Calvijn's standpunt ten opzichte van de middeleeuwsche organische gedachte

WERELD VAN CALVIJN+

DOOR

PROF. DR. I. BOHATEC TE WEENEN.

VERTAALD DOOR]. C. DEN HARTOGH, ONDER TOEZICHT VAN DR H. DOOYEWEERD.

II.

Calvijn's standpunt ten opzichte van de middeleeuwsche organische gedachte.

Calvijn's opvatting raakt aan die der Middeleeuwen, voor zoover ook hij aanneemt, dat de menschheid een groot organisme vormt; de band der eenheid is de allen gemeenzame natuur, waarin God het stempel van Zijn goddelijk evenbeeld heeft gedrukt 1).

Daarom omvat dit organisme klein en groot, de ver- en verst ver- wijderden, ook de "arme ongeloovigen" (povres incredules) 2). Evenals God deze eenheid geschapen heeft, onderhoudt Hij ze ook. Trekt Hij Zijn hand terug, zooals in de vele omwentelingen in het staatkundige en maatschappelijke leven geschiedt, dan helpt ook de beste menschelijke kracht niet; dan schijnt het of er geen zenuwen in het lichaam zijn; dan verdwijnen koninkrijken en hun vorsten in het niet 3).

In dezen zin gebruikt Calvijn den stoïcijnschen, vooral bij Cicero meer- malen voorkomen den term: "societas humani generis" , zonder daaraan het stoÏcijnsche begrip van een menschheidsstaat te verbinden. Het is een onzichtbare gemeenschap van menschen, die den heidenen wel- bekend was^4).

Op een beslissend punt breekt Calvijn met het eenheids-enthousiasme der Middeleeuwen. De menschheid is niet identiek met de universeele kerk, zij valt niet samen met de christenheid. Tot de ware kerk, tot het mystieke lichaam van Christus behooren slechts de alleen aan God bekende uitverkorenen (de onzichtbare kerk), die door aanneming kinderen Gods zijn geworden en door de heiliging des Geestes als ware leden in het lichaam van Christus zijn ingelijfd, of de in de wereld verspreide menigte der belijders van God en Zijnen Christus, die door

A. St. 11-4 11

den doop in het geloof in den Zone Gods zijn ingewijd, en door het deelnemen aan het Heilige Avondmaal de eenheid in ware liefde en leer betuigen en den Dienst des Woords onderhouden (zichtbare kerk) 5).

Daarom wordt duidelijk onderscheid gemaakt tusschen het "lichaam der kerk en de Christenheid" ("corps de l'eglise" en "chrestienté") eenerzijds en "alle menschen in 't algemeen" ("tous hommes en generai") ander- zijds 6). Aan dit onderscheid houdt Calvijn vast, ofschoon hij weet, dat een ware eenheid voor God slechts bestaat in de volle eenheid in Christus als het ééne Hoofd van het ééne lichaam 7). Dit ideaal der ware eenheid te verwezenlijken, is· de roeping der Christenen; zij moeten voor de ongeloovigen, voor de "membres retranchez" (afgesneden leden) bidden, tot deze in het ware lichaam in- resp. teruggevoerd worden 8).

Daartoe is echter vereischt, dat het menschheidsbewustzijn zich verdiept tot een gevoel van menschelijkheid. Het zou onmenschelijk, egoïstisch en strijdig zijn zoowel met Gods alomvattende heerschappij en met de door Hem geschapen orde, als met de algemeenheid des heils, indien men de niet-Christenen buiten het organisme der menschheid wilde sluiten 9). Zoo is de menschheid niet slechts iets, dat in natuur- lijken zin gegeven, maar veeleer iets, dat als zedelijke taak is opgegeven.

God is niet alleen Schepper, maar ook Vader der menschheid 10). De menschheid is het materiaal der menschelijkheid, der humaniteit 11). Deze humaniteit is inzooverre broederschap, als alle menschen kinderen van den eenen hemelschen Vader zijn; ze wordt overal daar geëischt, waar de menschen zich boven andere verheffen en zich van de overigen met verachting afscheiden 12). Deze broederschap is geen vage allemans- liefde, maar ze uit zich in rechtvaardigheid en billijkheid tegenover alle menschen 13). De broederschap in den diepsten, bijzonderen zin des woords is een kenmerk van een veel diepere gemeenschap, van de ge- meenschap met Christus 14).

Is dus de menschheid in haar diepste wezen en in haar ware be- stemming een zedelijke gemeenschap, dan laat ze zich niet kunstmatig construeeren -met behulp van de groteske vormen, waarin men zich in de Middeleeuwen de vereeniging der menschheid tot een eenheid dacht.

Noch de universeele kerk van het pausdom, noch het wereldrijk der keizerlijke partij bereikt wat ermede bedoeld was: de ^eenheid van het menschelijk geslacht.

Bij de bestrijding van de wereldkerk en van den wereldstaat past Calvijn zich aan bij de methode der middeleeuwsche schrijvers. Deze benutten n.l. gaarne de theorieën van hun tegenstanders voor hun eigen oogmerken. Het was een analogische methode. De verdedigers der kerkelijke wereldheerschappij benutten de bewijzen voor het bestaan van een onverdeeld wereldorganisme tot staving van hun leer, dat dat wereldorganisme was belichaamd in de wereldkerk, terwijl de staatspartij uit h.et bewijsmateriaal der kerkelijke partij juist de tegenovergestelde gevolgtrekking maakte, die in haar opvatting paste.

- - - - - =

~

Zoo is het te verklaren, dat Calvijn in zijn polemiek met de verdedigers der pauselijke wereldheerschappij ook de door dezen benutte gronden van de verdedigers der wereldmonarchie weerlegt en daarmee zijdelings ook een vernietigende kritiek op de wereldmonarchie oefent. Dat ge- schiedt in het klassieke hoofdstuk: de primatu romanae sedis. (lnst.

IV, cap. 6, in Op. 2, 112 v. "Over het primaat van den stoel van Rome").

Wij willen daaruit slechts die argumenten nader beschouwen, die in on- middellijk verband staan met de idee van het organisme. Daarbij zal het van belang zijn, de tegenstanders te leeren kennen, die door Calvijn volgens zijn gewone wijze van polemiseeren, niet worden genoemd. Dit onderzoek zou al dadelijk, gelet op den omvang der Middeleeuwsche lectuur over de verhouding van kerk en staat en haar in de kern der zaak immer stereotype denk- en bewijsmateriaal, moeilijk kunnen schijnen;

toch leiden enkele karakteristieke zinswendingen in de polemiek van Calvijn op een vrij duidelijk spoor.

De tegenstanders gaan uit van het "axioma", dat de kerk op een verminkt lichaam zou gelijken, indien ze niet werd geregeerd door een hoofd, d. w. z. door den stoel van Rome, den paus. De paus staat aan het hoofd der universeele kerk als plaatsvervanger van Christus; de kerk zou niet naar behooren zijn ingericht, als men den heiligen stoel het primaat wilde. ontzeggen.

