DL RAMP OP HET PIKMEER
Bezuaun legen ά ijeni um hetpostmodeineuanspiakeliikheulsieihl
Rede
mtgtsprokcn bij dt aanvaaidmg van het ambt van hoogleiaai in het bürgerlijk lecht aan de Rijksunncrsiicit Gionmgen op 5 ncnembei 1996
dooi
J H. Nieuwenhuis
KI UWl R 1997
© 190 ) 11 Nicuwcnhuis
Alk l u l l t e n vooibchoudui Niets uit dc/c uilga\L m ig wouk η \ci\eel\ oudigd op gesiagen in ecn gcautomatiseeid gcgtxtnsbesland oi openban gemarkt in cnige \ o] m <>i op enige w i]/c hcl/i] ckktionisch mCLliamsch dot)i totOLopit-ίη ttpndmen ol cnigc inckie maniei /onclcr vooialgaanuc sthnltelijke l « s u n i m i n g \an de
DE RAMP OP HET PIKMEFR
legen de ßeert van hei postmodeine aampiakehjLheidsiecht
/ljn de ddgen van het modeine pnvaatrecht geteld?
'Wij lcvcn in een lijdperk van antifundcnngsdcnken en postmoderm-teit Het geloof m Crrotc Veihalcn behooit tot het veileden ' Gewichtige wooi den, uitgespioken door gczaghebbendc stemmen de Veikenningscommissie Reehtsgeleeidheid (lianken, Geelhoed, Van Gerven, Hondius, Koithals Altes, Leyten, Raaymakers, Scheltema, Wackie I ysten, bijgestaan dooi Hüls als setretans) ' Het kan haast met andcis of de eommissieleden en/of hun sccretans hebben zieh laten mspireren door de hanse denker Jean-Fiangois lyotard en diens ge ruehtmakende boek 'la condition postmodeine' Het postmodeme tijdpeik waann wij leven woidt gekenmeikt dooi de telooigang van hcl geloof in de gi ote veihalen (Ί e grand leut a peidu sa u edibihte') 2 De \ooibije penode van modeimteit weid ingeleid en beheerst dooi hei fundei ingsdenken \ an Descai tes, bij zijn sporn tocht naar een on-wankelbare fundei mg van zijn kenms kwam hij uit bi] zichzelf Je pense dorn je si/ι? ' Tot de giote, funderende, vcilclhngen die ten piooi /ijn gevallen aan het postmodeine ongeloof lekent lyotard vooial het verhaal \an de VeiInnung, zoals veiteld door Kant de eman eipatie van de mens als autonoom wezen ('Aufklarung ist dei Aus gang des Menschen aus seinci selbst vei schuldeten Unmündigkeit') 4 Wat naai het ooideel van Lyotaid ovcrblijft IS de 'paialogie', een ein-deloze letks 'kleine verbalen', een giabbelton van 'taalspelcn', die el-kaar tegenspieken en ondermijnen
Len vooiziehüge tegenweiping het iteht, althans het buigeihjk recht, lijkt nog steeds een bolweik van fundeimgsdenken en modei-mteit
De openmgszm van het Bujgeihjk Wetbock onthult al meteen het
ι 1 mdrapport \ .in de Vcrktnningscommissit Reihlsgckeidhutl ρ 57 1 La C ondilion l'ostmodeine wo, ρ <ü
5 Disiouis dt la Methode -icpailic
grotc verhaal dat het funddment vormt waarop het burgerhjk recht IS opgctrokkcir 'Allen die zieh in Nedcrland bevinden, zijn vnj en be-voegd tot het genot van de hurgerhjke rechten'. Hiermee was de Ne-derlandse wetgever al in i8}S 'moderner' dan /ijn Franse \ oorbeeld dat niet vorder kwam dan 'Tout fum^ais jouira des droits uvils' (art s C .c.) Ait J.I IVW leidt /ander omwegen naar een van de steikste \erhalcn van de Verhchting. "Wo hold these truths to be self-evident, thdt all men are created equal; thdt they are endowed by their Creator with certain malienable nghts, thdt among these, are hie, hberty, and the pursuit o( happmess'.1
Waarheden die vanzelf spreken ('self-evident truths') Hiei dreigt een aanvaung met een andere pijJer van het moderne - en in de visie van de verkenmngstommissie dus achterhaalde — fundenngsdenken. hei puncipe van de toercikende grond Nihd sine causa lWi) aanvaarden
geen enkel ieit als waai, /onder dal een toereikende grond kan wor den aangewe/en, waarom dat reit zo is, en niet anders'.2
I let probleem van het pnnupe van de toereikende giond is uiteraard. op welke grond rust de grond' Welke toereikende grond kan worden aangevoerd voor de waarheid van het feil dat de mens beschikt o\er 'ceitdin malienable nghts'' In op welke grond ι ust op zijn beurt die piond'
Ο
Om te voorkomen dat we tcrechtkomen in de onpcilbdte diepten van een oneindige regressie, kan een beroep worden gedaan op een ιη-stantie wier uitspraken /ijn onttrokken aan hei pimcipe van de toe-reikende grond. De Deklaration of lndependence voigt deze koers. De mens heeit omervreemdbare rechten; zi| /ijn hem verleend dooi /ijn Schepper Ί-η God /eide· 1 adt ons mensen malten, naar ons beeld, als onze gelijkenis, opdat zij heersen over de vissen dei zee. '(Genesis 1.26). De vraag waaraan God de bevoegdheid ontleent de mens de heerschappij over de vissen der zee te verlenen, is bluten de orde /ijn Woord is toereikend
Nihil sine tausa; is niet ook hei doen en laten van de mens ondei worpen
aan het prmape van de loereikende grond'
Volgens de onderwijzing van Johannes Calvijn is dat zeker het geval.
