..
SCHETS EENER GESCHIEDENIS VAN HET BIJZONDER HOOGER ONDERWIJS
IN NEDERLAND
DOOR
DR. W. A. VAN ES.
Oorsprong. - De seminaristische lijn. - De universitaire lijn. - Bijzondere leerstoelen en cursussen. - De effectus civilis. - Subsidie.
De geschiedenis van het bijzonder H. O. in ons vaderland vertoont van meet af die rustige zekere kracht, die reeds bij den aanvang van den strijd ten volle waarborg van de overwinning biedt. Toevallig is dit allerminst.
De wetenschap is uit haar aard vrij, gelijk de mensohelijke geest.
Ook de universiteiten zijn in haar oorsprong in de Middeleeuwen vrije, zelfstandige corporaties geweest.
Ove~heidsbemoeiïngen met haar zijn om velerlei reden wel niet te ontwijken, maar zijn toch altijd alleen betrekkelijk noodig en van secundair belang.
Het kan daarom niet anders, of er moest een natuurlijk verzet op- komen, en zich ook doorzetten, toen de Overheid in dit opzicht de grenzen van haar bevoegdheid te zeer overschreed, en ook het H. O.
geheel en uitsluitend als staatszaak ging besohouwen en behandelen.
Ook in de Middeleeuwen had men daarvan reeds een preformatie in de aldus door KAUFMANN genoemde Italiaansohe "staatsuniversi- teiten" gehad. 1) In het moderne leven is het denkbeeld daarvan in het bijzonder van NAPOLEON uitgegaan, die in Frankrijk ook het ge- heele onderwijs van het elementairste af tot het Hooger onderwijs tO{~
tot staatsmonopolie had zoeken te maken en zoo dienstbaar aan de belangen van den staat en zijn dynastie. 2) Het was dan ook terecht, als Prof. TVDEMAN in zijn voorrede voor Bilderdijk's geschiedenis des ·Vaderlands "ter verdediging van diens lessen te Leiden zich op
A. St. IX-718 19
290 DR. W. A. VAN ES
een natuurlijke vrijheid" beriep, gelijk op het Kon. Besl. van 1815 en er dan bijvoegt, dat "die vrijheid", met name in dit Besluit "geen uitdrukkelijke bekrachtiging (zou) noodig gehad hebben, ware niet het tegenstrijdig en geheel exclusief stelsel der Fransche Universiteit in 1811 alhier ingevoerd geweest." 3)
Wanneer we dan ook hier een kort overzicht van de geschiedenis van het bijzonder H. O. willen geven, dan kunnen we ons daarbij niet uitsluitend tot, laten we zeggen, de laatste eeuw bepalen, maar dan liggen de wortelen dier historie reeds diep in den tijd der Republiek.
Reeds in 1634 stichtten de Remonstranten spoedig na hun terugkeer ( 1626) in verband met het toen kortlings in het leven geroepen Atheneum IlIustre (1632) uit eigen middelen "een quee~hof van jonge studenten aan te fokken, die na onzer afgang het heylig werk des Dienst mogen vervolgen". 4) En zoo weinig werd dit in die dagen als een soort inbreuk op het 'Ovenheidsgezag beschouwd, dat YPEY en DERMOUT weten te vertellen ,dat dit zelfs "onder de hooge goedkeuring des magistraats aldaar" geschiedde. (Gesch. d. HerV. eh. K. 11 bI. 330).
Ook kwam daar in 1735 na lange voorbereiding door de bemoeienis van de gemeente "bij het Lam en den Toren" het nog altijd bestaande Doopsgezinde Seminarie tot stand. 5) En het 'besef van deze "natuur- lijke vrijheid om onze denkbeelden of onze kundigheden" gelijk TYDEMAN zich uitdrukte "over alle deelen van kennis en wetenschap, 't zij mondeling of sohriftelijk, en op gezette of onbepaalde tijden, gratis of pro honorario aan anderen voor te dragen" bleef nog wel zoolang werkzaam, dat de vijanden van BILDERDIJK al "de maat- schappelijke bevoegdheid" van den dichter tot het geven van zijn lessen in ernstigen twijfel moohten trekken, hem toch van de zijde van de Overheid zelf niet de minste belemmering in den weg is gelegd.