Calvijn denkt hier blijkbaar in de eerste plaats aan Eck 15), die bij het Leipziger dispuut de kerk zonder hoofd een "monstrum" noemde: Quod monstrum esset ecclesiam esse ecephalam. Dat wordt vooral duidelijk uit de uiteenzettingen van het ge deel van het VIde Hoofdstuk. Als Calvijn heeft aangetoond, dat Christus ,het eenige hoofd is, onder wiens heer- schappij wij als leden samenleven, en dat Christus onrecht wordt aangedaan, als men in Zijn plaats een mensch zet, voegt hij er de opmerking aan toe:

"Het is mij niet onbekend, hoe de tegenstanders zich van onze bewering, dat Christus het eenige, door Zijn gezag en Zijn naam alleen heerschende hoofd is, willen afmaken. Het hindert niet, zoo zeggen zij, dat onder Christus nog een ander hoofd bestaat, n.l. het "caput ministeriale"

("dienend hoofd"), een hoofd, dat het ambt van Christus op aarde vervult."

Hier wordt weer Eck bedoeld, die in zijn "loci theologici" 16) schrijft:

Petrum membrum et partem ecclesiae dicimusj sed quod propte ra 'non possit esse caput ministeriale seu vicarius veri capitis, neg am us. Similiter aliud est agere privatam personam, aliud publicam. Et si est caput, est utique membrum. (Wij zeggen wel; dat Petrus een lid van de kerk is, maar dat hij daarom niet het "dienend" hoofd of de plaatsvervanger van het werkelijke hoofd kan zijn, ontkennen we. Zoo maakt het even- eens verschil, of men optreedt als particulier persoon, dan wel als ambtsdrager. En al is hij het hoofd, zoo is hij toch allereerst lid).

In Op. 52, 86 citeert Calvijn de beide verklaringen van Eck over de

"ecclesia dHsqxxloç" (kerk zonder hoofd) en het "caput ministeriale"

(dienend hoofd) naast elkaar ^11).

Volgens Calvijn is de cardinale vraag, waarom het probleem van de universeele kerk eigenlijk draait, deze, of de pauselijke stoel noodzakelijk met zulk een waardigheid en macht moet zijn bekleed, om als hoofd van het geheele lichaam te kunnen gelden. De tegenstanders zouden deze noodzaak moeten bewijzen. Inderdaad voeren zij den "Hoogen Raad" te Jeruzalem als voorbeeld voor een centraal gezagsinstituut aan. Doch daarmee bewijzen zij niets. Wat voor een volk noodig was, behoeft niet noodzakelijk en bindend te zijn voor de geheele wereld. De aanleiding tot de oprichting van het jeruzalemsche gerechtshof (den Hoogen Raad) lag in plaatselijke toestanden. Daar de joden aan alle zijden door afgodendienaars waren omgeven, moest men, om de eenheid onder hen te bewaren, in het middelpunt des lands een

"antistes" (opperpriester) aanstellen, tot wien ze allen met eerbied konden opzien. Daar thans de ware religie over de geheele wereld verspreid is, is het absurd aan één man het bestuur van 't Westen en 't Oosten op te dragen. Met deze uiteenzetting weerlegt Calvijn de door hem op een andere plaats (dl. 11 van Cap. VI, Op. 2, 831) geciteerde "egregia interpretatio, quae Anacleti nomine in Gratiano refertur" ^{18 ),} (be~

roemde uitlegging, welke in het Decreturn Gratianum op naam van Ana- cletus wordt vermeld), namelijk dat Petrus het hoofd der kerk zou moeten zijn. Het analogisch bewijs, waarmee de reformator een deel van zijn polemiek afsluit (Op. 2, '813): Perinde est ac si quis contendat, toturn mundum a praefecto uno debere regi, quia ager unus non plures prae- feetos habeat (Dat is even dwaas als de bewering, dat de geheele wereld door één gebieder zou moeten geregeerd worden, omdat één stuk land ook niet meerdere gebieders heeft), vormt den overgang tot een andere groep van bewijzen, waarin de reformator de verdedigers der pauselijke en die der keizerlijke wereldheerschappij met één slag treft.

Een van de voornaamste gronden, die·· aangevoerd werden voor de eenhoofdige leiding der universeele kerk, was de stelling, dat Petrus als de hoogste onder de twaalven zou zijn erkend. Om deze stelling te staven, beriepen de aanhangers van de pauselijke wereldheerschappij zich op het in 't natuurlijke en staatkundige leven voorkomende verschijnsel, dat alle verbanden een leidend, besturend hoofd hebben.

Het meest aanschouwelijke voorbeeld daarvoor zijn de bijen en de kraanvogels, die zich steeds slechts één aanvoerder en niet meerdere aanvoerders kiezen. Onder de "civilia exempla" werden de bekende woorden van Homerus: "ai!" dyai'Mv noï.vHoteavlt( (een veelhoofdige heer- schappij is niet goed) en de uitspraken van andere ongewijde schrijvers aangehaald. Calvijn antwoordt: Al ware het juist, wat echter niet het geval is, dat Petrus alle apostelen in waardigheid en macht overtrof, dan gaat het niet aan, uit één voorbeeld een algemeenen regel af te leiden, om dat, wat éénmaal geschied is, tot een blijvende instelling

te stempelen. Aangenomen, dat één onder de apostelen de hoogste was, dan was hij het slechts in een kleinen kring. Daaruit volgt echter niet, dat deze als souverein aan 't hoofd van een honderdduizenden tellende massa zou moeten staan. Dat de twaalf apostelen dezen eenen leider hadden, is niet te verwonderen. Want 't is in overeenstemming met de eischen van natuur en rede, dat in een vereeniging (coetus) van overigens gelijkwaardigen en even machtigen er één a.h.w. "moderator" (bestuurder, leider, regeerder) zijn moet, tot wien allen met eerbied kunnen opzien.

Want "nulla est curia sine consule, nullus consessus judicum sine praetore seu quaesitore, collegium nullum sine praefecto, nulla sine magistro societas" (geen senaatsvergadering zonder consul, geen rechts- zitting zonder praetor of quaestor, geen college zonder voorzitter, geen genootschap zonder voorganger).

