Computers die de rechter be'invloeden
De auteur dr. A.H.J. Schmidt is werkzaam als universitair hoofddocent Recht en Informatica.
Intro
'De Computer als rechter' is klaarblijkelijk een hardnekkig, haast onvermijdelijk toposvoor wie zieh met rechtsinformatica bezighoudt, zeker wanneer de blik op de toekomst wordt gericht. Maar hoe serieus moeten we in de körnende eeuw de magistratelijke pretenties nemen van een Instrument dat vermoedelijk nog niet eens zonder brokken door de eerste januari van het jaar 2000 zal körnen? In mijn betoog reken ik af met zowel realiteit als schrikbeeld van 'de Computer als rechter'. Ik kom uit bij ogenschijmijk aanmerkelijk minder uitdagende wagen over de invloed die uitgaat van behoorlijke instrumentatie op rechters in functie.
1. De Computer als rechter
Om de vraag naar de potentiele realiteitszin van de Computer als rechter te bespreken citeer ik allereerst uit de noot van 't Hart bij NJ 1987/42. Het gaat om een strafrechtelijke kwestie. Het citaat luidt als volgt:
'De huismeester van een flatgebouw brengt zelf onbevoegdelijk doorge-trokken gele strepen längs de weg om ingangen en bergruimten vrij van
keerders te houden. De verdachte, wetende dat de gele strepen onbevoegd geplaatst waren, heeft m stnjd daarmee loch ter plaatse zijn auto neergezet. Vervolgd wegens overtreding van art 8 jo 126 RVV is zijn beroep op deze onbe-voegdheid m de feitehjke instanties noch in cassatie gehonoreerd. De A-G Leijten schnjft m zijn conclusie dat het op het eerste en tweede gezicht onvoor-stelbaar lijkt, dat het handelen m stnjd met een door een particulier radicaal onbevoegd geplaatst verkeersteken een strafbaar feit zou opleveren Er is, met andere woorden, zelfs voor een doorkneed Jurist als het wäre het 'derde gezicht' nodig om hier tot strafbaarheid van het feit te kunnen körnen'
Binde citaat. Om de navolgende analyse niet nodeloos te bekor-ten bezie ik het onderwerp vanuit functioneel perspectief. Hiervoor is het anglicisme ßge«f bedacht. Agentis de aanduiding voor depersoni-ficatie: een agentis ofwel een menselijke functionaris, ofwel een Com-puter met een taak.
Om de functie van rechter te kunnen vervullen moet een agent niet alleen het vermögen hebben om teksten als die van 't Hart (en ook: in dossiers, processen verbaal, vonnissen in eerste en tweede aanleg, de adviezen van A-G's) te lezen en te begrijpen, maar bovendien moet het genoemde 'derde gezicht' beschikbaar zijn. Het gaat hier om twee verschallende vaardigheden, die beide voorwerp zijn van onderzoek in de informatica en de rechtsinformatica.
2. Taalvaardigheden
program-matuur met de kenmerken van een agent. Er lijkt geen principiele belemmering te bestaan voor het ontwikkelen van genoemde taal-vaardigheden, de voornaamste belemmeringen zijn praktisch. Ik geef een indruk aan de band van enkele standaardvoorbeelden uit de wetenschappelijke praktijk van de taaltechnologie, ontleend aan een voordracht van Michael Kohlhase bij het tienjarig bestaan van de stu-dierichting Cognitieve Kunstmatige Intelligentie aan de Universiteit van Utrecht in 1998. In het kort laat de ideeengeschiedenis bij het modelleren van taalsemantiek zieh typeren in vier fasen.
- Eerst stond de propositielogica centraal. Daarbij gaat het om gehe-le zinnen en is het omslachtig om eigenschappen uit te drukken. - Daarop werd de predikatenlogica uit de käst getrokken. Die heeft
Problemen met de betekenis van uitdrukkingen als 'Ik geloof dat Swinkels van de besmetting heeft geweten'.
- Daarvoor werd de modale logica met mogelijke werelden semantiek ontwikkeld en in Stelling gebracht. Er blijft te wensen over, namelijk de betekenis te ontlenen aan de context, zoals in alinea's als 'Een man slaapt. Hij snurkt'.