Niet alleen IS het 10 dal geen mus ter aajde valt zondci dat de Heei aldus hedt bcsloien, maar ook de o\eiwegmgen en de wil van de mens vvoiden dooi Zijn laadsbeskut bestuuid, en wel zo dat ZIJ legcl-leeht afgaan op hei vei böigen doel dat dooi Zijn \ooiziemgheid is bestemd ' Du glaubst /u schieben, und du wnst geschoben
1 en ι estant van de/e theologische visie klinkt nog dooi in het geldcn-de ι echt De Hague-Visby Rules zijn in ons Lind rechtstreeks \ an toe-passmg Ingcvolge deze legeis is de /eeveivoeidei ontheven van aan spiakehjkhud indien het veiioiengaan van de ladmg moct woiden toegcschiexen aan een l/\ct οί God' (art 4)
Tegenovei de leei \ an Cahijn Staat het giote, be\ 1 ljdende \ ei haal van Kant V001 /o\ ei de mens meer is dan een natuui vei schijnsel, en kan w ordcη aangemei kt als een lcdcbjk wc/en (\ ei nunftiges Miesen), is in /ijn wil een bij/ondei e voim \ an causaliteit gelegen, die werkzaam is onafhankehjk van vieemde 001/aken, m /ovene is hij autonoom, beschikt hi], met andei e wooiden, over het \ ermogen ziehzelf tot wet te /ijn en /o /elf 1 echt te seheppen 2 Het is ιπι/π wooid dat mij veibmdt, en \ oor de ander hei leeht schept mi) aan mijn wooid te houden Als ledehjk wczen kan lk niet willen dat mijn \001nemen, de nakommg van mijn toezegging aehtciwege te laten als dat betei /ou uitkomen, algemene lege! zou woiden en dooi ledeicen /ou woiden nagevolgd lets dergchjks geldt ook met betieklung tot het veimogen zieh dooi middel van een omechtmatige daad te veibmden tot sdiadeveigoe-ding Omeehtmatig i, mijn doen en laten ak het in stnjd is met het-geen volgcns ongeschieven lecht in het maatsdiappelijk vcikeei be-taamt Hoc kom lk te weten wal het ongcsehieven leeht met betiek-king tot mijn gedragmgen mhoudt? Stel, ik speel mel de gedachte een weiknemer van mijn eoneuiient Imdenbaum dooi giften en belof-ten te bewegen mij mhehtingen le veistiekken omtient al hetgeen len kanlore van Imdenbaum plaatsvindt (welke offenes worden uit gebracht, welke klanten doen bestelhngen c d ) Kan ik als jedelijk ondcrnemei willen dat de dooi mij vooigenomcn handelwij/e alge-mene piaktijk onder ondememeis zou worden'
Dit Kantiaans autonomicbegnp voimt de giond, maai ook de gtens,
inslUutie 1 xvi, s
van de aanvaardbaarheid van ongeschicven zorgvuldigbeidsnormen m hct aansprakelijkheidsrecht
Aanspiakchjkheid op giond van schuld Schuld IS, hoewel ceuwen oud, ccn modern, want funderend begnp Hei past voegloos in het grote verhaal van de Verhchting. de mens JS autonoom, hl) kan op eigen kiacht ontdekken waartoe hij gehouden is in het maatschap-pehjk verkeei Had de veioorzakei van de schade kunnen inzien dat hi), met het oog op de voor hem kenbaie belangen van de ander, anders had moeten handelen dan hij dced?
Maar is dit beeld met onheikenbaar verbleckt, nu we, cnkele eeuwen verder, met f erme tred op weg zijn naar een postmoderne Ί isicomaat-schappij', een begnp dat in Nederland is gemtroduceerd door Hüls ' De meuwe nsico's waarmee we worden geconfronteerd (radio-activi-teit, genetische modificatie van planten en dieren, gaten in de o/on-laag) hebben gemeen dat zi) nict \atbaai zijn voor rechtstieekse, /in-tuigli)ke waai neming Kennis van dezc nsico's is 'ervai ingloos weten' Het gevaar veibonden aan een val in een keldergat kan ik mij heldci vooi de geest halen daten in de ozonlaag kan ik mel het blote oog met zien, en wetenschap omtrent hun gevaren heb ik van hören zeg-gen
Risico is een bij uitstek postmodern begnp, het mist ledei e funderen-de kracht Dit is al ruim een kwart eeuw gelefunderen-den mgezien door Schul 'Risico is met, zoals schuld, een begmsel dat de aansprakehjkheid fun-deert ( ) Slechts een met-schuldig zijn wordt erdoor uitgedrukt Len positievc rechtsgrond, een antwoord op de viaag naai het waai-om van de/e vorm van aanspiakelijkheid, verschalt de term met '2 In het aansprakelijkheidstecht is de speurtocht naar een toereikendc en coherente fundenng onontkoombaar Dat geldt met alleen voor de persoonlijke aansprakehjkheid uit onrechtmatige daad, maar ook voor de nsico-aansprakelijkheden van de art 6 169 e ν Hct 'begmsel' dat leder zijn eigen schade draagt, is met meer dan een tautologie, een natuurlijk uitgangspunt De schade ligt waar ze ν alt Wie struikeh en /i)n been breekt, diaagt zelf zijn leed Het is de kunst de hnancielc consec[uenties veivolgens af tc wentelen op een ander, en /o van de