Wat echter onder weinigen bestaansrecht kan hebben, kan niet voor de geheele wereld gelden, want deze kan niet door één mensch ge- regeerd worden. De voorbeelden der tegenstanders wil Calvijn niet be- twisten; hij stelt er slechts tegenover, dat ze, wijl slechts betrekking hebbende op een kleinen kring, hun bewijskracht verliezen, wanneer 't, gelijk bij wereldmonarchie en universeele kerk, om de geheele wereld gaat. De staatkundige autoriteit van Homerus en van andere ongewijde schrijvers kan geen gewicht in de schaal leggen, daar zij niet willen bewijzen, dat één enkel persoon de geheele wereld moet beheerschen, maar alleen, dat één rijk niet twee heerschers dulden kan. Zelfs, al zou de wereldmonarchie voor de wereld nuttig zijn, wat de tegenstanders aannemen, maar wat een absurditeit is (quod est tarnen absurdissimum), dan is deze veronderstelling nog geen bewijs voor de noodzakelijkheid eener wereldkerk onder eenhoofdige leiding.

Tegen wie zijn nu deze polemische uiteenzettingen gericht? Om de opvatting der tegenstanders op te sporen, moet men bedenken, dat het vooral de wereldlijke Fransche schrijvers waren, die ter wille van nationaal- staatkundige belangen zich in naam der Gallicaansche vrijheid tegen de gedachte van den wereldstaat keerden, vóór nog de kerkelijke partij tegenover het streven naar de keizerlijke wereldheerschappij de aan- spraken van den paus op de oppermacht stelde 19).

Beyerhaus 20) heeft deze tegenstanders in het Fransche kamp gezocht, maar heeft de bron toch niet kunnen vinden. Voor de beantwoording der vraag, welke bronnen uit de kerkelijke of anti-kerkelijke literatuur aan de bestrijding van het pausdom ten grondslag liggen, heeft hij zich ertoe bepaald, eenige belangrijke gezichtspunten te openen, die óp zich- zelf van groote waarde zijn, maar voor de vaststelling van de bron, waaruit Calvijn rechtstreeks putte, weinig bijgedragen. Het is mij gelukt, deze bron te ontdekken. In het Somnium Viridarii, een Gallicaansch strijdschrift uit het jaar 1376 of 1377, dat sinds 1559 op den Roomsehen index staat, bestrijdt de anonieme schrijver 21) als "miles"

. (ridder) de beweringen der kerkelijke partij (van den "clericus"), dat

de Fransche koning "in temporalibus" (in wereldlijke aangelegenheden) aan den Stoel van Rome onderworpen zou zijn 22). Om zijn tegen- argumenten te staven, trekt de schrijver een parallel tusschen het streven van de verdedigers der wereldmonarchie en dat van de verdedigers der kerkelijke wereldheerschappij, teneinde de bewijzen der laatstgenoemden te ontzenuwen. Wij zien dus dezelfde tendenz als bij Calvijn. Maar ook de inhoud van zijn bewijsvoering doet sterk aan Calvijn denken 23).

1. De "Clericus" citeert als van "niet-juridischen aard" (si non esset textus juris) weliswaar in 't Latijn de woorden van Homerus, die hij uit Aristoteles' (Metaph. 12) kent: Entia desiderant optime disponi et multitudo principatuum est mala. (De dingen begeeren zoo goed mogelijk ingericht te zijn en een veelheid van hoofden is slecht).

2. De "Clericus" voert verder aan 't voorbeeld van "apes" en "grues"

(bijen en kraanvogels) (uit Aristoteles 7 quo 1 ca. in Apibus).

Dat zou op zichzelf niet veel zeggen, want dit voorbeeld is door de

·middeleeuwsche schrijvers meermalen aangehaald 24). Het is echter ken- merkend, dat de "miles" de bewijskracht van het voorbeeld bestrijdt met dezelfde argumenten als Calvijn. (V gl. Goldast 69): nec obstat, quod in apibus est unus princeps: quia nec ego dico, quod in uno regno sint duo reges: sed in quolibet regno unus rex (en dat er bij de bijen één hoofd [koningin] is, is daarmee niet in strijd, want ik beweer niet, dat in een rijk twee koningen zijn; maar in elk rijk afzonderlijk één koning.) Vgl.

daarmee Calvijn: ... indicare volunt, regnum duos non cape re (zij willen aantoonen, dat één rijk niet twee hoofden kan hebben).

Verder Goldast 69: naec omnes grues de mundo sequuntur unani, sed una congregatio sequitur unam, et alia aliam: sic in quolibet regno erit unus rex (En ook volgen niet alle kraanvogels van de heele wereld één leider, maar de eene troep volgt dezen en de andere een anderen, zoo moet in elk rijk afzonderlijk één koning zijn). Goldast 73: nec obstat, quod de apibus arguitur: quia non omnes apes mundi habent unum principem, nec omnes grues unum habent ducem: sed apes unius loci unum, apes alterius loci alium. (En hiermee is ook niet in strijd, wat van de bijen beweerd wordt, want niet alle bijen van de geheele wereld hebben één koningin en alle kraanvogels hebben niet één leider, maar de bijen van de eene pla~ts hebben er één en de bijen van de andere plaats een ander).

Daarbij Calvijn: Et hui us rei.. .... probationem sumunt a gruibus et apibus, quae sibi ducem unum semper eligunt non plures ... sed an ex toto orbe confluunt apes ut regem unum eligant? suis alvearibus contenti su nt reges singuli. Ita in gruibus unaquaeque caterva propium regem habet (En 't bewijs voor deze zaak vinden ze dan bij de kraanvogels en bijen, die zich altijd één leider kiezen, niet meerdere ... maar komen dan ook alle bijen van de geheele wereld bijeen om één koning te kiezen? De afzonderlijke koninginnen zijn tevreden met hun eigen korven.

En zoo heeft bij de kraanvogels elke troep haar eigen koning).

3. Ooldast 73: unitatem principatus demonstrat natura ... iudicio intellectualii (de natuur bewijst aan 't verstandelijk oordeel de eenheid van het gezag ... ).

Nu volgt het voorbeeld van de "apes" en dan de zin: si natura hoc insinuant, ergo et naturae naturanti hoc convenit, quae est omnium directrix (als ze door de natuur hiertoe komen, dan is dit dus in over- eenstemming met de natura naturans, die alles bestuurt).

Daarbij Calvijn: atqui iIlud, inquiunt, non minus in naturae universi- tate quam in singulis partibus locum habet (dit daarentegen, zeggen ze, geschiedt evenzeer in de natuur in 't algemeen als in bijzondere gevallen in de natuur). (Vgl. met dezen zin ook de aangevoerde vergelijking tusschen den macrocosmos en den microcosmos). Daarbij Ooldast 71.

4. Ook het "Somnium" haalt "exempla civilia" (voorbeelden· uit het burgerlijke leven) (Ooldast 70 v.) uit Aristoteles 25) en het Romeinsch en kanoniek recht aan.

Is er blijkens dit alles een tamelijk nauw verband tusschen Calvijn en zijn Fransche bron aan te wijzen, anderzijds lascht Calvijn een nieuwe niet onbelangrijke schakel in de bewijsketen in, die men in het staat- kundig denken der m.iddeleeuwen niet vindt en bij den monarchistischen inslag van het middeleeuwsch denken, ook niet vinden kan. Het is de gedachte, dat volgens de wet van natuur en rede slechts een betrekkelijk klein staatkundig of maatschappelijk "verband" onder eenhoofdige leiding kan staan.