- Voor deze problematiek worden nu heel veel verschillende dyna-mische oplossingen onderzocht.1
Volgens Kohlhase is de stand van de techniek inmiddels wel zo ver, dat ook de contextafhankelijke betekenis van teksten in natuurlij-ke taal via computerapplicaties kan worden achterhaald. Daartoe wor-den de verschillende mogelijkhewor-den uitgewerkt en geevalueerd. Opmerkelijk is dat, wanneer een bepaald stuk tekst kan worden opge-vat als afgerond (laten we zeggen een dossier nadat de uitspraak in gewijsde is gegaan), dat dan de dynamische oplossingen steeds kun-1 Ik noem discourse representation theory [waaraan onder meer in Utrecht aandacht wordt
besteed), Situation semantics (waaraan bij onze afdehng in Leiden wordt gewerkt] en dialogische logica's (waaraan m Maastricht en aan de UT wordt gewerkt) Voorts wordt m een enigszms ver-wante an wel aandacht besteed aan preferentiele logica's (EUR) en, meer m het algemeen, defe-asible logics
nen worden terugvertaald naar modale Systemen. Op het eerste ge-zicht lijkt dit de dynamische benadering overbodig te maken: je wacht gewoon met analyseren totdat een discussie is afgerond. Hiertegen is evenwel een fundamenteel bezwaar. Het is de bedoeling dat deelne-mers aan de discussie ook tijdens het gesprek al begrijpen wat er aan de band is: hun discussiebijdragen berusten op die kennis. Met ande-re woorden: voor de digitale ande-rechter moet een aanvaardbaande-re oplossing voor de dynamische, contextafhankelijke interpretatie beschikbaar zijn om aan de discussie te kunnen deelnemen. Er ligt hier een fascinerend onderzoeksgebied waarvan de resultaten voor zover ik kan overzien nog op geen enkele wijze zelfs maar in de buurt komen van de taal-vaardigheden van rechters zoals we ze nu kennen. Daarbij komt nog de omstandigheid dat de complexiteit van berekening van contextaf-hankelijke betekenissen exponentieel groeit met de omvang van de context. Met andere woorden: ook technisch zijn we er nog lang niet.
3. Het modelleren van creativiteit
De tweede vaardigheid is dat wat 't Hart het 'derde gezicht' noemt. Dat is nodig om een gemotiveerde juridische beslissing te kun-nen nemen onder rigoureus nieuwe omstandigheden. Trouwens ook om een nieuwe beslissing te nemen in bekende omstandigheden (bij-voorbeeld als bij het Omgaan' van de Hoge Raad). Hier stuiten we opnieuw op een fundamenteel probleem voor de rechtsinformatica. Ook een digitale rechter mag zieh niet onttrekken aan het oordeel over een geschil waarover de wet niets zegt of duister is. De creatieve Ver-mögens van een digitale rechter moeten voor het invullen van derge-lijke lacunes evenwel worden geprogrammeerd.
voorliggende casus) en de enige die competent of bevoegd lijkt om de digitale rechter in dezen te modelleren of doen modelleren is de, voor-alsnog menselijke, rechter.2
4. Het modelleren van digitale persoonlijkheid, een virtueel verhaal? Met deze laatste overweging zijn we bij een ander en belangrijk aspect. De kunstgreep van de depersonificatie maakt het mogelijk om te spreken over de rechter als agent en om de vraag te stellen of die agentin de toekomst soms ook een Computer kan zijn. Maar dat laat-ste wordt niet alleen verhinderd door de vooralsnog gebrekkige ont-plooiing van de informatica. Ook de omstandigheid dat we aan een digitale agentgeen persoonlijkheid kunnen toekennen die aansprake-lijkheid kan dragen vormt een onoverkomelijke belemmering. Hoe moeten we bijvoorbeeld, als we aan digitale rechters denken, het besef duiden dat leden van de zittende magistratuur beedigd worden, dat aan hen bevoegdheden worden verleend, dat ze onafhankelijk zijn, en verantwoordelijk?
