2020

Andere particuliere opdrachtgevers koop Andere particuliere opdrachtgevers huur Bouwers voor de markt koop Bouwers voor de markt huur

Overheid/woningcorporatie koop Overheid/woningcorporatie huur ²⁶⁹

1.386 1.771 1.844 725 1.131 354 90 -

458 591 1.041 708 256 522 - 174

195 91 84 736 361 712 731 210

- 500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500

2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2029 woningbouwplanning naar eigendom en start bouwjaar

2020-2032

huur koop huko onbekend

8.500

- 1.000 2.000 3.000 4.000 5.000 6.000 7.000 8.000 9.000

2032

Disclaimer: de planontwikkeling na 2023 is nog vrij onzeker. De prognose kent ook elke keer een ‘boeggolf’: plannen schuiven vaak door.

*De bouwvergunning wordt afgegeven door de gemeente en is getoetst aan het bestemmingsplan, Bouwbesluit, lokale Bouwverordening en de redelijke eisen van welstand. Een vergunning kan voor één of meer gebouwen tegelijk afgegeven worden. Sinds 1 oktober 2010 gaat het om ‘meeromvattende

omgevingsvergunning met activiteit bouwen’.

Bron: CBS, Woningbouwmonitor Plancapaciteit (2021)

51

Betaalbaarheid: grote diversiteit in de plannen. Van de huursector is 49% bestemd voor sociale huur. Van de koop is 45% in het duurdere segment (veel nog onbekend)

woningbouwplannen Zaanstad (tot 2040)

huur koop nog

onbekend totaal

N 7.826 4.470 11.692 23.988

in % 33% 19% 49% 100%

1% 49%

15%22%

13%

5%6%

11%12%

21% 45%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

huurwoningen (7.429) huurklasse 0 (<432,51) huurklasse 1 (432,51-737) huurklasse 2 (737-971) huurklasse 3 (>971) huurklasse onbekend koopwoningen (3.958) koopklasse 1 (<185.000) koopklasse 2 (<185.000-…

koopklasse 3 (<215.000-…

koopklasse 4 (<285.000-…

koopklasse 5 (>350.000) koopklasse onbekend

8.500

2032 269 234

1.048 889

527 526 354

- 90

1.152

723 955

198 605

- 447

524

946 527

207

414

36 -

174 195

91

84 736

361

712

731 - 210

500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500

2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2029

planning naar huur- en koop (aantal)

huurklasse I overige huur koopklasse I, II overige koop huurkoop onb.

Bron: Woningbouwmonitor Plancapaciteit

Binnen de huursector wordt de komende jaren ook relatief veel toegevoegd in het duurdere huursegment.

52

Druk op de woningmarkt in de Randstad is groot, ook in Zaanstad.

Woningbouwplannen in Zaanstad verschillen sterk per wijk.

284 616 626 417 377 290

402 1.170 370 1.277

254 324 468 205 549 653

241 415 875 188 92 63 228 112 357

- 500 1.000 1.500 2.000 2.500

Poelenburg Pelders-/Hoornseveld Rosmolenwijk Kogerveldwijk Zaandam Noord Oude Haven Zaandam West Nieuw West Oud Koog aan de… Westerkoog Oud Zaandijk Rooswijk Wormerveer Krommenie Oost Krommenie West Assendelft Zuid Assendelft Noord Westzaan onbekend

woningbouwplannen per wijk naar eigendom

nog onbekend overig koop koopklasse I, II overig huur huurklasse I

9.035

- 2.500 5.000 7.500 10.000

Zaandam Zuid

huurklasse I: < 737 overige huur: 737 >

koopklasse I, II: < 215.000 overige koop: > 215.000

Bron: Woningbouwmonitor Plancapaciteit, Bron: Bouwfonds Gebiedsontwikkeling BPD Hittekaart 2021: woningdruk traditioneel hoog in Randstad | BPD.nl

Zaandam Zuid = Achtersluispolder

53

De mate van tevredenheid over groenvoorzieningen is op enkele uitschieters na overal even hoog; met de mate van verstedelijking (oad) ligt geen duidelijke relatie