(Quod inter paucos valet, non protinus trahendum in universum orbem terra rum, ad quem regendum nemo unus sufficit: Wat onder weinigen geldt, is niet zonder meer door te voeren met betrekking tot de geheele wereld, die niet door één alleen kan geregeerd worden). Het is typeerend, dat Calvijn bij de opsomming der voorbeelden voor de mogelijkheid van een lichaam met één-hoofdig opperbestuur niet den staat noemt. Hij noemt slechts de kleinere corporaties en vereenigingen : gemeenteraad, rechtbank, vereenigingen en genootschappen 26).

AI zal men het feit, dat Calvijn zich beperkt tot de kleine corporaties vooral uit de kleine schare der Apostelen moeten verklaren (unus inter apo stol os summus fuit, nempe quia pauci erant numero) (onder de apostelen was er één het hoofd, natuurlijk omdat er zoo weinigen waren), toch mag men aannemen, dat Calvijn hier opzettelijk den staat heeft weggelaten. Hij wilde daarmede als het ware stilzwijgend protest aan- teekenen tegen de verdedigers der pauselijke wereldheerschappij, die onder de lichamen, welke zij als voorbeelden van eenhoofdig bestuurde corporaties, ter versterking van hun monarchistische conclusies, aan- voerden, den staat nimmer vergaten.

Zoo noemt Augustinus Alvendensis, wiens geschrift 27) in den strijd van Luther tegen het primaat van Rome een rol speelde (vgl. Luther's Werke W.A. 2, 290 v.v.) onder de "civilitates" trapsgewijze het gezin, het dorp, de stad en tenslotte het rijk 28). Maar al zou bij Calvijn ook

160

niet direct deze bedoeling hebben voorgezeten, zeker is, dat voor hem, die de monarchie niet bijzonder hoog schatte, en ze slechts in haar feitelijk bestaan, evenals iedere regeeringsvorm als goddelijke instelling erkende, de groote rijken een gruwel waren.

Vooral het prototype van het wereldrijk, het door de middeleeuwsche staatspa.rtij verheerlijkte Romeinsche keizerrijk. Het oordeel, dat hij in aansluiting aan Augustinus reeds in zijn jeugdgeschrift, den "Seneca- commentaar", over het Romeinsche rijk had geveld, volgens hetwelk dit irotsche rijk in den grond (vere) een "magnum latrocinium" (een groote rooversbende) was, heeft hij niet alleen nimmer prijsgegeven, maar later nog verscherpt. De Romeinen waren volgens hem een volk van roovers, een natie van "trotsche barbaren". Wat in Klein-Azi~,

Griekenland, Macedonië, op de eilanden en in geheel Azië waarde had, werd geroofd, zonder dat de roofzucht daardoor bevredigd werd. De onderworpen provincies werden met geroofd geld en buitgemaakte goederen omgekocht. Griekenland werd in een land van slaven veranderd.

De pro-consuls en praetoren gedroegen zich in de provincies evenals de koningen en consuls in Italië; zij beschikten over leven en dood van hun onderdanen. De Caesaren hebben alle goddelijke en menschelijke rechten omvergeworpen, zichzelf niet alleen goddelijke vereering laten welgevallen, maar zich zelfs gelijk Caligula verheven gevoeld boven zeus, dien zij als vreemdeling naar Griekenland verwezen. Bloedver,.

gieten en wreedheid waren de karaktertrekken van het Romeinsche volk.

De Romeinen kenden godsvrucht noch menschelijkheid. Zoo was het Romeinsche wereldrijk het sprekend voorbeeld van een ongebreidelde tirannie (saeva tyrannis), want ofschoon de Romeinen er telkens weer op pochten, dat er bij hen altijd evenveel koningen waren, als senatoren (totidem fuisse reges quot erant senatores), kon men met meer recht beweren, dat er onder hen evenzooveel roovers als tyrannen waren 29).

Deze critiek op het Romeinsche keizerrijk staat lijnrecht tegenover die van de middeleeuwsche schrijvers. Volgens deze laatsten heeft God de eenhoofdige regeering gewild, want Hij wil dat, evenals Hij de hoogere wereld regeert, zoo ook één eenig mensch de wereld hierbeneden zal regeeren. Daarom was de imperialistische veroveringspolitiek der Ro- meinen- ten volle rechtvaardig (et sic iuste fecerunt). Zij diende boven- dien het verheven doel, een gemeenschap van gerechtigheid en vroomheid tot stand te brengen en den algemeen en vrede te verzekeren 30). Zoo werd de verovering als middel tot het doel geheiligd. Maar ook op zichzelf beschouwd, was de Romeinsche wereldmonarchie reeds ge- rechtvaardigd, want zij (de Romeinen) hebben de wereld door een rechtvaardigen oorlog (justitia bellica), door testamentaire beschikking en door vrijwillige onderwerping der volkeren, zich toegeëigend 31).

Bovendien waren de Romeinen het deugdzame volk in den waren zin des woords, een volk, dat vaderland, vrede, vrijheid en gerechtigheid liefhad en hoogen eerbied voor de wetten had; hun juk was hoogst

rechtvaardig en zacht 82). Op al deze loftuitingen kan Calvijn slechts sarcastisch antwoorden: Wie den ouden toestand van het Romeinsche keizerrijk roemt, die wiJ met zijn lofspraak op de vrijheden slechts de tyrannie verheerlijken 83).

Volgens Calvijn hebben de Romeinen het tegendeel bereikt van wat een wereldrijk beoogt. De Romeinsche wereldstaat was niet de hoogste organische eenheid, maar een afschrikwekkend mengelmoes, ondermijnd door innerlijke twisten, vooral toen het op het toppunt van zijn voorspoed stond. In de Romeinsche staatsgeschiedenis heerscht een geweldige paradox. Het Romeinsche rijk onderscheidde zich juist daardoor van de andere rijken, dat het eigenlijk geen "hoofd" had, wat toch immers het hoogste doel van een wereldrijk moest zijn. De senaat had wel gezag, maar de werkelijke macht berustte bij het volk. Daaruit ontstond slechts een verwarde massa. Het Romeinsche rijk was in den grond der zaak noch een koninkrijk, noch een republiek, maar een warboel, een monster 34).

Opmerkelijk veel overeenkomst met deze vernietigende kritiek vertoont ook die op de universeele kerk val} het pausdom.

De kerk is geen ongedeeld organisme, want de paus is immers geen opperhoofd der kerk, maar een "onschoone uitwas" aan haar lichaam, dat de harmonie van 't geheel verstoort. De paus verheft zich boven 't geheel, omdat hij niet voor een gewoon lid wil gehouden worden. Door zijn verzet tegen het ware hoofd der kerk, Christus, wordt hij een tyran, die de apostolische ordening verstoort 35). .

