OUDEREN MINDER EENZAAM DOOR SOCIALE TECHNOLOGIE
Ikram Assouiki
Samenvatting
Eén miljoen Nederlanders zijn eenzaam. Eenzaamheid is een groot maatschappelijk probleem waar ook ouderen mee te maken hebben. Eenzaamheid brengt gezondheidsrisico’s, zoals depressie en chronische aandoeningen met zich mee.
Door de dubbele vergrijzing neemt eenzaamheid onder ouderen steeds meer toe. Om eenzaamheid tegen te gaan zijn er verschillende interventies bedacht, waar sociale technologie er één van is. Dit artikel richt zich op de inzet van sociale technologie ten behoeve van de vermindering van eenzaamheid onder ouderen, waarbij de volgende vraag centraal staat: ‘Welke sociale technologie zorgt ervoor dat ouderen minder eenzaam zijn?’ Hierbij zijn drie voorbeelden van sociale technologie benoemd. De gebruikte informatie is verzameld middels literatuuronderzoek. Uit de literatuur blijkt dat digitale ontmoetingsruimten, gezelschapsrobot Pepper en mHealth ervoor zorgen dat ouderen minder eenzaam zijn.
Ouderen leren nieuwe mensen kennen en onderhouden contact in digitale ontmoetingsruimten, gaan sociaal en fysiek contact aan met Pepper en maken gebruik van digitale platforms en gezondheidsapps.
Inleiding
De 75-jarige Chinees Huan Qi, negentien jaar weduwnaar, plaatste een hartverscheurende
advertentie in een Chinese krant waarin hij aangeeft op zoek te zijn naar een adoptiegezin in ruil voor zijn pensioengeld (Rahman & Chow, 2015). Daarmee staat Huan Qi en zijn actie symbool voor de maatschappelijke uitdaging om vereenzaming onder ouderen te
verminderen. Ouderen worden gedefinieerd als mensen met een relatief hoge leeftijd, meestal 65-plussers (Woorden.org, z.d.). Eenzaamheid is een groot maatschappelijk probleem dat al meer dan één miljoen Nederlanders heeft getroffen en dit probleem zal de komende jaren sterk stijgen. “Eenzaamheid is het subjectief ervaren van een onplezierig of ontoelaatbaar gemis aan (kwaliteit van) bepaalde sociale relaties. Het kan zijn dat het aantal contacten dat men heeft met andere mensen geringer is dan men wenst. Het kan ook zijn dat de kwaliteit van de gerealiseerde relaties achterblijft bij de wensen.” – Prof. De Jong Gierveld en Van Tilburg, 2007 (BVWO, 2019).
Eenzaamheid brengt gezondheidsrisico’s met zich mee, kan leiden tot minder meedoen in de maatschappij en verhoogt de kans op vroegtijdig overlijden met 14%. Bij mensen met eenzaamheid is er sprake van een groter risico op suïcide, hartproblemen, depressie, dementie en meer chronische aandoeningen. Mensen die zich erg eenzaam voelen, zijn minder gelukkig en hebben vaker een negatief zelfbeeld. Daarnaast vergroot de afbouw van de verzorgingsstaat en hoge eisen aan de kwaliteit van leven het risico dat mensen met eenzaamheid te maken krijgen. Een ander groot risico voor eenzaamheid is de dubbele vergrijzing. Onder dubbele vergrijzing wordt verstaan dat de levensverwachting van mensen stijgt en het aandeel ouderen toeneemt. Er zijn steeds meer ouderen die gemiddeld steeds ouder worden (Coalitie Erbij, 2018). Momenteel zijn er in Nederland 1,3 miljoen mensen 75 jaar of ouder, waarbij verwacht wordt dat dit aantal stijgt tot 2,1 miljoen mensen in 2030. Van de 1,3 miljoen 75-plussers zegt meer dan de helft zich eenzaam te voelen (Rijksoverheid, 2018). De
dubbele vergrijzing veroorzaakt dat eenzaamheid steeds meer toeneemt onder ouderen.