eigen schade andeimans schade te maken Daarvoor IS nodig dat deugdehjke rechtsgronden worden aangebooid Wat was de oorzaak een loszittende stoeptegel, een touwtje, spelcndeiwijs gespannen door kindtien? Hct ooideel dat de schade moet woiden gedragen door een ander dan diegeen die haar leed, dient steun te vinden m het recht Het aanspiakehjkheidsiecht is noodzakelijkerwijs fundenngs-denken Deze Stelling voimt de kern van het betoog dat thans volgt Belangwekkende postmoderne beschouwmgen omtient de rol van de zorgvuldigheidsnorm zijn te vinden bij Van Dam ' Van Dam Signa-leeit de kentenng dei tijden 'De zunere sehuldaansprakelijkhud is dood en de zuiveie nsico aanspiakelijkheid dooigaans een brug te ver ' (p 195) Hij zict evenwcl in de zorgvuldigheidsnorm 'het instru ment waarmee telkens de |uiste plaats op het contmuiim tussen schuld en nsico kan woiden gevonden Deze noim is dankzij haai elasticiteit, flexibel genoeg om daaitoe op verschallende gebieden be-vredigend te iunctioneren ' (p 194)
Van Dam ti ekt een /wäre wissel op de elasticiteit en flexibiliteit van de zoigvuldigheidsnorm Hij bepioeft haai multifunctionahteit Is zij een geschikt middel tei bercikmg van dne doelen (1) preventie, (2) vergocding en (3) spieiding \an schade' Hocwel hij moet constateien dat spiake is van een 'incompatibilite des fonetions', concludeeit Van Dam niettemin dat de /orgvuldigheidsnorm 'op een aantal teil einen een goed middel kan /ijn voor het beieikcn van een optimale combi natie van de nagest«efde doelstelhngen ' (p 250)
Sehadespteidmg stickt eitoe te bevorderen dat uitemdelijk niet een individu de schade draagt, maai een tolki tief van peisonen, bijvooi-beeld de prcmielx talende vcizekeiden Dezc doelslelling veigt \ an de rechter dat hij nagaat wie de beste schadespicider is de \erooizaker \ an de schade ot het slachtoffei De beste schadesprcidet is hij die in de meest 'strategische' positic vei keet t om de schade te spieiden Op deze wij/e kan de zorgvuldigheidsnoim 'de sluis naar de spicidmg voi men ' (p 240)
Van Dam illusti eei t zijn denkbeeiden aan de hand van een ongelukki-ge samenloop van omstandigheden te Katwijk aan Zee De τ>, |aai oude me\iouw Ciuyt brak haai heup doordat meviouw Bey bij het instappen \an een bus, zonder eeist achtel om te kijken, een stap
icruit deed Hct /ickenfonds heeft de veipleeg- en behandelkostcn van meviouw duyt vergoed cn vordert deze van mcvrouw Bey, die over ecn aansprakelijkheidsver/ekenng besehikt Het Hof oveiwoog dat het gedrag van mevrouw Bey siech ts dan on/orgvuldig /ou zijn als /i), toen zi) een stap aihtcruit deed, eimee rekemng had moeten hou-den dat degenc met wie die stap haai mogelijkcrwijs in aanrakmg kon brengen, op dat moment met goed in balans stond of op andere wijzc onvast ter been was Het Hof oordtelde dat dit met het geval was Het tegen deze beslissing genthte cassatieberoep is door de Hoge Raad ver-worpen '
De redenenng van "Van Dam verloopt als volgt /owel wanneer het /lekenfonds de schade moet dragen, als in het geval dat de schade voor ickening komt van de aanspiakch)kheidsverzekeraar van nie vrouw Bey, wordt de st hade gespreid over een groot deel \ an de bevol-king Het spreidingsmotiei vormde dus geen icden om juisl mevrouw Bey dansprakehjk te houden ümekt ook de vergoeding en de pi even-tie van de schade door de aansprakelijkheid van mevrouw Bey met /ou woiden bevordeid, kon de Hoge Raad tereeht concluderen, dat mevrouw Be) geen /orgvuldigheidsnorm had geschonden door met uit te kijken toen /IJ bij de bushalte een stap terug deed (p 242 e.v) In de/e ledenermg ligt btsloten dat het oordeel anders zou moeten uitvallen als aan de kant van het slathtofier geen adequate mogehjk-heden bestanden om /ijn schade dooi rrnddel van verzekermg te spreiden en de vergoeding van /ijn schade door aanspiakelijkheid van de veroor/aker dus wel /ou woiden bevorderd Met betrekking tot mkomensschade als gevolg van mvaliditeit zal dat met /elden het ge-val
Het is met aannemehjk dat reohters bi| het hanteren \ an de /oig-vuldighcidsnorm /ich, zonder dat uit te spreken, laten leiden door het door Van Dam aanbevolen richtsnoei wie is de beste schadespieider' In icder ge\ al /ou daarmec met te njmen /ljn de beslissing in de /aak over de iatale boswandeling te Slagharen
Fijdens een boswandeling geeit een /cventienjange jongen (Wennk) een schop legen een boomtak, die veivolguis terugzwiept en het rechteroog van een andeie jongen (Hudepohl) laakt Het daardooi veroor/aakte letsel heeft tot verlies vdn het oog geleid De beslissing
dat Wermk niet aansprakelijk IS, stcunt op de ovei wegmg dat omtrent dt feitthjke toedraeht van het ongcval onvoldoende JS komen \asl te staan om tc kunnen coneludeien dat Wcnnk zieh, naar de eisen van de hetn jegens Hudepohl bctarnende zcng\ uldigheid, van het gc\cn van die schop had behoien te onthouden ' 7 ο was, aldus de Hoge Raad, niet vastgcsteld wtlk soort tak het betrof Ln mderdaad, uit de \ aststaande feiten viel sleehts af te leiden dan dat het ging om een tak van een oogvei blmdcnde soort
Deze beslissing legt de seha.de niet bij de beste st hadespieider, dat was Wennk, vuens aanspiakehjkhud op eemoudige en betaalbaie wijze kon woiden \er/ekeid, hetgetn in feite ook was gesehied Hudepohl verkeerde dooi /ijn jeugdigc leefttjd in een /o maiginale posititie in het stelsel \an soeiale /ekei heid dat hij o\ci aanmeikehjk mmdei mogelijkhcden btsehiktc om alle uit het verlies \an zijn oog vooit vloeiende schade adequaat tt spreiden