0%

20%

40%

60%

80%

- 1.000 2.000 3.000 4.000

Westzaan Assendelft Zuid Zaandam Noord Rooswijk Oud Zaandijk Assendelft Noord Wormerveer Krommenie West Kogerveldwijk Nieuw West Westerkoog Oud Koog aan de Zaan Poelenburg Krommenie Oost Pelders-/Hoornseveld Oude Haven Zaandam Zuid Zaandam West Rosmolenwijk Zaanstad

(zeer) tevreden over groenvoorzieningen (in %) oad oad en % inwoners dat (zeer) tevreden is over de groenvoorziening in de buurt

oad 2020 (zeer) tevreden over groenvoorzieningen omgevingsadressendichtheid (oad)

het aantal adressen binnen een cirkel van één kilometer rond één adres.

Bron: CBS

54

Het wordt drukker in de stad. Ook de parkeerdruk neemt toe. Hoe

hoger de adressendichtheid, hoe lager het % tevreden inwoners over parkeervoorzieningen.

1.600 1.700 1.800 1.900 2.000 2.100 2.200

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 oad en bevolkingsdichtheid per km², 2010 - 2020

bevolkingsdichtheid per km2 oad

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

- 500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500 4.000

Zaanstad Westzaan Assendelft Zuid Zaandam Noord Rooswijk Oud Zaandijk Assendelft Noord Wormerveer Krommenie West Kogerveldwijk Nieuw West Westerkoog Oud Koog aan de Zaan Poelenburg Krommenie Oost Pelders-/Hoornseveld Oude Haven Zaandam Zuid Zaandam West Rosmolenwijk

oad en mate van tevredenheid van inwoners over parkeervoorzieningen

OAD 2020 (zeer) tevreden parkeervoorzieningen

Bron: CBS, Zaanpeiling 2020 omgevingsadressendichtheid (oad) het aantal adressen binnen een cirkel van één kilometer rond één adres.

55

Veel meldingen over openbare ruimte in Kogerveldwijk en

Rosmolenwijk. Stijging meldingen 2020 hangt samen met nieuwe manier van ‘slim melden’

Het betreft het aantal meldingen van dumpingen, huisvuilzakken en grofvuil. Bewoners kunnen via de website van de gemeente Zaanstad melding doen van zaken die de openbare ruimte betreffen.

Sinds 2020 gebeurt dit vooral digitaal (‘slim melden’) en kunnen bewoners op een locatie op de kaart van Zaanstad aangeven waar de melding betrekking op heeft (zaak). In

2020 is over heel Zaanstad een stijging te zien, die voor een groot deel te verklaren is uit de vernieuwde manier van het melden.

Het wel of niet melden van een zaak is gerelateerd aan de meldingsbereidheid en betrokkenheid. In

Kogerveldwijk zijn in 2020 verreweg de meeste meldingen gedaan. In 2018 was dit ook het geval.

108 66

51 47 46 42 39 35 28 26 25 22 21 20 14 13 13 12 10

32

67 40

26 29 26 21 20 19 19 14

19 17 13

20 6

10 15 15 5

21

0 20 40 60 80 100 120

Kogerveldwijk RosmolenwijkWormerveer Zaandam Zuid Zaandam Noord Oud Koog aan de ZaanPelders-/HoornseveldAssendelft NoordKrommenie WestKrommenie OostAssendelft ZuidZaandam WestOud ZaandijkOude HavenNieuw WestWesterkoogPoelenburgWestzaanRooswijk

Zaanstad aantal meldingen openbare ruimte per wijk

per 1.000 inwoners

2018 2020

Bron: Mozard Zaanstad

56

Modal split: de auto op nummer 1, de fiets op nummer 2.

Autobezit is het kleinst in centrumgebieden; fietsgebruik wisselt sterk.

Het fietsaandeel wisselt sterk per wijk: in de wijken van Zaandam Zuidoost en

Assendelft is het aandeel laag.

Vooral Poelenburg kent een laag fietsaandeel. In deze wijk én in Oude Haven (centrum) en Assendelft Zuid is het aandeel ‘lopen’ groot. Het aandeel auto’s is het laagst in het centrum van Zaandam.