Om de impact van eenzaamheid bij ouderen te verminderen zijn er allerlei interventies bedacht om ouderen uit hun isolement te halen. Wat vooral begint op te komen als interventie is technologie, met name sociale technologie. Sociale technologie is een
verzamelterm voor alle technologische hulpmiddelen die binnen het sociaal domein worden toegepast
(Scheffelaar & Kuiper, 2017). Dit betreft alle vormen van digitale ondersteuning waaronder apps, robots, domotica enzovoorts (W. Hintzen, 2018). Sociale technologie is vrij nieuw in Nederland, waarbij weinig onderzoek gedaan is naar de rol van technologie in het sociale domein (Ben Allouch & Boonstra, 2017). Sociale technologie is met name gebaseerd op het versterken van de hulp- en dienstverlening, het vergroten van het (zelf)organiserend vermogen van professionals en cliënten en het stimuleren van het uitwisselen van kennis en ervaring. Daarnaast speelt sociale technologie in toenemende mate een rol bij het oplossen van sociale vraagstukken in de samenleving, onder andere bij het probleem eenzaamheid onder ouderen (Scheffelaar &
Kuiper, 2017). De vraag is echter of er wel voldoende evidentie is voor het verantwoord inzetten van sociale technologie om eenzaamheid te kunnen verminderen.
In dit artikel staat de volgende vraag centraal: ‘Welke sociale technologie zorgt ervoor dat ouderen minder eenzaam zijn?’ Allereerst wordt dieper ingegaan op de inzet van sociale technologie bij eenzame ouderen.
Sociale technologie wordt verder in dit artikel beschreven aan de hand van een aantal voorbeelden.
Vervolgens wordt uitgelegd wat het voorbeeld (van sociale technologie) is, wat het effect is van de sociale technologie op ouderen en hoe het de eenzaamheid vermindert onder ouderen. Als laatste wordt ter discussie gesteld in hoeverre sociale technologie ervoor kan zorgen dat ouderen minder eenzaam zijn en op welk vlak meer onderzoek nodig is.
Digitale ontmoetingsruimten
Wanneer ouderen niet in staat zijn elkaar fysiek te ontmoeten, kunnen digitale ontmoetingsruimten een oplossing zijn. Digitale ontmoetingsruimten zijn ruimten waar ouderen met dezelfde interesse elkaar kunnen vinden en met elkaar kunnen afspreken. Via
videoconferencing of beeldbellen kunnen ouderen met elkaar communiceren door gebruik te maken van online videotoepassingen zoals Skype en Google Hangout. Het lijkt dan alsof de ouderen bij elkaar in één ruimte zitten.
Een voorbeeld van digitale ontmoetingsruimten zijn virtuele plekken waar ouderen met behulp van virtual reality games kunnen spelen tegen elkaar of tegen hun (klein)kinderen. Een ander voorbeeld is een digitale bestelplaats voor huishoudelijke taken waar ouderen direct te zien krijgen wie er wanneer komt en ouderen kunnen dankzij social media in een klik meer te weten komen over de hulpverlener (Pol, 2014).
Het voordeel van digitale ontmoetingsruimten is dat ouderen niet fysiek aanwezig hoeven te zijn om met anderen af te spreken, zolang ze beschikken over een computer of smartphone met internetverbinding.
Het nadeel van digitale ontmoetingsruimten is dat ouderen moeten weten hoe om te gaan met deze sociale technologie en moeten beschikken over digitale vaardigheden. Daarnaast kunnen digitale
ontmoetingsruimten nooit helemaal face-to-face ontmoetingen vervangen (MKB Servicedesk, 2018). Door digitale ontmoetingsruimten hebben ouderen de kans om nieuwe mensen te leren kennen en contacten te onderhouden. Hierdoor kunnen digitale
ontmoetingsruimten ouderen minder eenzaam laten voelen.
Eenzame ouderen oppeppen met Pepper
Niet alleen digitale
ontmoetingsruimten kunnen eenzame ouderen helpen, maar ook gezelschapsrobots. Uit onderzoek (Broekens et al., 2009) is gebleken dat de inzet van gezelschapsrobots een positief effect kunnen hebben op de vermindering van eenzaamheid onder ouderen. Pepper, figuur 1, is een gezelschapsrobot die ingezet wordt bij eenzame ouderen. Pepper is in staat om lichaamstaal te vertonen, zich te verplaatsen, waar te nemen en in wisselwerking te staan met de omgeving. Pepper kan ook de uitdrukkingen en stemgeluiden
van mensen analyseren door middel van gepatenteerde algoritmen voor stem- en emotieherkenning om interacties te veroorzaken (Kumar Pandey & Gelin, 2018). Pepper kan zowel fysiek als sociaal contact aangaan met ouderen. Pepper maakt fysiek contact door ouderen een high-five te geven, het spelletje Tic-Tac-Toe te spelen en een wandeling te maken (Houten et al., 2017). Het spelletje Tic-Tac-Toe is simpel gezegd hetzelfde spelletje als boter-kaas-en-eieren wat samen met Pepper op een digitaal beeldscherm gespeeld kan worden (Strolenberg, 2016). Pepper maakt sociaal contact met ouderen door een gesprek te voeren.