Het motief voor het verwerpen van de wereldkerk en den wereldstaat laat zich in 't kort aldus samenvatten. Beide grootheden kunnen niet alleen niet de nagestreefde organische eenheid tot stand brengen, maar zij doen juist desorganisatie en tyrannie ontstaan 36).

(Wordt vervolgd).

1) Op. 52, 477: Nous sommes une mesme ehair: je di tout Ie genre humain.

Op. 34, 596: eognoissons done, que Dieu nous a faits tous d'une mesme nature, qu'iI a mis eeste union, afin de nous lier uns avee les autres. Op. 54, 559:

iI y a comme un Iien naturel. Op. 51, 765 ^V.V., Dieu a nous ereez à telle con- dition, que nous soyons comme une masse. Car s'iI y a plusieurs doigts en un corps humain, s'iI y a plusieurs nerfs, cela ne fait pas que tous ne soyent uno Op. 26, 351: car nature a voulu comme lier les hommes en union ensemble et Dieu les a tous formez à son image. Op. 26, 19: iJ y ha ... quelque union entre Ie genre humain... nous sommes tous formez à une semblance et que nous eognoissons en la personne des hom mes, eomme nostre chair; ib. 10:

iJ y a encore quelque communauté en general, que tous hom mes doivent penser, qu'i1s· sont formez à I'image de Dieu. Op. 53, 128: iJ (Dieu) nous a creez d'une nature. Quand je regarde un homme, iI faut que ie contemple là mon image, et que ie me regarde en sa personne, et que ie m'y cognoisse.

2) Op. 53, 128, 159 V.V.; Op. 27, 329.

3) Op. 34, 597 ^V.V.

4) Op. 34, 605; Op. 41, 273; Op. 27, 329: Les payens ont bien seu di re cela:

que tout Ie genre humain soit allié; Op. 26, 10: ils ont une nature comme entre eux. Et les payens ont bien eognu eela.

5) Op. 2, 752 V.V.

6) Op. 53, 135.

7) Op. 42, 221: nihili esse coram Deo unitatem hominum nisi incipiat ab ipso capite: hos est, ubi se omnes une consensu Christo subiicient et pendebunt ab ei us nutu; ib. 220: ut sitis unum corpus sub uno capite.

8) Op. 53, 159: il est vray que ceux qui ne sont point d'accord en foy avec nous, sont comme nos ennemis, et y a longe distance. Mais cependant l'ordre de nature nous monstre que nous ne les devons pas du tout rei etter, et que nous devons mettre peine entant qu'en nous sera, de les reunir au corps, pource qu'ils sont comme membres retranchez.

9) Op. 53, 160, 162; Op. 54, 599; Op. 51, 760, 765 v.v.

10) Op. 27, 479 v.v. Dieu ne dit pas seulement qu'il est createur du genre humain, des povres comme des riches... mais il se nomme Père.

11) Op. 26, 23:. exercer humanité envers les uns et les autres; vgl. Op. 27, 330, 333; Op. 51, 765.

12) Op. 27, 479 v.v.: Il faut, que nous ayons fraternité entre nous ... Les rois et princes cuident estre comme retranchez de la compagnie des hom mes, et leur semble desja qu'ils ne doivent plus est re reputez de ce rang commun.

13) Op. 27, 328: il faut donc que nous gardions équité et droicture envers tous hommes; car là nous contempions nostre nature. Op. 33, 66: De "droicture et équité" uit zich daarin, "qu'un chacun ne se retire point à part, pour cercher son profit, mais que nous communiquions ensemble, comme Dieu nous a Iiéz et unis en un corps ... ... qu'il y aitceste communauté fraternelIe, et ceste équité de ne faire à autrui sinon ce que nous voulons qu'on nous face"; vgl. ook:

Op. 26, 331; 33, 733 v.v.

14 Op. 27, 328: les domestiques de la foy sont unis d'un Iien plus prochain, avec nous, c'est donc bi en raison que nous leur portions une fraternité speciale.

Op. 26, 331. De gemeenschap met Christus is "plus sacrée que ce lien de nature, qui est commun en tout Ie genre humain.

16) De idee zelf komt overigens bij de schrijvers meer voor. De schrijver van de Questio in utramque partem, Goldast 111, 102: totius ecclesiae unum est·

caput, istud caput divinum esse Christurn. ... Potest nihilominus Papa dici caput Ecclesiae, in quantum -est principalis inter ministros Ecclesiae. Maar juist de zinrijke uitdrukking: caput ministeriale ontbreekt hier.

16) Ik citeer deze plaats volgens de Keulsche uitgave der "Loci" van het jaar 1561 blz. 74. De Loci zijn evenwel reeds in 1525 voor het eerst verschenen, en 't is wel zoo goed als zeker, dat de geciteerde woorden reeds in den eersten druk, dien ik niet benutten kon, voorkwamen.

17) ... docet Christurn esse sol urn, qui potestatem habeat regendae ecclesiae, ad quem unum respicere debeant fideles, a quo pendet corporis unitas. Papistae, dum idoli sui tyrannidem pro bare volunt, ecclesiam causantur fore &xÉtpa}.ov

nisi papa tanquam caput in ea dominetur... Nec me latet cavillum, quo effugiunt papam, caput esse ministeriale. Ook voorts beroept Calvijn zich op Eck; vgl. Op. 51, 202: Hoc (n.l., dat de paus onderscheiden is van het getal der gewone leden van de kerk) negant papistae, quia papam duntaxat ministe- .riale caput esse fingunt.

. 18) Het gaat om Can. 1, dist. 22, cap. 2, in "Analectus servus Christi Jesu ad omnes episcopos", epist. III, c. 3.

19) V gl. Gierke, Genossenschaftsrecht 111, 544 en Althusius blz. 62, vooral Scholz, "Die Publizistik zur Zeit Philips des Schönen und Bonifaz VIII" in

"Kirchenrechtliche Abhandlungen" Heft 6-8, blz. 326 v.v.

20) t. a. p. 110, Anm. 4.

21) Gierke (t. a. p. 507) vermoedt, dat het Philippe de Mazières is.

22) Goldast I, 68.

23) Goldast 70.