47%

28%

49%

8%

17%

6%

26% 30% 27%

19% 26% 19%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Zaanstad Amsterdam MRA zonderAMS

modal split bewoners

lopen fiets OV auto De modal split in Zaanstad is vergelijkbaar met de

gemiddelde modal split in de MRA zonder Amsterdam.

modal split: de verdeling van gemaakte reizen over verschillende transportmodi

Zie hoofdstuk Duurzaamheid voor meer informatie over e-vervoer

57

In de meeste wijken wordt de auto gebruikt voor woonwerk-verkeer

Bron: Zaanpeiling

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Gemeente Zaandam ZuidPoelenburg Pelders-/HoornseveldZaandam NoordZaandam WestRosmolenwijkKogerveldwijkOude HavenNieuw West Oud Koog aan de ZaanKrommenie WestAssendelft NoordKrommenie OostAssendelft ZuidOud ZaandijkWormerveerWesterkoogWestzaanRooswijk

gebruikt vervoermiddel woon-werkverkeer (2020)

Lopend Bromfiets Fiets auto/motor OV anders/werkt thuis

48.262 53.735 57.669 61.557 66.210

6.849 15.267 15.172 14.555 15.040

- 10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 60.000 70.000 80.000 90.000

2000 2005 2010 2015 2020

wegvoertuigen 2000 - 2020

personenauto bedrijfsmotorvoertuigen Ondanks het Corona-jaar is de verdeling van de verkeersmodaliteiten redelijk vergelijkbaar met voorgaande jaren.

58

Zaanstad heeft sterke pendelrelatie met Amsterdam. Vanuit MRA-Noord en overig NH pendel náár Zaanstad. Binnen Zaanstad ook veel pendel.

woon-werk pendel

Bron: CBS (2019) Meer uitgaande pendel op het zuiden gericht; inkomende pendel komt vooral vanuit het noorden.

59

Landschap: grootste deel wordt gebruikt voor veeteelt

Bron: CBS .

gemeentegrens akkerbouw veehouders

veehouders (extensief) en natuur natuur

89%

11%

verdeling oppervlakte land en water

land water

60

Verstedelijking heeft tot nu toe niet veel effect op het gebruik van het landschap

Bron: CBS

0% 20% 40%

agrarisch terrein bebouwd terrein recreatieterrein verkeersterrein bos, open natuurlijk terrein semi-bebouwd terrein

ontwikkeling bodemgebruik Zaanstad 2000 - 2015

2015 2000

49%

31%

6%

5%5%

4% bodemgebruik Zaanstad, 2015

agrarisch terrein bebouwd terrein recreatieterrein verkeersterrein

bos, open natuurlijk terrein semi-bebouwd terrein

Samenhang met verstedelijking: functiegebruik (bodem) is weinig veranderd in 15 jaar (er zijn geen recentere data). Op thema landschap i.r.t. verstedelijking is er nog geen groot effect.

gemeentegrens akkerbouw veehouders

veehouders (extensief) en natuur natuur

61

Landschap en verstedelijking: vier gebieden met drie belangrijke opgaven

Natura 2000: blauwe gebieden zijn gevoelig voor stikstofdepositie

vier gebieden:

Polder Westzaan Polder Assendelft

Krommenie/Woudpolder Kalverpolder

drie opgaven:

klimaatopgave stikstof

biodiversiteit

natuurwaardenkaart

Bron: Natuurwaardenkaart Zaanstad

Bron: provincie Noord-Holland

62

Bronnen van stikstof: wegverkeer, industrie, landbouw

63

Verreweg de belangrijkste bron van stikstof is verkeer en vervoer, de uitstoot daarvan is sinds 1990 meer dan gehalveerd

0 200.000 400.000 600.000 800.000 1.000.000 1.200.000 1.400.000 1.600.000

1990 1995 2000 2005 2010 2015 2017 2018

Afvalverwijdering Bouw

Chemische Industrie Consumenten Drinkwatervoorziening Energiesector

Handel, Diensten en Overheid (HDO) Landbouw

Natuur

Overige industrie

Riolering en waterzuiveringsinstallaties Verkeer en vervoer

Bron: Emissieregistratie RIVM, bewerking O&S Zaanstad

uitstoot stikstof naar bron, Zaanstad, 1990-2018

Duurzaamheid

Algemene bevindingen

• Emissies broeikasgassen Zaanstad dalen maar nog forse inspanning nodig om doel 2040 te halen, vooral bij industrie