Sociale eigenschappen kunnen bij Pepper aangeleerd worden met behulp van de meegeleverde
ontwikkelingsomgeving, omdat de gelaatskenmerken van Pepper al enorm bijdragen aan de sociale affectie (Houten et al., 2017).
Pepper kan zomaar een gesprekje beginnen als het te lang stil is, aanmoedigen om iets te gaan doen of vragen stellen over familie om het geheugen te stimuleren. Daarnaast kan Pepper ouderen ’s ochtends wakker maken en stimuleren op te staan. Ook kan Pepper op gezette tijden ouderen herinneren aan het innemen van medicijnen en de dokter of verzorger via internet laten weten of de medicijnen daadwerkelijk ingenomen zijn. Via het digitale beeldscherm dat Pepper meedraagt kunnen familie en vrienden foto’s of berichten sturen aan degene met dementie (Innovatiekring Dementie, 2015).
Echter heeft Pepper in realiteit zijn belofte tot nu toe niet waargemaakt. (Gallagher, Nåden, &
Karterud, 2016). Er is scepticisme over het vermogen van Pepper om te luisteren en betekenisvol een gesprek te kunnen voeren. (Journeyman Pictures, 2015). Toch is het effect van Pepper dat ouderen Pepper benaderen als
‘hem’, ‘haar’ of ‘het’ in bijna gelijke mate (Kumar Pandey
& Gelin, 2018). Naast dat Pepper ouderen sociaal en fysiek stimuleert, wordt Pepper dus ook persoonlijk benaderd door mensen. Hierdoor kan Pepper eenzame ouderen oppeppen.
Mobile Health (mHealth)
Een ander voorbeeld van sociale technologie die eenzame ouderen oppept is mHealth. Dit staat voor mobile Health en hieronder wordt het aanbieden van informatie over gezondheid en gezondheidszorg door middel van mobiele apparaten verstaan. Hierbij gaat het zowel over de inzet van smartphones en tablets als over gespecialiseerde medische apparatuur voor monitoring op afstand, online consultatie en inzage in eigen medisch dossier (VvAA, 2013). Uit wetenschappelijk onderzoek van de World Health Organization (2011) blijkt dat mHealth gunstig is ten behoeve van de volksgezondheid.
Het vinden van gezondheidsinformatie en het op afstand bewaken en monitoren van chronische aandoeningen zoals diabetes, astma en hypertensie zijn een aantal voordelen van mHealth. Het doel van mHealth is het bewaken van de gezondheidstoestand of het verbeteren van de gezondheid van mensen, inclusief het bieden van ondersteuning voor draadloze diagnostiek en klinische beslissingen (Kumar et al., 2013). Alleen blijkt uit het onderzoek van Edward Wortman (2017) dat ouderen nog te weinig mHealth gebruiken. In het onderzoek wordt getoond dat onder 117 Nederlandse 60-plussers, in de context van gezondheidszorg en IT-producten, de elementen van weerstand ‘risico’ en ‘verandering van gebruik’ belangrijke redenen zijn waarom ouderen geen intentie hebben om gebruik te maken van mHealth.
Niet alleen verbetert mHealth de
communicatie tussen zorgprofessionals onderling en met de patiënten, maar mHealth verandert ook de manier waarop mensen omgaan met hun persoonlijke gezondheid. (VvAA, 2013). Bij het verminderen van eenzaamheid onder ouderen kan mHealth ook een belangrijke rol spelen, met name door digitale platforms Figuur 1: Pepper
Bron: (Aandrijvenenbesturen.nl, 2014)
en gezondheidsapps. Digitale platforms bieden de mogelijkheid om ouderen bij elkaar te brengen rondom een hulpvraag, activiteit, buurt, lotgenotencontact of voor vriendschap. De meest bekende zijn WeHelpen, Buuv, Nieuwemensenlerenkennen en Hulpinjebuurt (Samen tegen eenzaamheid, z.d.).