Nu moet het betoog van Van Dam wellitht aldus woiden begieptn dat bij het hanteien \an de /org\ uldigheidsnorm een optimale seha-despreiding niet dt \eiborgen agenda van de rethtei is, maar dat /i) zijn leidiaad zou behoien te zijn Maai dan moet deze gang van /aken bestand zijn legen openbaarheid, /odat partijen daarop kunnen in speien In/et van ht t debat over de /oig\ uldigheid is dan niet langer ot Wennk zith, met het oog op de \ooi hem kenbaie belangen van Hu-depohl, van het geven \ an een schop tegen de tak had moeten ont-houden / i | moeten in dat gt\ al elkaai bestoken met de Stelling dat de andei in de meest strategische positite verkeeide om de schade te spi eiden Wie dat een aantiekkchjkc gedachte vindt, stelle zieh de een-voudige Kantiaanse vraag Kan lk willen dat dit algemenc praktijk woidt'
De slotsom m o J zijn dat, anders dan Van Dam betoogt, de /oig \ uldigheidsnoi m volstickt niet geschikt is als 'sluis' naai een van de dnc kci ndoc len van het aanspiakdijkheidsrecht spteidmg \an scha dt De /on>\ uldigheidsnoim kan slcthts naai behoien lunctioneien binnen dt gren/en van haai natuurlijke bedding als gediagsnoim die voortvloeit uit het ongeschreven lecht, het lecht dat ook /ondei pu-bhtatit kenbaar is Kon een icdehjk (leehts-)peisoon zeit bedenken dat hij, met het oog op de vooi hem kenbaie belangen \an de andei, zieh anders had moeten gcdiagen dan hij dted
Het voorgcumdc neemt niel weg dal binnen het aansprakehjkheids-recht schadcspreiding cn veizckerbaaihejd belangnjke geziehtspun-tcn /ijn Het is echter niet de rechter als vci tolker van het ongeschre-ven recht, maar de wetgever als schepper van geschreongeschre-ven recht, die zieh daardoor moct laten leiden Ter voorbereidmg van de recente lnwerkinglreding van de nsKo-aansprakehjkheid voor gevaarlijke Stoffen is dat dan ook ruimschoots geschied
Wie in de uilocfenmg \an zijn beroep ol bednji een gcvaailijke stof gebruikt of onder zieh heeft, is aanspiakclijk wanneer dit gevaar /ich ver\vezenlijkt(art 6 175) Deze nsieo-aansprakehjkheid stoclt, aldus de ontwerpers, op de 'belangnjke gedachte dat het redelijkis om de
scha-de die voor scha-derscha-den onlstaat dooi scha-de verwe/enlijking van IISKO'S die
met de aaid van het uitgcoefende bednjf samenhangen, door de on-derneming tc laten dragen cn aldus te hrengen onder de kosten — in de regel in de vorm van vei/ekenngspremies —, die te/amen de kost-pi i)s van het eindproduet bepalen en m beginsel aan de afnemers daar-van kunnen woiden doorberekend '' / o wordt de schade gespreid over de kopers van de emdprodueten die met behulp van de gevaai-hjkt Stoffen /ijn vervaardigd
ü p welke grond rust deze schadespreiding? Waarom /ouden kopers van plastic tuinmeubelen moeten opdraaien voor de kosten van mi-heuveiontreinigmgen doordat af en toe, als gevolg van een becirijfson geval, een houvtelheid ihemicahen terechtkomt in het milicu? Opde achtergrond van deze \raag klinken onmiskenbaar postmodt 1-ne klanken 'Het begnp schadeberokkening is voor een jurist omge-ven door morde connotalies Schade wordt ingebed in een morele logica van schuld en boete De economist ( ) heeft een meer
pro/ai-sche tei m voor schadeberokkemng, nl ncgatieve cxtcrnahleit '2
Bekijk het ecns mtt andere ogen Negatieve externalitcit, in phats van schade, als meuw paradigma voor het aansprakehjkheidsrecht Men onderdrukke gevoelens van ironie, of zelfs sarcasme, die mochten op komen bij het le/cn van dit nieuwe, icclitseconomischc pro/a De eraan ten grondslag hggende in/ithten /ijn belangnjk en hebben ken-nehjk ook de wetgevei geinspneeid
rransportondei nemers kopen (goedkope) dieselohe als brandstof
1 K i i m u s m k k t n II njss/s'j 21202,111 s, ρ 7
voor hun vraehtauto's en autobussen De kooppnjzen van de ditsel olie zijn voor hcn inteine kosten De mt het gcbruik van dieselohe \oorl\loeiende schade vooi deiden, gezondheidsproblemen van ast-mapatienten bij\ooibeeld, zijn vooi hen externe kosten Het IS van be-lang ondernemu s te dwmgen de/e kosten te 'mternaliseien', /odat zij tot uitdiukkmg komen m dt kostpujs van de dooi hen aangeboden diensten en hun afnemers dooi dt gestegen pnjzen worden gcstimu-leerd over te schakelcn op alternatieve veivoetmiddelen die deigchjkc externe kosten niet, of in mindere mate, veiooi/aken Op deze wijze woidt de sehadespreidmg mgezet tei ondersteumng van wat zondei twijfe] moet woiden aangemci kt als het aanti ekkchjkste doeJ van het aanspiakehjkheidsieeht pieventic Veigoeden van schade is goed, \oorkomen beter