24) Aegidus Romanus, De regimine principum libri 111 (1498) zonder paginee- ring lib. III, pars 11 cap. 111: si apes quamquam naturale est eis in societate vivere naturaliter, su nt sub uno rege... si igitur singula naturalia conside- rentur semper videmus quamlibet reduci in unum aliquod principans et guber- nans, nam sicut naturale est, quod multitudo ab uno procedat, sic etiam est naturale quod in unum aliquod reducatur ... Optima est autem monarchia sive gubernatio unius regis eo quod ibi perfectior unitas reservetur. loannes de

Parisiis, Tractatus de potestate regia et populi (bij Sehard, De iurisdictione, autoritate et prreeminentia imperiali ac potestate ecclesiastica 1560, p. 146):

Animalia etiam gregalia, ut apes et grues .. .... Thomas von Aquino, De regi- mine principum, Keulen 1643 p. 9 v.v.: est enim apibus unus rex et in toto universo unus Deus, factor omnium et rector, et in hoc rationabiliter. Omnis enim multitudo derivatur ab uno. Fiseher, Assertionis Lutherquae confutatio 1525, p. 324: ad haec, ut Cypriani verbis utar, rex unus est apibus, et dux unus in

gre~ibus et in armentis tector unus, et demum in policia quavis non perperam instituta referri debet ad unum totius rei prorsus administratio.

25) Uit Aristoteles' (Metaph. 11): entia desiderant optime disponi, et multitudo principatuum est mala ... vgl. ook Anton. de Rosellis, Goldast I, 536.

26) Calvijn heeft blijkbaar de gemeenschapsvormen van zijn tijd op 't oog, ofschoon hij daarvoor de benamingen van het Romeinsch recht kiest, die slechts voor een deel in de Middeleeuwen geregeld gebruikt werden. Duidelijk is de be- naming: consessio iudicum (het college van rechters). De andere begrippen vereischen evenwel een nadere verklaring. Onder de "curia" moet hier blijkbaar de senaat of de raad der stad, het hoogste college der stad verstaan worden, waarvoor de Fransche vertaling (Op. 4, 675: conseil, parlement) pleit. Reeds in Cod. Theodos. komt het begrip in deze beteekenis voor (VI, 6, c. 1 de coss.:

in omni etiam curiae senatoriae actu, sententia, coetu - si quis consulatu et praefectura conspicuus est (Ook bij elke handeling, bij elk besluit, bij elke samenkomst van den senaat - als iemand door zijn consul- of praefect-zijn boven de anderen verheven was).

Zooals Valesius verklaart, waren in alle steden van het rijk de functies der consuls gelijk aan die te Rome.

In deze be4:eekenis vindt men ook den naam "consul" in de middeleeuwen (consules in civitatibus, qui in aliis vulgo Sabini vocantur (de consuls in de steden, die in andere streken gewoonlijk de Sabijnen genoemd worden) bij Gange, Glossar. 2, 527.

Moeilijker is de grens te bepalen tusschen de begrippen "collegium" en

"societas", daar deze zoowel in het oude Rome, als ook in de Middeleeuwen niet streng genoeg uit elkaar gehouden werden. Voor 't Romeinsch recht vgl. L I pro D quod cuiusc. lIl, 4 Gaius: neque societas neque collegium neque huiusmodi·

corpus passim omnibus habere conceditur. .

De Glossatoren en de Kanonisten gebruiken eveneens de termen: "corpus",

"collegium" en "societas" in gelijke beteekenis, vgl. daarbij Gierke, Das deutsche Genossenschaftsrecht III bI. 192 en 247. Maar zooveel is duidelijk, dat collegia volgens het Romeinsch recht de benaming voor vereenigingen was; ze waren het- zelfde als de societas, slechts met dit onderscheid, dat de laatste slechts voor een bepaalden tijd werden opgericht, de eerstgenoemde echter voor altijd.

(Mommsen, de collegiis et sodaliciis Romanorum bI. 39). Het begrip "societas"

was vooral gebruikelijk als aanduiding der overeenkomst van vennooten tot het gemeenschappelijk drijven van een zaak, of van de verhouding der vennooten, die zich tot vaste bijdragen aan geld of arbeid en tot aandeel in de winst of verlies verplichtten. (Liebemann, Geschichte der Organisationen des römischen Vereinwesens, bI. 167 en Endemann, Studien zu der romanisch-kanonistischen Wirtschafts- und Rechtslehre, I, blz. 344). Ook de Kanonisten maken inzooverre onderscheid tusschen collegium en societas, dat de laatste nog niet op zichzelf (per se) een collegium vormt wanneer ze, als zoodanig niet uitdrukkelijk door den princeps wordt aangewezen. Het op deze wijze georganiseerde genootschap (societas collegiata, plurium corporum inter se distantium uno nomine ei depu- tato collectio) werd oorspronkelijk, zooals bij Innocentius, een geestelijke broederschap, maar onder inwerking van het Germaansche genootschapsbegrip werden ook andere vereenigingen - vooral vak- en handelsvereenigingen -

"societates" genoemd; hun essentieele kenmerk was, dat ze stonden onder een bestuurder (hoofd, directeur, Chef) (rector, praepositus); vgl. Gierke t.a.p.

blz. 285, 424; Endemann t. a. p. I, p. 349.) Deze zullen Calvijn hoofdzakelijk voor den geest gestaan hebben; de Fransche term "bande" (Op. 4, 675) dekt dan ook in den grond der zaak geheel het latijnsche societas (Gange, Gloss. 7, S. 506). Daarentegen zal Calvijn, evenals het Romeinsch recht bij het

"collegium" gedacht hebben aan de werkliedenvereenigingen en de vereenigingen

tot bevordering van het algemeen welzijn. Daarvoor pleit vooral, dat de aan- duiding van het hoofd van dit collegium als "praefectus" geheel Romeinsch is.

(praefectus fabrum, praefectus et patronus collegii funeratici) Vgl. Liebemann t. a. p. 209, 242; Hirschfeld, Der praefectus vigilum in Nemausus und die Feuerwehr in den römischen Landstädten, Sitz. Ber. der Akademie Ween en 1884;

H. C. Maué, Praefectus fabrum 1887. Verder komen de "chefs" der Fransche werklieden corporaties in de bronnen als praefectie voor. (Vgl. Boissonade, Essai sur l'organisation du travail en Poitou 11, 182 v.v.). De Duitsche "Gilden"

hebben daarentegen "major" en "praepositus" (V gl. Wilda, Gildenwesen bI.

154, 242, 384). Zoo is ook de "magister" als hoofd eener societas geheel een Romeinsch-rechtelijk begrip (V gl. de bewijsplaatsen bij Dirksen, Manuale lat.

jur. civ. Rom. blz. 237). Verder worden ook de hoofden der "collegia" in het Romeinsch recht "magistri" genoemd. (Mommsen t. a. p. 76, 93, 106 v.v. en Liebemann t. a. p. 21).

27) Super apostolica sede, an videlicet divino sit iure necne, an quo pontifex qui papa dici coeptus est, iure divino in ea praesideat.