Energietransitie

• Energiegebruik Zaanstad daalt met ongeveer 1,1 procentpunt per jaar, geen daling bij verkeer en landbouw

• Aandeel hernieuwbare elektriciteit is nog beperkt, Zaanstad loopt achter bij Nederland. Wel groei en dan met name in zonnestroom

• Energiegebruik per woning daalt: nieuwbouw is veelal energiezuinig, uitdaging vooral in bestaande bouw

• Woningen in Zaanstad hebben relatief vaker een slechtere energielabel dan in Nederland, dat maakt de uitdaging groter

• Energie-armoede: betaalbaarheid van de energierekening en/of investeren in verduurzaming is voor een deel van Zaanse huishoudens een probleem.

• Gunstig is dat de startwijken voor aardgasvrije energievoorziening voor een groot deel overlappen met de wijken waar energie-armoede vooral een probleem is

• Duurzame mobiliteit in Zaanstad stijgt, maar het aandeel is nog beperkt, Nederland gaat harder

65

Samenvatting (1/2)

Circulariteit

• De hoeveelheid huishoudelijk afval neemt af, maar landelijke doelstelling is niet gehaald, ook meer afval per inwoner in Zaanstad dan landelijk

• Merendeel van afval in de regio is industrieel, huishoudelijk afval heeft een beperkt aandeel in totale afvalstroom

• Het aandeel bedrijven in de circulaire sector is (geschat) nog beperkt

Klimaatadaptatie

• Gaat over omgaan met het weer: toenemende wateroverlast, meer kansen op droogte, hitte en overstromingen

• Risico’s zijn in kaart gebracht en verschillen per soort weer

• Analyses wijzen op een aantal oplossingsrichtingen: afstroming en berging van water, realisatie van koele plekken, “ontstening” en vergroten oppervlakte boomkronen

66

Samenvatting (2/2)

67

De belangrijkste relaties van Duurzaamheid met andere opgaven zijn:

• Opgave verstedelijkinggroei van de stad én tegelijkertijd terugdringen uitstoot broeikasgassen & energiegebruik, aardgasvrije woningen en bedrijven, duurzame mobiliteit, klimaatadaptatie, ruimtegebruik

• Opgave veiligheid  klimaatadaptatie gaat óók over veiligheid

• Opgave kansenongelijkheidbetaalbaarheid van de energietransitie verschilt per groep

• Opgave economieindustrie levert in Zaanstad een belangrijke bijdrage aan uitstoot broeikasgassen. Circulaire economie: sluiten van grondstoffenkringlopen en mogelijkheden voor “groene banen”

• Opgave gezondheid:klimaatadaptatie gaat óók over gezondheid, uitstoot fijnstof

Duurzaamheid en andere opgaven

Bron: Doorrekening Zaans Klimaatakkoord 2.0, CE Delft, 2021

68

Emissies broeikasgassen Zaanstad: dalend maar nog forse inspanning nodig om doel 2040 te halen, vooral bij industrie

Context: de rechter grafiek bevat een doorrekening van beleid en ambities.

Dit beleid is niet in alle gevallen al aangenomen of in uitvoering. Ook het slagen ervan staat nog niet vast. De maatregelen met de grootste invloed zijn de landelijke verduurzaming van elektriciteit, de uitvoering van de Transitievisie Warmte en de verduurzaming van de Zaanse industrie.