/ o begiepen voimt schade opge\at als 'negaüeve exlei nahteit' die mott worden 'gemtei naliseeid' een goede iundering vooi de nsieo-aansprakehjkheid voor ge\aaihjke Stoffen Het is bovendien een vei-haal waann de 'motele logica van sthuld en boete' geen rol speelt Het maakt vooi het belang van lnternahscimg geen veisthil of het open scheuren van de ohetank het gevolg was van fouten van (peisoneel van) de ondernemer, dan vvel moet worden toegeschreven aan een 'act ofC/od'
Nu iijst de vraag Heeft de wetgevei aan deze zelfgekozcn rechtseco normst he uitgangspunten een consislente uitweikmg gegeven? Wat bij bestndeung \an de pailemcntaire geschiedems als etrste op valt, is de dominantt 10] die de veizekeibaaiheid heeft gespeeld bi) het op maat knippen λ an de aanspiakelijkheid Daaiomtient vvoidt vvel-lswaar opgemeikt dat niet wordt 'uitgegaan van de gedachte dal de veizekerbaai he'd van de aanspiakehjkheid een zelfstandig argument voor het aan^aaiden van een zodanige aansprakehjkheid opleveit', maai ckuu aan vvoidt onmidclelhjk tocgevoegd dat 'een niet ν erzekei-bare aanspiakelijkheid, althans uit een oogpunt van skuhtofteibe schtiming, goedc zin mist' (MvT ρ 7)
slachtoffcrs onoverzichtehjk en derbalve als beseherming minder ei-fectief maken, als ter vooikommg \an de noodzaak een zelfde nsico meermalen te verzekeren, hctgcen onnodig /wäre lasten op het be-dnjfsleven legt.' (MvT p.s)
Kanalisenng ter voorkommg van samenlooppenkelen en dubbele verzekenng Fen stukje gckanahseerde aansprakelijkheid wordt ztcht-baar in het \i]fde hd van art. 6:175. Is de stoi opgeslagen in een daartoe bestemd gebouw ol werk als bedoeld in art. 174 hd 3, dan rust de aan-sprakelijkheid mt ari. 174, voor wat betreit de schade die door vcr-wezenlijkmg van het aan de stof verbonden gevaai is veroorzaakl, op dezelfde persoon als op wie krathtens de vooigaande leden van art 175 aansprakehjkheid ter zake van de stof rust.
Nu snel een aanschouwelijk voorbeeld Welke gevallen moeten we ons voorstelleni Rampgevallen, aldus de wetgever: 'gevaren die zieh hierdooi kenmerken dat /ij /ich weliswaar zelden verwe/enhjken, maar dal, /o zij /ich verwe/enhjken, de mogchjkheici van /eer om-vangnjke schaden aanwe/ig is In deigelijkc rampgevallen is het tc-meer onaanvaardbaat dat de gevolgen daarvan niet /ouden behoeven te worden gedragen door de ondernemmg waai van de attiviteiten tot de ramp hebben geleid ' (M\T ρ 7).
I en denkbeeidige ramp dus, maar een die enkele geens/ins loevallige, doch mtegendeel met enige /org uitgekozen gchjkcnissen vertoont met histonsche rampen, die /ich hebben \oltrokken in het stroom-gebied van de Rijn en de Amer.
De uimp op hei Pikmeer In de nacht van 1 februan 1995 de nieuwe aan-sprakehjkheid voor gevaarlijke stoflen is enige Liren tevoren in wer-king gelreden — breekt brancl uit bij Agnlux B.V., een bedrijl dat zieh toelegt op de vervaardiging van gewasbeschermingsmiddelen (land-boLiwgif). I mgc tijci na het ontstaan van de brand scheurt een op-slagtank open en een grote hoe\eelheid /eer giftige proxyphenal stroomt m het nabijgelegen Pikmeer. De verontreiniging is van /oda η ige omvang dat een ingnjpende en langdunge sanenng nood/akeh|k is De reueatieve functies van het l'ikmeei /ljn voor een reeks van jaren uitgeschakeld. Hotels en bolen\erhuurbedri|ven kunnen hun verphehtmgen jegens de bank niel nakomen en moeten htm poorten sluiten drouw rotiwt
/ouden de gebouwen waann Agnlux haar bednjf uitoefent, toebcho-jcn dein cen andeie vennootsehap en 7011 de hotclhoudei enci wegen deze aan te spi eken met ecn beroep op de nsico-aansprakelijkheid van de bc/Htci van een gebrekkige opstal (art 174), dan sti an dt dit voorne-men op de kanalisaticbepahng \an ait 175 hd 5 De mededeJmg dal hieidoor de o\er/ichtehjkheid vooi het slachtoffti wordt veihoogd, zal een sehiale tioost 7i]n wanneci Agnlux geen \eihaal biedt, en de andeie vennootschap wel '
Wanneei de/e eompheatie zieh met voordoet en Agnlux met allecn exploitant van de Stoffen, maai ook eigenaat van de bednjfsgebouwen IS, lestccit nog een netehg samcnloopprobleem De kanalisatie laat omerlet dat de hotelhoudei de keus heeft tussen twee gionden dt aansprakehjkheid λ an Agnlux als bezittei van een opslagtank die is opengcscheuid, en haai aanspiakehjkheid als exploitant van een ge-vaai h)ke stof Op dit punt is spi ake van een stelsel van alternativitcit' I let piobltem is nu dat in de beide legelmgen de mogehjkheden om veiweci te voeren, sterk uiteenlopen en volstiekt mtt op elkaai /i|n afgestemd Als Agnlux woidt aangesproken tut ait 174 (gebiekkige opstallen), dan /al /ij ongetwijfeld als \eiwcei vocien dat zij, ook Indien ZIJ het gevaar op het tijdsüp van het ontstaan ei van /ou hebben geLend, de schade mtt had kunnen \ooikomen, /odat /ij in die (hv-pothelische) situatie dus nicl aanspiakelijk zou /i]n ge\\eest uit on-leehtmatige daad In dat geval njst de viaag wat moct woidtn aan-gemeikl als het tijdstip waarop het ge\aai is ontstaan het mtbiekcn van de biand of hei openscheuien \ an de opslagtank?