28) Deze plaats vindt men in den eersten "gladius" van de "probatio prima conclusionis": Nulla mortalium civilitas seu ut ita dicam pluralitas recte admini- strari potest citra capitis unitatem. De juiste tekst is: Da familiam domus et substrahe iIIis recto rem unum, nonne corruet et confunditur? da pagum, tolle recto rem unum, quid aliud nisi bestiarum fovea erit,... da civilitatem et careat gubernatore uno, priveturve magistratu, aut senatu, nec item sit sena- torum caput unum, quid putas sit ? ... da regnum et non sit iIIi rex unus, dissipabitur, destruetur ac peribit.. .... Neque res publica, sive sit oeconomica, sive monastica, sive politica, citra capitis unitatem stabit, sed plane desolabitur, pervertetur et disperibit. ... Ecclesia itaque catholica non unius Qomus familia, non unius pagi aut castri sive civitatis, vel regni complectitur homines, verum numerosa mul ti tu de fidelium est et quidem haec multitudo absque capite uno, uno rectore, pastore acdomino esse deberet?

29) Op. 41, 47 V.V., 77 v.v., 274 V.V., 440 V.V.; Op. 40, 599. .

30) Anton de Rossellis, Goldast I, 544: Igitur movebant beIla Romani, ut universum orbem terrarum in unam societatem iustitiae et pietatis inducerent et in unam monarchiam et foederativam, unde pax sequeretur universalis ... . V'oluntate divina orbis sibi ascripsisse Romanorum dominium ostendi potest.

ib. 548 (Deurn) Romanos prreelegisse, ut organa et ministros. ... et sic iuste fecerunt. Vgl. Dante, De monarchia 11, cap. 2 en 7.

31) Engelbert v. Volkersdorf, t. a. p. 40 V.v. Dante t. a. p. cap. 10 en 11.

32) Anton de Rosellis, Goldast I, 545; Petrarca Epist. VIII (Goldast, I 1354);

Dante t. a. p. cap. 5.

33) Op. 2, 841.

34) Op. 40, 599, 77; Op. 41, 73 V.V.

35) Op. 51, 202: Quid est igitur papatus, nisi deformis gibbus, qui totam ecclesiae symmetriam confundit, dum unus homo capiti se opponens e mem- brorum numero se eximit?... idoli sui tyrannis sit ordini adversa, quem Paulus... commendat.

36) Calvijn's kritiek is op zichzelf nog geen bewijs, dat hij daardoor een der eerste verdedigers van de nationale koninkrijken en del' natiën in 't algemeen geworden is, zooals Doumergue t. a. p. V, 435, aanneemt. Als dit juist was, zouden zijn aanvallen op het nationale Fransche koningschap van zijn tijd onverklaarbaar zijn.

DA COSTA IN ZIJN BETEEKENIS VOOR DE ANTIREVOLUTIONAIRE PARTIJ.

DOOR ]. C. RULLMANN.

I.

. Inleiding.

Sinds 1823, toen hij tegen den geest der eeuw optrad, tot aan zijn dood toe, in 1860, was Da Costa een gestadig getuige der Evangelie- waarheid, gelijk ze tegen al wat haar ontkent of miskent gekant is;

hetzij hij zich op godsdienstig gebied bewoog als Schriftverklaarder en apologeet, hetzij op kerkelijk terrein als belijder en strijder, hetzij in de letterkunde als dichter.

Niet het minst echter ook in de politiek.

Omtrent zijn staatsrechtelijk standpunt in kritieke tijdsgewrichten geeft vooral zijn briefwisseling met Groen van Prinsterer, van het begin tot het einde, licht. Deze correspondentie is dan ook onze hoofdbron geweest bij de bewerking van dit artikel. Voorts raadpleegden we dankbaar het academisch proefschrift van ]. C. van der Does: Bijdrage tot de ge- schiedenis der wording van de Antirevolutionaire of Christelijk-historische Staatspartij, Amsterdam 1925.

Om het overzicht te vergemakkelijken verdeelen we onze stof in zes paragrafen. Zoo onderscheiden we dan bij Da Costa:

1. zijn contrarevolutionaire periode;

2. zijn antirevolutionaire overgang;

3. zijn politieke tijdzangen;

4. zijn politieke brochures;

5. zijn politieke partijformatie;

6. zijn politieke geloofsbelijdenis;

om tenslotte in een Samenvatting zijn beteekenis voor de antirevolutio- naire partij aan te wijzen.

* * *

I. Zijn contrarevolutionaire Periode.

Als discipel van Bilderdijk was Da Costa in zijn eerste periode nog contrarevolutionair.

De Fransche Revolutie had n.l. op Bilderdijk en zijn school den indruk gemaakt van een indringen van helsche invloeden in het leven der Staten en volkeren, die alleen teruggedrongen konden worden door een werking van Gods Geest, rechtstreeks uit den hemel, als de Vorsten en Staats-

lieden zich bekeerden, het rijk van Satan neerwierpen en den stand van zaken weer omzetten.

Hiermede nu hingen samen Da Costa's toenmalige denkbeelden over Constitutie, Monarchie en Organisatie, gelijk hij die in zijn: Bezwaren tegen den geest der eeuw (1823) ontwikkelde.

Tegenover de lawine der Revolutie, die alle overtuiging van een door God aan de Koningen verleende Souvereiniteit wegsleurde, meende Da Costa de waarheid van Romeinen XIII : 1 niet anders te kunnen hand- haven, dan door Constituties als uit den Booze te beschouwen, omdat ze de vorsten maar belemmerden in het doen van het goede. En vandaar zijn stelling: indien Uw Constitutie met geen waarachtig christendom bestaanbaar is, indien Uw eed op de Grondwet Godonteerend is, zoo kan die eed U niet binden, noch verhinderen te doen wat Gode wel- behagelijk is.

Dit nu zou zeker ten volle gelden, als er sprake was van een Constitutie, waarbij de vorst de opdracht van het gezag uit de hand des volks aannam, in dien zin, dat het volk erkend wordt als van nature zelf de macht in zich dragende, en deze krachtens zijn oorspronkelijke volkssouvereiniteit op den Koning leggende. Dan toch is een eed, door den Koning op zulk een Constitutie afgelegd, een eed, dien hij niet had mogen doen, en dus gelijk staande met elke andere belofte of eed, waarbij iemand zich verbonden heeft tot een onredelijke en ongeoorloofde handeling. Alleen zou er dan uit volgen, dat zulk een Koning dan terugtrad, althans wanneer hij" gelijk ten onzent, geen on- betwistbaren titel van erfrecht kon presenteeren, waarop, bij wegdenking van de Constitutie, zijn recht op de kroon zou kunnen rusten. Maar ten onzent was de Prins in 1813 Souverein vóór, niet door de Constitutie.

Het was om de vrijheid te beschermen, dat hij Souverein gemaakt werd.

Wat dan ook de Constitutie deed,. was slechts in goeden vorm be- vestigen hetgeen door den kreet der nationale conscientie, krachtens de stem der historie, reeds tot een feit was geworden.