- 200.000 400.000 600.000 800.000 1.000.000

2010: CO2 2010: overigebroeikasgassen 2018: CO2 2018: overigebroeikasgassen

ktonCO2eq

Emissies 2010 en 2018

landbouw, bosbouw, visserij en natuur industrie verkeer en vervoer gebouwde omgeving

Verwachte ontwikkeling van de totale emissies op basis van een doorrekening van het Zaans Klimaatakkoord 2.0 door CE Delft

69

Energiegebruik Zaanstad (totaal) daalt met ongeveer 1,1 procentpunt per jaar, geen daling bij verkeer en landbouw

Bron: Klimaatmonitor Rijkswaterstaat, december 2020 5.302

2.283

5.027

122 174

12.898

4.965

2.299

4.481

123 163

12.031

0 2.000 4.000 6.000 8.000 10.000 12.000 14.000

Gebouwde

Omgeving Verkeer en

vervoer Industrie, Energie, Afval en

Water

Landbouw, bosbouw en

visserij

Hernieuwbare

warmte Totaal

Energiegebruik per hoofdsector (in Terajoule)

2012 2018

Context: het totale energiegebruik in heel Nederland steeg in dezelfde periode met ongeveer 0,2 procentpunt per jaar.

70

Aandeel hernieuwbare elektriciteit: nog beperkt, loopt achter bij Nederland. Wel groei en dan met name in zonnestroom.

Bronnen: Doorrekening Zaans Klimaatakkoord 2.0, CE Delft, 2021 en Klimaatmonitor Rijkswaterstaat, December 2020

0 4.000 8.000 12.000 16.000 20.000

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

Vermogen in KWpiek

Vermogen geregistreerde zonnepanelen (in KWpiek)

woningen bedrijven Elektriciteitsverbruik en hernieuwbare elektriciteit in

Zaanstad in 2018

0 20 40 60 10080 120 140 160 180

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

Zonnestroom en stroom uit wind op land (in Terajoule)

Wind op land hern. elektriciteit

genormaliseerd Zonnestroom

Context: nationale doelstelling is 16% hernieuwbare elektriciteit in 2023 (Energieakkoord voor duurzame groei (SER, 2013). In Zaanstad is het percentage nu 4,9% en in heel Nederland 17,6%

1000 200300 400 500 600 700800

totaal elektriciteitsgebruik totaal bekende hernieuwbare elektriciteit

71

Energiegebruik per woning daalt met ongeveer 2,5 procentpunt per jaar, energiegebruik alle woningen circa 1,1 procentpunt. Nieuwbouw is veelal energiezuinig, uitdaging vooral in bestaande bouw

Bron: Klimaatmonitor Rijkswaterstaat, december 2020 1.450

1.220 2.950

2.530

0 500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500

2012 2018

Gemiddeld gas- en elektriciteitsverbruik per woning

Aardgas in m3 Elektriciteit in kWh

Context: het verbruik per woning daalde in heel Nederland in vergelijkbare mate.

87 81

183 170

64.825 68.025

0 10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 60.000 70.000 80.000

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200

2012 2018

Aantal woningen

Gebruik

Gas en elektriciteitsverbruik woningen, totaal

Gasgebruik woningen, miljoen m3 Elektriciteitsgebruik woningen, miljoen kWh Aantal woningen

72

Woningen en bedrijven aardgasvrij stap 1, vraagbeperking: in Zaanstad een hoger percentage lagere energielabels (D t/m G). Uitdaging daarmee groter dan gemiddeld in Nederland*

23% 23%

14% 17%

24% 28%

17% 15%

10%6%6% 9%5%4%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Zaanstad Nederland

Energielabels gelabelde woningen, Zaanstad en Nederland, 2019

A t/m A++ B C D E F G

45% 49%

7% 11%

10%

8% 14%

7% 8%

6% 6%

17% 4%9%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Zaanstad Nederland

Energielabels gelabelde utiliteitsgebouwen**, Zaanstad en Nederland, 2019

A t/m A++++ B C D E F G

Context: de eerste stap in de route naar aardgasvrije gebouwen is vraagbeperking:

betere isolatie en andere

‘gebouwgebonden’

maatregelen.

Bronnen: Klimaatmonitor Rijkswaterstaat, december 2020 Concept Transitievisie warmte Zaanstad, bureau Over Morgen

** Een “utiliteitsgebouw” kan een kantoor, winkel of horeca zijn maar ook gebouwen met maatschappelijke functies vallen hieronder (scholen, gezondheidszorg, sport)

53% 49%

0%

20%

40%

60%

Zaanstad Nederland

% woningen met geldig energielabel

* Nuance: veel woningen hebben nog geen label. Verwachting is dat deze woningen niet energiezuinig zullen zijn en dat hier nog een “verborgen”

opgave ligt. In Zaanstad zal dat iets minder het geval zijn dan in Nederland omdat het percentage woningen met een geldig label in Zaanstad iets hoger is, wat verder niet afdoet aan de hoofdconclusie.