Naast digitale platforms zijn gezondheidsapps ook enorm effectief bij het verbinden van eenzame ouderen met anderen. Een aantal innovatieve apps tegen eenzaamheid zijn Beptab en de Klup app. Beptab is een simpele app die ervoor zorgt dat ouderen met elkaar in contact komen doordat er een videogesprek gestart wordt met een willekeurig persoon. Na afloop van het gesprek krijgen beide personen de vraag of het een leuk gesprek was en of er verder nog contact gewenst is (Beptab, 2017). Ouderen kunnen met de Klup app leeftijdsgenoten ontmoeten tijdens gezellige activiteiten. Met deze app kunnen ouderen connecties maken en contact onderhouden met andere gebruikers.
De activiteiten worden zelf bedacht door de gebruikers en in de app geplaatst, een aantal voorbeelden van activiteiten zijn een Eetklup, Kunstklup en een
Wandelklup (Langer thuis in huis, 2018). Gebruikers van de Klup app ervaren deze mogelijkheid om nieuwe mensen te leren kennen zeer positief met gezelligheid als einddoel (Klup, 2018). Er zijn nog vele voorbeelden van mHealth te benoemen die ervoor zorgen dat ouderen minder eenzaam zijn, maar de digitale platforms en gezondheidsapps zijn de koplopers.
Discussie en conclusie
In dit artikel is literatuuronderzoek gedaan naar welke sociale technologie ervoor zorgt dat ouderen minder eenzaam zijn. Hieruit volgt dat digitale
ontmoetingsruimten, gezelschapsrobot Pepper en mHealth ervoor kunnen zorgen dat ouderen minder eenzaam zijn. Digitale ontmoetingsruimten geven ouderen de mogelijkheid om nieuwe mensen te leren kennen en contacten te onderhouden zonder fysiek aanwezig te hoeven zijn (Pol, 2014). Daarnaast toont wetenschappelijk onderzoek van Broekens et al. (2009) aan dat gezelschapsrobots, zoals Pepper, een positief effect kunnen hebben op het verminderen van eenzaamheid onder ouderen door sociaal en fysiek contact aan te gaan met ouderen (Houten et al., 2017).
Ook lijkt mHealth ervoor te zorgen dat met digitale platforms en gezondheidsapps eenzaamheid verminderd wordt onder de ouderen (Samen tegen eenzaamheid, z.d.; Langer thuis in huis, 2018).
Hoewel deze resultaten veelbelovend lijken, zorgen tekortkomingen in de opzet van de besproken
onderzoeken ervoor dat we niet kunnen concluderen dat sociale technologie daadwerkelijk effectief is bij het verminderen van eenzaamheid onder ouderen.
Een eerste probleem is dat er vrij weinig wetenschappelijke artikelen of literatuur te vinden is over sociale technologie. Dit komt doordat onderzoek naar technologie binnen het sociale domein (sociale technologie) nieuw is en er in Nederland weinig onderzoek gedaan is naar de rol van technologie in het sociale domein (Ben Allouch & Boonstra, 2017).
Een tweede probleem is dat er vrij weinig onderzoek gedaan is naar de effectiviteit van sociale technologie op de vermindering van eenzaamheid onder ouderen. Er is weinig informatie te vinden over ouderen die gebruikmaken van digitale ontmoetingsruimten en het effect hiervan. Hierdoor is het niet duidelijk of digitale ontmoetingsruimten zorgen voor vermindering van eenzaamheid onder ouderen. Hoewel Pepper ingezet wordt als gezelschapsrobot, heeft Pepper in realiteit zijn belofte tot nu toe niet waargemaakt (Gallagher, Nåden, & Karterud, 2016). Er is scepticisme over het vermogen van Pepper om te luisteren en zich betekenisvol bezig te houden tijdens een gesprek (Journeyman Pictures, 2015). Hierdoor is het niet duidelijk of Pepper eenzame ouderen kan oppeppen om minder eenzaam te zijn. Tevens is bij mHealth ook de vraag of dit effectief is bij de vermindering van eenzaamheid onder ouderen. De reden hiervoor is dat mHealth door ouderen nog te weinig gebruikt wordt. Dit blijkt in het onderzoek van Edward Wortman (2017), waarin getoond wordt dat de elementen van weerstand
‘risico’ en ‘verandering van gebruik’ belangrijke redenen zijn waarom ouderen geen intentie hebben om mHealth te gebruiken. Door dit gebrek kan niet geconstateerd worden of mHealth eenzaamheid verminderd onder ouderen.
Een derde probleem is dat het onduidelijk is waardoor eenzame ouderen baat hebben bij sociale technologie. Hierbij is het niet duidelijk hoe de eenzaamheid onder ouderen verminderd wordt. Er zijn weinig tot geen onderzoeken die hierop ingaan.