Nu is het natuurlijk wel zo, dat we leven in een tijd van demate-rialisering, van virtualisering. Maakt dit de virtuek rechter (u merkt dat ik zonder schroom het ene modewoord door het andere vervang) niet tot een aannemelijk alternatief? Ik ga te rade bij Frissen, die er kort geleden nog in slaagde de hele Staat te virtualiseren.3 Ik citeer p. 70-71:
De tweede betekenis van virtualisering is metafonsch van aard. In deze betekenis gaat het om al die gevolgen van IGT die betrekkmg hebben op ver-andenngen van werkelijkheidservarmg en van fysieke en sociale relaties Uitgangspunt is de defimtie van VR [virtual reality AS] die Sherman en Jedkms creeren op basis van het woordenboek 'Somethmg which is real, or has actual 2 Ik acht het uitgesloten dat een menselijke rechter daartoe de moeite nemen zal HIJ heeft wel lets
beters te doen
3 PH A Fnssen, 1996, De virtuele Staat - politiek, bestuur, technologie een postmodern verhaal Schoonhoven Academic Service
existence, but not formally or actually' CSherman & Judkms, 1992 164) Deze zeer beknopte beschrijvmg geeft aan dat het om een mogelijke en schynbare werkehjkheid gaat, die als zodanig wordt ervaren, maar die niet feitehjk bestaat, m de zm van buiten de waarnemer om Afgeleid van deze defmitie is virtuahse-nng een complex van ontwikkehngen dat duidt op het virtueel worden van orga-nisaties, van sociale en fysieke relaties. Een fraai voorbeeld daarvan geeft John Perry Barlow, de songschnjver van Grateful Dead 'Cyberspace (Virtual Reahty) is where most of your money is, most of the time' CSherman & Judkms, 1992 162)
Als de genoemde kenmerken juist zijn, geeft de Hoge Raad in haar Varkenspestarrest, NJ1984/415, een ander, even treffend voor-beeld van virtuele realiteit. En dat is niet gek. Het recht is een sociale constructie, en als zodamg een vermenging van de resultaten van afbeelding en verbeelding die längs institutionele weg realiteit verwer-ven. Het komt me voor dat Juristen zieh niets hoeven laten wijsmaken over virtuele werelden: ze doen daar al millennia aan, zij het niet onder de modernste noemer en zij het vooralsnog (maar dit lijkt me zeer voorlopig) zonder de steun van krachtige ICT-werktuigen die worden aangeboden en gebruikt via Internet.
Overigens is er nog een kant aan de virtualisering waaraan Fnssen aandacht besteedt en die m dit verband relevant is. Ik citeer van p. 72:
Cyberspace heeft inderdaad mogelijk, zeer vermoedelijk zelfs, invloed op de wijze waarop rechters hun werk uitvoeren en organise-ren. Er komt een vloedgolf aan reken- en telecommunicatiemiddelen ter beschikking, en het is nog steeds zo dat de schijnbaar spontane algemene aanvaarding van enkele simpele afspraken (standaards) tot reele omwentelingen kan zorgen. In 1990 werd HTML ontwikkeld door enkele wetenschappers bij CERN die beter wilden kunnen communi-ceren over een project. Cyberspace begint vijf jaar later, aan honder-den miljoenen world-wide-web-gebruikers de mogelijkhehonder-den meer massaal te laten zien - met zijn nieuwsgroepen, zijn robots (of agents), zijn elektronische handel, zijn afstandsonderwijs. Er is inmiddels zelfs een (Amerikaanse) digitale arbitragedienst (of Service) in de aanbie-ding.
Het vertalen van diensten naar Computers wordt wel getypeerd in tweeen: eerst nevenschikking: d.w.z. subsidiaire aanbieding van gelijkwaardige diensten, ten tweede: verdringing, d.w.z. vervanging van traditionele diensten door nieuwe, digitale diensten. Meestal is hier sprake van een combinatie van afnemende transactiekosten bij toene-mende mogelijkheden en kwaliteit van diensten. Verdringing gaat gepaard met vernieuwing en met substantiele veranderingen in orga-nisatie, ookvanzeggenschap.
Als de rechter in dezen wordt beschouwd als een traditionele dienstverlener, dan zal het verdringen van die dienstverlening gepaard gaan met vergaande herorganisatie, zowel van diensten als van insti-tuties. Dat die herorganisatie eraan komt lijkt me zeker. Hoe die eruit zal zien is nu nog niet te voorspellen. Daarvoor moet het hele traject van vernieuwing worden doorlopen, bij voorkeur onder nauwkeurig toezicht en de goede leiding van de magistratuur zelf.
5. De Computer als rechter verdwijnt achter de virtuele horizon
Nee, in mijn ogen is de Stelling van de Computer als rechter op dit moment een non-probleem. Ofwel de Stelling wordt letterlijk en serieus genomen, en dan kan een digitale rechter de functie van
ter zoals we die thans kennen niet vervullen omdat de functie van rechter daarvoor dan te zeer moet worden gefragmenteerd, gewijzigd en aangetast. Ofwel de Stelling wordt verdund - en dan gaat het om de uitvoering van deeltaken van een rechter die daarbij computeronder-steuning gebruikt, een gebruik waarvoor zij in persona de verantwoor-ding neemt. De tekstverwerker, de jurisprudentiedatabank en het ali-mentatieprogramma zijn allang ingeburgerd. Die tweede, verdunde vraag kijkt dan ook naar een allang bestaande praktijk: naar de even-tuele be'invloeding van de rechter door de Computer en, natuurlijk, ook vice versa - d.w.z. naar de eventuele invloed van de rechter op zijn computerondersteuning.