Woidt aan de voidenng daaitntegen dit ι/-, (gc\ adihjkc Stoffen) ten giondslag gelegd dan kan Agnlux kiezen uit de in ait rS veimelde hjsl van zes bev> ijdende omstandigheden Daai op pnjkt evenwel met het /ojuist genoemde gezithtspunt
Met de aangepie/en oveizithtelijkheid \an het gekanaliseeide stelsel loopt het /o'n vaait nog met 1 en geruststdlende gedachte, allecn \ooi wie houdt van htt letht als doolhoi
/\L in \ci<rthjkbaic /in ßjuw, Builtn tontiaclLick aanspiakcli|khcid \ ooi bo clemvt.tonltttni^mw l ) c \ c n U i i'j'Ji ρ [S6
Hol door de wetgevei mgevoerdc stelscl van altemativiteit vormt de bron van deze probkmen Daardoor komt de uitslag al te hangen van het door de eiser gtko/en hinkelspel längs de beide rechtsgronden, met h un uiteenlopendc mogchjkhedcn voor de gedaagde om verweer te voeien De lemedie hgt voor de hand kanaliseei de regcling met alleen met betrekkmg tot de aansprakeiijke peisoon, maar ook ten aan/ien van de rechtsgronden van de aansprakelijkheid Als slechts de exploitant van de gevaarhjke stof kan worden aangespioken, ligt het voor de hand zijn aansprakehjkheid uitsluitend le toetsen aan de daarvoor gesehreven regeJs, te weten ai t 6 175 in verbinding met de m art 17S omlijndc mogelijkhcid om verweer te voeien
ßcvordcrmg van de congruentie van aansprakehjkheid en veizeker-baarheid IS ook de strekkmg van de zes bevnjdende omstandigheden opgesomd in art 178 Twcc eivan verdienen bijzondere aandaeht Geen aansprakehjkheid kiachtens art 175 bestaat Indien ( ) b de schade is \eroor/aaki dooi een natuurgebeuren van uilzonderhjke, onvermijdehjke en onweerstaanbare aard ( ) en c de schade is ver-oorzaakt uitsluitend door handelen oi nalaten van een deide, ge-schied met het opzel schade te veroorzaken ( )
Sul, het openscheuren van de opslagtank is veroorzaakt, met door brand, maai door een windhoos zoals die in ons Lind met meer is voorgekomen sinds 1926, toen het metsveimoedend Borculo weid ge-troffen Of, alsandeicmogehjkheid wehswaai was brand de oorzaak, maar die is gesticht door deiden, die uit een oogpunt van sehadevci-haal moeten weiden afgeboekt als 'kale kippen'
Per veidedigmg van deze uitzondcnngen beginnen de ontwerpeis met de erkenning dat aan hun ontbreken in de oorspi onkehjke opzet van de aansprakelijkheid voor gevaaihjke Stoffen de gedachte ten grondslag lag, 'dat het aan de stof \eibonden \erhoogde gevaar nu juist medeomvatte het gevaar dat een onweerstaanbaar natuuigebeu-ren, ondcrseheidenhjk een ingnjpen van deiden, zou leiden tot het ontstaan van schaden, zoals door explosie of brand, die zonder de aanwezigheid van de ge\aaihjke Stoffen zouden zijn uitgebleven ' Du is een steik en consistent betoog Wat kan de wetgevei bewogen heb-ben, in afwijking hieivan, beide omstandigheden loch exonereiende ki acht te vei Icncn'
(b) de twijfel of m deze gevallen nog kan worden gesproken van cen bednjfsnsico, en (c) de gedachte dat beide exoneraties niet zo belang-rijk zijn dat het ontbreken van aansprakchjkheid hier in de praktijk als een ernstig gcmis zal worden ervaren (MvT. p. 12)
Het IS een hele krachttoei deze argumenten te njmen mel hei door de wetgever gcfoimulecrde uitgangspunt dat het bij de aansprakehjk-heid voor gevaarlijke stoifen gaat om rampgevallen, die zieh wclis-waar zelden voordoen, maar die, als zij zieh vooidoen, de mogehjk-heid \an zeer om\angnjke schade in /ich beigen en dat hei onaan-vaardbaar /ou /ijn dat de gevolgen niet zouden behoeven te worden gedragen door de onderneming wier bednjfsactiviteiten tot de lamp hebben geleid
dul-den ' Pen bepaalde male van vcrontreimgmg raoclcn vve duldul-den. De rokende schoorsteen is niel alleen hei symbool, maai ook de pnjs, van onze welvaart.
In hei miheuaansprakelijkheidsiecht gaal hei om een confhet van rechten /ij vormcn een stelsel van commumeerende \aten: enei zijds het in \olume afnemend, maar nog steeds bestaand, recht om het rmheu te verontreinigen, bijvoorbeeld met gewasbeschermingsmid-delen, en ander/ijds het voorzichtig gioeiende recht op een schöner miheu ('l)e benedensti oomse gebi uiker van nvierwater mag in begin-sel verwachten dat de rruer met door omvangnjke Jozingen boven-matig wordt vervuild').