Voorts ligt er in de Constitutie ook nog een ander bestanddeel, te weten: de rechten en vrijheden, die door den Souverein aan het volk zijn toegekend. Heeft nu een Vorst, gelijk onze Koning, de rechten en vrijheden des volks bij plechtigen eed nogmaals aan zijn volk herinnerd, dan is hij gehouden en van Godswege verplicht, dezen zijn eed stipt na te komen. Nooit kan in het karakter van zijn souverein gezag eenige beweegreden of wettige aanleiding liggen, om maar iets van de bezworen rechten en vrijheden des volks terug te nemen.

Ten opzichte van de Monarchie oordeelde Da Costa in zijn contra- revolutionaire periode, dat de eenhoofdige Regeeringsvorm een duidelijk teeken en bewijs was van de bescherming en bewaring Gods, en dat de republikeinsche staatsvorm op christelijk standpunt eigenlijk onge- oorloofd was. Leeraarde de Fransche Revolutie, dat uit haar beginsel van volkssouvereiniteit wettigIijk alleen de republiek kon voortkomen,

Da Costa leerde, dat uit Romeinen XIII : 1 wetfiglijk alleen de Monarchie kon worden opgebouwd.

AI moet echter grif worden toegegeven, dat de Monarchale regeerings- vorm eenvoudiger en sprekender is, en in den regel de kwestie van het staatsgezag meer buiten spel laat, toch is de goddelijke Souvereiniteit hieraan niet gebonden. Ook Israël had eeuwenlang een regeeringsvorm, die, wat het aardsche regiment betreft, niet monarchaal was; en met name ons vaderland heeft onder zijn republikeinschen regeeringsvorm weergalooze gunsten van God genoten.

Reeds Calvijn had daarom beslist uitgesproken, dat onder zekere om- standigheden de republikeinsche regeeringsvorm zelfs verkieslijk was, en zeker zal niemand Calvijn verdenken, van ook maar met een enkelen vinger aan den goddelijken oorsprong van het Souvereine gezag te hebben willen raken.

Zeker, wie voor de republiek roept, omdat in haar de volkssouvereiniteit het zuiverst haar triomf kan vieren, moet weerstaan worden. Maar ook met hen, die de republiek verwerpen, als ware ze met het goddelijk gezag onbestaanbaar, mogen we niet medegaan.

Wie de monarchie als den eenig geoorloofden regeeringsvorm predikt, verleidt de monarchie, om God te vergeten, en het Koningshuis in de plaats van het gezag des Heeren te schuiven. Evengoed als wie te sterk' voor de Republiek ijvert, gevaar loopt het gezag uit den volkswil te gaan afleiden.

Aan beide zijden is het gevaar even groot. Aan drieërlei moet daarom steeds worden vastgehouden: 1. dat alle souverein gezag rechtstreeks van God komt; 2. dat de aanwijzing van den drager van het gezag door de historie of door de volkskeuze kan geschieden; en 3. dat de vorm van het gouvernement zoowel monarchaal als republikeinsch kan zijn, zonder dat hierdoor op zichzelf de kwestie van het goddelijk gezag ook maar in geschil komt.

Eindelijk, voor wat betreft de Organisatie, Da Costa wilde in zijn Bezwaren niets weten van menschelijke vereenigingen. Ze zijn hem uitingen van blinde drift of dwazen hoogmoed. En ook hierin was hij slechts de trouwe leerling van zijn grooten meester, die niets verderfe- lijkers kende dan zoogenaamde maatschappijen. Als De Clercq hem spreekt over een oefenen van de troepen, merkt Bilderdijk daartegen op:

"Geen leger I De Heer roept de zijnen een voor een!"

Nu lag het voor de hand, dat Bilderdijk, wiens kracht juist in het eenzame en geïsoleerde van zijn verschijning school, en die zich door elke verbinding met anderen zou verzwakt hebben, van vereeniging een diepgevoelden afkeer had, en zijn kracht zocht in het persoonlijk optreden.

Waar nog bij kwam, dat juist in Bilderdijk's dagen het vereenigings- wezen door de Fransche Revolutie was aangegrepen als wapen tegen het wettig gezag. Mannen zonder veel persoonlijke beteekenis scholen samen in de koffiehuizen, in allerlei clubs en maatschappijen en eindigden

met het oprichten van die vele Comité's voor het "Algemeen Welzijn", die leefden van conspiratie tegen de Overheid.

Ook werkte hier een apocalyptisch motief mede. De ontzettende ge- beurtenissen, die met de Fransche Revolutie samenhingen, hadden op Bilderdijk en zijn school een verpletterenden indruk gemaakt, en allengs een voorgevoel doen ontwaken, dat de wereld ten einde liep. De tijd zou voorts kort zijn. En nu scheen het hun toe, dat God Almachtig, vóór dat einde, nog op aarde heerlijk den Christus en zijn Koninkrijk zou open- baren, door rechtstreeks uit den hemel, onder zijn providentieel bestuur, een ernstigen ommekeer in de stemming der geesten tot stand te brengen.

Bracht nu God zelf dien ommekeer teweeg in de bestaande organisaties der volken, dan moest hieruit wel de conclusie volgen, dat de christenen niet op eigen organisatie bedacht moesten zijn; alsook dat de kracht der actie niet gezocht moest worden in het volk, maar in de bekeering van de grooten der aarde en van de machthebbers, waaruit dan straks de kerstening der lagere klassen vanzelf zou voortvloeien.

Zoo was dus het Bilderdijkiaansch verzet tegen wat men noemde "de vereenigingen" metterdaad principieel. Van een apart gecreëerd terrein wilde men niet hooren. GOd werkte, wat zouden de menschen dan werken. Door één dichterwoord immers, kon God den stand van zaken omzetten:

Voor mij! één doel slechts heeft mijn leven!

Eén uitzicht vult geheel mijn ziel!

En moog' mij de adem eer begeven, dan dat dit uitzicht mij ontviel!

't Is: met der Dichtkunst geestverrukking het Ongeloof en zijn verdrukking omver te stoten van zijn' troon!

Hij, die de Goliaths doet treffen, kan de aard van 't ongeloof ontheffen door éénen dichterlijken toon!

Zoo zong Da Costa destijds in biddende overspanning.

Den plicht tot handelen zag hij toen nog niet in. Het denkbeeld van organisatie der krachten die God geschonken had, kwam toen nog niet in hem op. Eerst later zou hij gaan beseffen welk een beteekenis, naar Gods bestel, de samenhang tusschen menschen, in de natuur en in de historie, heeft.

* * *

Il. Zijn antirevolutionaire Overgang.

Ook Groen van Prinsterer heeft veel van Bilderdijk geleerd. Maar discipel als Da Costa was hij nimmer. Van contrarevolutie, zood ra hij haar eigenlijke strekking begreep, had Groen steeds een afkeer, volgens de zinspreuk van De Maistre "Nous ne voulons pas la contre-Révolution, mais Ie contraire de la Révolution".

b