6. Intermezzo: Computers die besluiten nemen
In 1993 kwam de Vereniging voor Administratief Recht met een preadvies over kennissystemen die bestuursbesluiten nemen. Die bestaan. En die Systemen zijn zeker relevante bijdragen van de rechts-informatica. Alleen: doordat een systeem een bestuursbesluit neemt (steeds onder verantwoordelijkheid van een bestuurder) wordt het nog geen rechter. Die sprong wordt nog wel eens te schielijk gemaakt, ook door rechtsinformatici.
7. Computers die de burgerlijke rechter bei'nvloeden
mentsystemen bij. We zijn eigenlijk aan dit soort programma's gewend, en menen dat de graduele veranderingen die met hun invoer zijn gemoeid goed beheersbaar zijn. Het opdoemende millenniumpro-bleem zou hier een waarschuwing moeten inhouden.
Welke Systemen zullen in de toekomst aan deze reeks worden toegevoegd? Men kan zieh voorstellen dat de logistiek van de dagvaar-dingsprocedures, maar ook die van de verzoekschriften meer onder gemeenschappelijk beheer van een digitale agent komen. Ook is het goed denkbaar dat alle mogelijke procedurele checklists worden inge-bouwd, bijvoorbeeld naar aanleiding van de vraag of een inlichtingen-comparitie gewenst is, misschien ook een virtuele agent die op basis van een geautomatiseerde interpretatie van de processtukken op zoek gaat naar mogelijk relevante aanvullende rechtsgronden cf. art. 48 Rv. Deze laatste mogelijkheid berust op de overweging dat dit bij de hui-dige stand van de techniek in beginsel al mogelijk is, zodat daarin over een jaar of twintig ook praktisch wel zal kunnen zijn voorzien. Het is niet moeilijk om in te zien dat deze laatste virtuele dienst de rechter zal beünvloeden. Maar niet op een wijze die zorgen baart, dünkt me. Waar wel?
Gedurende enige tijd hebben Eduard Oskamp en ik ons bezig gehouden met het ontwerpen en beproeven van computerondersteu-ning bij straftoemeting. Naar aanleiding daarvan hebben we nage-dacht over de be'invloeding van rechters door het computerprogram-ma en de databank die we hadden gecomputerprogram-maakt. Daarbij raakte de analyse op een eigenaardig zijspoor. Als we beginnen op de hoofdlijn stellen we vast dat de databank voor straftoemeting de rechter die hem gebruikte zou kunnen bemvloeden. Maar die invloed is niet anders dan van een jurisprudentiedatabank. Het gaat om informatie die door rechters in functie naar aanleiding van casusposities wordt aangele-verd. Als daarbij sprake is van be'invloeding, lijkt dat niet onwenselijk. Net zomin als de beschikbaarheid en het gebruik van JUSTEX of Datalex tot onwenselijke be'invloeding aanleiding geeft. Sterker nog, er zijn wel argumenten om te verdedigen dat dergelijke Instrumenten de kwaliteit van het rechterswerk kunnen verhogen. En juist daar kantel-de kantel-de analyse.
Rond 1996 bleek de bewerktuiging niet of heel diffuus tot de reguliere taken van de zittende magistratuur te worden gerekend. En ook het maken van inhoudelijke afspraken behoorde nog niet tot de cultuur. Eigenlijk bestond er binnen de ZM een uitgesproken tegenzin tegen de hierarchisering en de overlegcultuur die noodzakelijk zijn voor het verwerven van een stevige positie in het in wezen politieke beleidscaroussel waar de klappen vallen. Nieuwe initiatieven worden - ook nu nog - gefinancierd en beoordeeld door het ministerie van Justitie. En de plannen van de commissie Leemhuis zijn nog lang niet verwezenlijkt. Ik heb gerede twijfel in dit opzicht en zie een groeiende trend van de facto afhankelijkheid bij de ZM van het ministerie.
De belangrijke vraag van het moment is dan ook niet zozeer of rechters worden beinvloed door Computers, denk ik. Waar het veel eer-der om gaat is de vraag of rechters een organisatorische en kwaliteits-bewakende rol willen, kunnen en zullen speien bij de veranderingen van de ZM die de groei van het rechtsbedrijf, de internationalisering en de informatisering de körnende decennia met zieh meebrengen.
8. Post scriptum
niet meer aanzien. Die tekstverwerker heeft de wereld veranderd. Hetzelf de geldt voor de zijsprong die enkele projectmedewerkers bij CERN in 1990 maakten toen ze met HTML op de proppen kwamen. Wie weet vinden rechtsinformatici binnenkort, terwijl ze op zoek zijn naar een contextafhankelijke semantiek, een praktische toepassing voor algemene beginselen van behoorlijke informatisering - bijvoor-beeld bij het ontwerpen van intelligente agents.