Risico-aansprakehjkheid \oor gevddi hjke Stoffen is met louter een tethniek van schadespreidmg l-erst moet worden vaslgesteJd of de benadeelde recht had om gevnjwaard te blijven van de/e male van veronticimging
Het voorgaande biedt voJdoende munitie om postmodermsme en an-tifundenngsdenken uit twee nchtingen onder vuur te nemen. In het postmoderne 'paralogisme' van de onverenigbaai heid van functics van het aansprakeh|kheidsiccht, zoals geconstateerd door Van Dam, mag met worden berust. Met beti ekking tot de kerndoelen preventie, vergoedmg en spieiding van schade moct een rangorde worden bepaald Weinig twijfel kan bestaan omtient de posiüe van schadespreidmg /η JS geen doel op zichzeJI; ZIJ is dienstbaat aan de beide andere doelen. /oals gezien, levei l de spreidmg van schade dooidat /IJ door de ondememei moet worden 'geinlernahscerd' vervolgens wordt dooi berekend in de pnj/en van /ijn pi oduclen, belangnjke bijdrage aan de preventie van die schade. Spreiding van schade komt ook ten goede aan de vergoedmg van de door het slacht-ofier geleden schade. Van de vergoedmg van letselschade veroorzaakt door verkeeisongevallen zou weinig terethtkomen Indien een stelsel van (verphehte) aansprakelijkhcidsverzekenng /ou ontbreken. Op het eerste gezieht bjkt ook het bepalen van de rangorde lussen preventie en vergoedmg eenvoudig- voorkomen is beter dan vergoe-den Toch kunnen beide doelen elkaar hmderlijk doorkruisen 1 r zijn gevallen waann het vergoeden van ongevalsschade het voortduren van de arbeidsongeschiktheid bestendig). Als gevolg van een
neuroli-18 ι ΙΙΚ 21 S e p t e m b e r tyhH, NJ 1989, 745
sehe behoelte om schaden eigoedmg te vei k) ljgen, blijft het slachtoflci /iek zondei dat spiake is \ a n simulatic Schadcxeigoedmg blokkeeit genezing Met t e n beroep op de /in van u u e l i e c h t e h j k e aanspiakelijkheid heeft het Duitse ßundesgenchtshof in 1956 een duidelijke t o n -dusiegetrokkcn geen schade\ejgocding ' Htt slandpunt van de Hoge Raad veitoont meei nuance Wel sehadevcigocding, t t n / i j het slachtoffei zou hebben nagelaten \ a n /ijn kant alles in het weik te stellen wat ledehjkeiwijs — mede in aanmeikmg genomen /ijn pci-soonh|kheidsstruLUiui —van hem kan worden \eilangd om tot het hei stelpi oees bij te di agen 2 Uitemdelijk gaat ook hiei pi e\ entie bo\ en
\ergoedmg Gecn schadeveigoeding Indien het slaehtoffei zieh on-voldoende heeft ingespannen om het v o o i t d u i e n \ a n de sehade te \ o o i k o m e n
l h a n s vuur uit de tweedc linie de le/ei \ a n het Nedeilands Tijd-schnit λ ooi Buigerlijk Recht weid onlangs opgeschnkt dooi cen even tciloopse als bnsante mededelmg \an de Ad\oeaat deneiaal Vran-ken ßij gelegenheid van een inteiview ovei /ijn reeent \ei schienen Algemeen Deel, zei hij 'Ik had k u n n e n schii]\en o\ ei algemene ont-wikkehngen, zoals het \\eg\allen \ a n het begnp sub]eetiet leeht7
(NTBR 1996, ρ 204)
Het wegvallen van het begnp 'subjectief ieeht'? lloe moct het dan
veidei met het genot \ j n ek buigeihjke 1 echten in Nedeiland' Hiei past een gehamaste \eidedigmg \ an de 10] die het subjecüe\e recht heeft te speien binnen het aanspi akclijkheidsi eeht De diagende catcgone waaiop het gehele aansprakehjkheidsieeht rust, zowel de peisoonlijke aansprakehjkheid uit oniechtmatigc daad, als de gestaag uitdijende reeks mieo-aanspi akehjkhcden, woidt g e \ o i m d door de ι ubriek inbreuk op een lecht
We stuiten hie1 op wat Paul Schölten hteft genoemd een 'logische
g i o n c h o r m ' ,an het recht, een d e n k v o i m waaidooi icchtswelen sthap eeist mogclijk w o i d tλ /ondei de kein van Scholtens betoog
aan te tas'en, /ouden we thans he\ei spieken van een 'dialogische giondvoi m', het gaat om de noodzakehjkc vooiwaaiden vooi de 'be-spieekbaaiheid' van het recht
I H . I I / 20 Π7
IIR s Icbiuan 19S5 N[ 19S6 Π7 Ais A<qui 19S5 417
'De rechtsw etenschap zou zondei hei gehjkheidsbegmsel geen woord kunnen spreken I r blecf niets dan een chaos van uitspraken en eon-crete, niel tc hanteien verboudmgen', /o luidt een vroege waarsehu-wing van Süholten tegen het postmodernisme '
Nog fundamentei dan het gehjkheidsbeginsel is de rol van de catego-ne inbrtuk op een recht, als onmtsbaai bestanddeel van de basisgram-matita \an het aansprakehjkheidsreeht Dit vloeit vooit uit de om-standigheid dat de eisei steeds /ljn Stelling, dal hij teihl heeit op hono-ienng van zijn eis, tot in/et \an het debat maakt