Tijdens dit literatuuronderzoek is moeite ondervonden met het vinden van geschikte wetenschappelijke artikelen voor dit onderwerp, omdat sociale technologie nog in opkomst is. Hierdoor is dit artikel niet geheel sterk genoeg om te zeggen dat sociale technologie zorgt voor vermindering van eenzaamheid onder ouderen.
Naar mijn mening is eenzaamheid een te ingewikkeld maatschappelijk probleem dat niet makkelijk opgelost of verminderd kan worden met sociale technologie. Wel biedt het veel mogelijkheden voor ouderen die initiatief nemen om deel te nemen aan een activiteit, platform, app of groep. Maar voor ouderen waarbij de drempel nog te groot is om aan te sluiten bij de maatschappij is sociale technologie in mijn ogen niet de oplossing.
Het is dus de vraag of sociale technologie effectief is om eenzaamheid onder ouderen te verminderen. Om hier meer inzicht in te verkrijgen is het van belang om voorbeeld te nemen aan het onderzoek van Fokkema &
Knipscheer (2006) om eenzaamheid tegen te gaan door het gebruik van ICT. Er wordt dan ook aangeraden om het bovengenoemde onderzoek als voorbeeld te nemen en dit toe te passen door sociale technologie in te zetten om eenzaamheid onder ouderen tegen te gaan. Verder wordt er in een vervolgonderzoek aangeraden om de effectiviteit van digitale ontmoetingsruimten, Pepper en mHealth op ouderen nader te onderzoeken en breder te kijken naar welke sociale technologie nog meer effectief kan zijn voor het verminderen van eenzaamheid onder ouderen.
Referenties
Aandrijvenenbesturen.nl. (2014, 5 juni). Japanse robot leest emoties (video) [Foto]. Geraadpleegd op 27 december 2018, van https://www.aandrijvenen besturen.nl/nieuws/algemeen/nid6951-japanse- robot-leest-emoties-video.html
Ben Allouch, S., & Boonstra, J. (2017). Ook online een professional. Geraadpleegd op 27 december 2018, van https://www.saxion.nl/wps/wcm/connect/
3bf51351-05f2-4184-b001-b834c0e38589/Ook+
online+een+professional_S.+Ben+Allouch+en+J.+B oonstra.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=3bf51351- 05f2-4184-b001-b834c0e38589
Beptab. (2017, 6 december). beptab | eenvoudig nieuwe mensen ontmoeten [YouTube]. Geraadpleegd op 27 december 2018, van https://www.youtube.
com/watch?v=_fgtE2zQtUc
Broekens, J., Heerink, M., & Rosendal, H. (2009).
Assistive social robots in elderly care: a review.
Geraadpleegd op 26 december 2018, van http://
mmi.tudelft.nl/~joostb/files/Broekens%20Heerink
%20Rosendal%202009.pdf
BVWO. (2010). Eenzaamheid, wetenschap en
achtergrond. Geraadpleegd op 25 november 2018, van https://home.fsw.vu.nl/tg.van.tilburg/101200
%20BVWO%20jaarpublicatie.PDF
Coalitie Erbij. (2018). Eenzaamheid in acht. Geraad–
pleegd op 19 december 2018, van https://www.
samentegeneenzaamheid.nl/sites/wte/files/eenza amheid-in-acht-factsheet-coalitie-erbij-2018.pdf
Fokkema, T., & Knipscheer, K. (2006). Digitaal de eenzaamheid te lijf. Bohn Stafleu van Loghum, 34(3), 114–123. Geraadpleegd op 5 januari 2019, van https://link.springer.com/
article/10.1007/BF03071122#citeas
Gallagher, A., Nåden, D., & Karterud, D. (2016, 2 juni).
Robots in elder care: Some ethical questions.
Geraadpleegd op 27 december 2018, van https://
journals.sagepub.com/action/cookieAbsent
Houten, R., Van de Kar, M., Wouts, J., & Moring, M.
(2017, 30 juni). Technisch Rapport Kan Pepper eenzame ouderen oppeppen? Geraadpleegd op 26 december 2018, van https://staff.fnwi.uva.nl/
a.visser/education/ZSB/2017/TechReports/ZSB_Pe pperTicTacToe.pdf
Innovatiekring Dementie. (2015, 25 juni). Robots: immer vriendelijke zorgverleners of onmenselijke
zoethouders? Geraadpleegd op 27 december 2018, van https://www.innovatiekringdementie.nl /a- 1724/robots-immer-vriendelijke-zorgverleners-of- onmenselijke-zoethouders
Journeyman Pictures. (2015, 16 februari). Is This The First Robot To Understand Emotions? [YouTube].