73

Woningen en bedrijven aardgasvrij, stap 2: warmte-opties per gebied en startwijken

Bron: Concept Transitievisie warmte Zaanstad, bureau Over Morgen

Warmte-opties met laagste maatschappelijke kosten per gebied Transitiekaart: startwijken eerste en tweede fase

Betaalbaarheid energierekening (meer dan 10% van inkomen) is voor 11,3% van Zaanse huishoudens nu een probleem. Per buurt zijn de verschillen groot. Van deze groep is 80% is huurder, grotendeels met een leeftijd tussen 36 en 55 jaar.

74

Energie-armoede: betaalbaarheid van de energierekening en/of investeren in verduurzaming is voor een deel van Zaanse huishoudens een probleem. Concentratie hiervan veelal in buurten met lagere inkomens. Gunstig: startwijken aardgasvrij overlappen voor een groot deel hiermee.

Bron: Het Pon/Telos, 2020

Context: gas wordt duurder. De verwachting is daarmee dat hoe eerder een gebied aardgasvrij is, hoe minder inwoners daarmee te maken krijgen.

Betaalbaarheid investeringen woningeigenaren in verduurzaming: 9,2% kan een investering tot € 25.000 niet opbrengen/lenen. Ook hier zijn er verschillen per buurt. Veel 75-plussers (kunnen niet eenvoudig lenen) maar ook gezinnen.

75

Duurzame mobiliteit in Zaanstad: stijgt, aandeel nog beperkt, Nederland gaat harder

Bron: Klimaatmonitor Rijkswaterstaat, januari 2021

0,0%

0,5%

1,0%

1,5%

2,0%

2,5%

3,0%

2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

Percentage elektrische auto's - Zaanstad en Nederland

personenauto's Zaanstad personenauto's Nederland bedrijfsauto's Zaanstad bedrijfsauto's Nederland 0

100 200 300 400 500 600 700 800

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

Aantal elektrische auto's en laadpunten

Aantal geregistreerde elektrische personenauto's (FEV en PHEV) Totaal aantal (semi)publieke laadpunten voor elektrische auto's Aantal geregistreerde elektrische bedrijfsauto's

76

Circulaire stad: hoeveelheid huishoudelijk afval neemt af, landelijke

doelstelling niet gehaald, meer afval per inwoner in Zaanstad dan landelijk

Bronnen: Zaans Klimaatakkoord 2.0, Doorrekening Zaans Klimaatakkoord 2.0, CE Delft, 2021 & berekeningen o.b.v. cijfers www.waarstaatjegemeente.nl

Context: Rijks- en Zaanse doelstelling was 100 kg restafval per inwoner in 2020, na scheiding van afval. Deze doelstelling is ook landelijk niet gehaald.

Een reductie naar 100 kg fijn restafval per persoon levert (naast vergroting circulariteit cq. beperking in grondstoffengebruik) ook een reductie van 9,4 kton CO2-eq. op t.o.v. de huidige situatie.

* Voorlopige cijfers voor Zaanstad 2020 en schattingen voor Nederland o.b.v. cijfers voor 91-92% van Nederlandse gemeenten waarvoor cijfers aanwezig

237 215 206

172 163

39 49

28

31 30

45% 47%

54%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

0 50 100 150 200 250 300

Zaanstad

2018 Zaanstad

2019 Zaanstad*

2020 Nederland*

2018 Nederland*

2019 Nederland 2020: NNB huishoudelijk afval: kilo's per inwoner na scheiding en

scheidingspercentage

Fijn huishoudelijk restafval Grof huishoudelijk restafval % gescheiden t.o.v. totaal huishoudelijk

-20-18 -16-14

-12-10-8-6-4-20 huidige situatie 100 kg restafval volledig gescheiden ktonCO2-eq

impact afval gemeente Zaanstad, verschillende scenarios