«an een vaikenshoudci aanspraak maken op sehadevergoeding als hl) woidt getroffen door een maatregel van de oveiheid, die in veiband met zwaarwegende maatscbappehjke belangen bi] uilslek geboden is, /oals een veihod van het voedcien van varkens met slaehlafvallen? Het antwoord hangt daarvan al, of de overheid, door schackvergoe-ding aehtervvege te laten, inbreuk maakl op het aan de gedupeerde varkenshouder tot körnende lecht op gelijkheid, op 'egahte devant les
ehaiges publiques' 2 1 r beslaat geen grond vooi de proeve van
an-tifundenngsdenken van Bloembergen, te weten /ijn obsLrvatie dat m dergelijke gevallen sehadevergoeding moct worden betaald, omdat
geen sehadevergoeding wordt betaald 1
Wat de aansprakehjkheid uit omeehtmalige daad betiett de vanouds bekende leei Smits, die hei onrethtmatigheidsoordeel laal culmine ren in een oveikoepelende loetsmg aan de /oigvulciighLidsnorm, waarbij sthending van een wettehjke phehl en inbreuk op een recht siechts factoren /ijn', moct op haai kop worcien gezet (of, met wat meer mathematische preusic 120 graden worden gekanteld) De wet-tclijke norm en de maatschappehjke betamelukheid /ijn iacloien die meewegen bij het emdoordecl of sprake is van schending van een recht Rechtsmbreuk is steeds een constitutief vereiste \oor onreihl· matigheid
Schending van een wettehjk voorschnlt is met voldoende, slechts wanneei de geschonden wetsbepahng de benadeelde het teihl vei~
1 Vci/ameldc gesthultcn Ι, ρ 409 2 Vgl HR is jjnuaii nwi, NJ 1992, (>)S
1 /<> bij\ooilutld waarnemend Ad ν ot aal (.cncKia) Blotmlx.isJcn in /ijn SIC voor 1IK 26 janu.111 iwo, N) n)i)o, 7^4
ltende op bcseheiming legen de gelcden schade, IS spiakc van on-l cchon-lmatigheid Het ι eon-lati\ iteits\ ei eiste reon-lativ cei t mct andei e vvooi-den hcl dooislaggevende kauiktei \ an de wetsehendmg bi) het oor-deel of sprake is \ an een omeehtmatige daad Nagegaan moet nog worden of de bcnadeelde aanspiaak op bestherming van zijn gesehon-dcn belang kon ontlenen aan dat wettehjk \oorschtifl
Ten aan/icn \ an de ongeschreven /orgv uldigheidsnoim geldtiets dei gthjks Bednjfsspionage dooi omkoping \an andeimans peisonecl is in stnjd met hetgeen m het maatschappc)i)k \erkeei betaamt Maai vcrlcent de ongesehreven noim die dit veibiedt aan atze benadeelde w tl het ι echt daai aan beschei ming te ontlenen, nu hij m het \ ei leden de/e \oim van eommeruele mioi matieveiwcning legtlmatig /elf hetit tocgepast (in pan deheto de pot veiwijt de ketcl)?
ledtr ooideel ovei aanspi akehjkheid uit onreehtmatige daad \ergt een nadei e bepalmg \ an de tussen eiser cη gedaagde bestaande ι eehlsverhoudmg, dooidat in het pioecssuele debat \\ oidt \ astgcsteld \\ aai -op /ij jegens elkaai letht konden doen gelden
/o opgev at, kl ljgt de eategone ι echtsinbi tuk een \ eel ι uimeie maai ook cuinmeikchjkpiincipielere- signatuui dan naar\oien komi in de bonte vei/amehng van erkende, dan wel aigev\c/en subjcetievc ι ech-ten die in het kadci \ an ait 6 162 lid 2 htm weg hebben ge\ onden naai cle losbladige onreehtmatige elaad,1 in waaiuit bijvooibecld blijkl elat
het leeht \an o\et/et\ce) wel, maur de bevoegdhud tot uitgifte \an ce~n beurt\ aai tadics niet als leeht in de /in \ an ai t 6 162 \\ oieit eikenei Ook het oordeel dal gedaagde aanspiakehjk is uit hoofdc \ an een 1 ISI co-aanspi akehjkheid, kan niet woiden gcvelei zondei eerst te hebben λ astgesle Id w aai cp eisej en gedaagde |egens elkaa) 1 echt konden doen gelden Hael de kopei \ an een magnetion wein op meei \cilighud dan het gekochte pi oduet te bieden had' Ot had de pi oducent het 1 echt te verwachten dat van /ijn pi oduet niet een /o bi/ai gcbi uik zou vv 01 den gemaakt? iJat is des Pudels Kein', ook van het apoeiiefe veihaal ovei
de pioducent die nahet de kopeis eiop le vvijzen dat zijn magnetions niet gesehikl waien als haaidiogei voor fnsgevvassen poedels Het moderne aanspiakehjkheidsieeht hee-lt de onaJvvijsbaie taak de postmodcine nsice) maatschappij te tianstormeren tot et η lepubliek
van rechten / ο niet, dan \ allen er in hei geheel geen burgeilijke rechten te genieten
Ret flenot van de burgerhjke rechten de/cten op /ijn eigen eri, geniet
de boer, na gedane arbeid, van zijn pijpje gestopt met tabak uit eigen /ak Af en toe loeit een van /ijn stil veipande koeien Dit Areadische tafeieel wordt pas interessant als het wordt verstoord Dan komt het aan, niet op het genol, maar op de verdediging van de burgcilijke rechten Plotsehng loeicn de siicncs van de brandweei van Crouw äi'
: ; ι •
•.