Geraadpleegd op 27 december 2018, van https://
www.youtube.com/watch?v=ZekX3JOZDDY&noht ml5=False#t=677.892018
Klup. (2018, 18 juni). Klup Nieuwjaarsreceptie [YouTube].
Geraadpleegd op 27 december 2018, van https://www.youtube.com/watch?time_
continue=63&v=PqOZaMY8BRE
Kumar Pandey, A., & Gelin, R. (2018). A Mass-Produced Sociable Humanoid Robot: Pepper: The First Machine of Its Kind. IEEE Robotics & Automation Magazine, 25(3), 40–48. Geraadpleegd op 5 januari 2019, van https://ieeexplore.ieee.org/abstract/
document/8409927
Kumar, S., J. Nilsen, W., Abernethy, A., Atienza, A., Patrick, K., Pavel, M., T. Riley, W., Shar, A., Spring, B., Spruijt-Metz, D., Hedeker, D. Honavar, V., Kravitz, R., Lefebvre, C., C. Mohr, D., A. Murphy, S., Quinn, C., Shusterman, V., Swendeman, D. (2013).
Mobile Health Technology Evaluation. The mHealth Evidence Workshop. American Journal of
Preventive Medicine, Elsevier. Geraadpleegd op 5 januari 2019, van https://faculty.ist.psu.edu/
vhonavar/Papers/AJPM.pdf
Langer thuis in huis. (2018, 18 maart). Apps tegen eenzaamheid, ze bestaan! Geraadpleegd op 27 december 2018, van https://langerthuisinhuis.nl /apps-tegen-eenzaamheid/
MKB Servicedesk. (2018, 27 november). Hoe werkt videoconferencing? Geraadpleegd op 26 december 2018, van https://www.mkbservicedesk.nl/3818/
hoe-werkt-videoconferencing.htm
Pol, J. (2014, 24 juni). Dankzij technologie minder eenzaam. Geraadpleegd op 26 december 2018, van https://www.zorgvisie.nl/blog/dankzij- technologie-minder-eenzaam-1547494w/
Rahman, K., & Chow, E. (2015, 7 mei). Lonely old man seeks adoptive family in return for his pension and posts heartbreaking newspaper advert to find them. Geraadpleegd op 26 december 2018, van https://www.dailymail.co.uk/news/peoplesdaily/a rticle-3072224/Lonely-old-man-seeks-adoptive- family-return-pension-posts-heartbreaking- newspaper-advert-them.html
Rijksoverheid. (2018). Aanpak eenzaamheid onder ouderen. Geraadpleegd op 6 december 2018, van https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/eenza amheid/aanpak-eenzaamheid
Samen tegen eenzaamheid. (z.d.). Matchingwebsites.
Geraadpleegd op 27 december 2018, van https://
www.samentegeneenzaamheid.nl/landelijk/matchi ngwebsites
Scheffelaar, A., & Kuiper, C. (2017, januari). WAT WERKT BIJ Sociale innovatie. Geraadpleegd op 2 december 2018, van https://www.movisie.nl/sites/movisie.nl /files/publication-attachment/Dossier-Wat-werkt- bij-Sociale-innovatie%20%5BMOV-11871662- 1.0%5D.pdf
Strolenberg, R. (2016, 22 december). Pepper - Tic Tac Toe demo [YouTube]. Geraadpleegd op 27 december 2018, van https://www.youtube.com/
watch?v=JOS6y_MkYvA
VvAA. (2013, juni). Wat geld(t) in de zorg? Geraadpleegd op 27 december 2018, van https://www.vvaa.nl/- /media/downloads/corporate-communicatie/bnr- zorgdebat/a4_trendonderzoek_mobile-health.ashx
W. Hintzen, A. (2018, 16 mei). Sociale technologie en de kunst van het verleiden. Geraadpleegd op 26 december 2018, van https://www.sociaalwerk nederland.nl/?file=16089
Woorden.org. (z.d.). Oudere. Geraadpleegd op 26 december 2018, van http://www.woorden.org /woord/oudere
World Health Organization. (2011). mHealth. New horizons for health through mobile technologies.
Geraadpleegd op 27 december 2018, van https://
www.who.int/goe/publications/goe_mhealth_web .pdf
Wortman, E.A.H.A.M. (2017). Gamification to Reduce Resistance Adoption of M-health Innovations Among Elderly People. Vrije Universiteit Amsterdam.