Evenmin als later den Afgescheidenen bij het onderwijs waaraan de
behoefte weldra in hun midden opkwam, "ter opleiding tot het Herders-
en Leeraarsambt" . Zelfs weten we niet dat er onder hen ooit ook zelfs
de gedachte is gerezen, dat zij daarmede op eenige wijze zich een
bevoegdheid toeëigenden, die hun betwist kon worden. En toch zijn de
NapoleontisChe denkheelden ten aanzien van het H. O. ook onder
ons weer niet zonder meer spoorloos voorbijgegaan. Nog in 1828 zijn
er, hoewel mislukte, pogingen gedaan om het Remonstrantsche Semi-
narie in verband met de Leidsche hoogeschool geheel onder gouverne-
'mentsgezag te brengen. 6 ) Het Ev. Luth. Seminarie werd in 1816 te
;'
GESCHIEDENIS VAN HET BIJZONDER HOOGER ONDERWIJS 291 Amsterdam g'eheel vrij van kerkelijken invloed met het predikaat
"Koninklijk" als een "rijksinstelling" bij Kon. Besl. gesticht. 7) En de Algemeene Maatregel van Bestuur van 1815 mocht in art. 2 al het
"geven van onderricht in de onderwerpen van het H.O." "voor ieder die zich daartoe geschikt voelde" vrij verklaren; verder ging men dan ook niet, en de nadere beperking, dat ,fbij de tijdsbepaling der studies" met het oog namelijk op de examens, alleen "het onderwijs genoten van inrichtingen door algemeen openbaar gezag gevestigd en erkend" in aanmerking kwam, maakt deze vrijheid in de practijk, behalve dan bij het theologisch onderwijs, vrijwel illusoir.
Toch moet de geschiedenis van het bijzonder H.O. nog onder een ander gezichtspunt worden bezien. De zeer uitgebreide overheids- bemoeiingen met het H. O. ook in den tijd vóór de Fransche Revolutie waren destijds daarom niet zoo moeilijk te verdragen, omdat men toen in Europa eigenlijk bepaalde confessioneele staten had, en het in het algemeen kon worden aangenomen, dat de Overheid ook geestelijk wel de gezindheid van het volk vertegenwoordigde.
Dit hield echter op, toen in den modernen tijd het beginsel val1 scheiding van kerk en staat werd geponeerd, en de dusgenaamde
"neutrale" staat aan ieder zonder onderscheid wat betreft zijn gods- dienstige overtuiging "dezelfde burgerlijke en burgerschapsrechten"
verzekerde. Hoe kon de moderne staat zulk een "neutraliteit" hand-
haven, en toch de zorg VOor het H. O. op zich nemen, waarbij de staat
reeds door de benoemingen, die moesten worden gedaan, zulk een onbe-
rekenbare invloed oefent op de geestelijke ontwikkeling van de natie. S)
Reeds in de dagen der Republiek ziet men dan ook de behoefte aan
bijzonder H. O. opkomen juist bij die kerken, die slechts geduld waren
en ook niet genoeg hadden aan het onderwijs dat aan de publieke
hoogescholen op de vervulling van de behoeften van de landskerk
was ingerioht. En dit bepaald kerkelijk karakter heeft het bijzonder
H. O. in ons land nog lang behouden. Tegen het einde van de 18e eeuw
zien we de R. K. Kerk gebruik maken van de vrijheid welke de
nieuwe richting in het staatsleven haar bracht om ook voor de opleiding
van haar geestelijken hier en daar (Warmond e. a.) meer of min
geslaagde pogingen tot oprichting van R. K. seminariën te doen. En
nog tot de laatste decenniën van de vorige eeuw, kunnen we zeggen,
dat het bijzonder H. O. uitsluitend in de stichting van opleidingsscholen
op de vervulling van bepaald kerkelijke be'hoeften was gericht. In
1848 is de erkenning van de vrijheid van onderwijs, mede wat het H. O.
betreft, ook in de Grondwet opgenomen (art. 194, nu 195) behoudens dan "het toeziöht der Overheid", dat echter anders dan bij het L. en M.O., wel eenigszins bevreemdend, niet het onderzoek naar bekwaam- heid en zedeIij~heid in sloot. 9)
Tooh heeft dit grondwetsartikel althans aanvankelijk niet veel in- vloed op de ontwikkeling van het bijzonder H. O. geoefend, omdat de nadere regeling daarvan bij de wet wel in additioneele artikelen voor de eerstvolgende, hoogstens de daaraan volgende zittingen der Staten- Generaal in het vooruitzicht was gesteld, maar het desniettemin nog meer dan een kwart eeuw (1876) heeft geduurd, vooraleer deze nadere wettelijke regeling ook in het Staatsblad stond. "Wat zou het nu worden, als dat beginsel van vrijheid nader omschreven werd in de Wet? Die vraag hield ons bezig vóór 1876" zoo geeft Dr. KUYPER de stemming weer, waarvan intusschen de gemoederen te dien aanzien werden beheerscht. 10)
We kunnen dan ook in den tijd die hier tusschen lag alleen enkele al of niet geslaagde pogingen tot stichting van meer of minder kerke- lijke opleidingsscholen vermelden. In 1850 op initiatief van den Amster- damsehen deurwaarder J. A. WORMSER van het "Ohristelijk Gerefor- meerd Seminarie", dat een ietwat breederen kerkelijken grondslag had en de opleiding van Ger. predikanten zoowel in de kerken der Af- scheiding als in de Herv. Kerk beoogde en waarvoor ook uit den kring der Afscheiding docenten waren benoemd, 11) doch dat nog ter elfder ure juist op het kerkelijk verschil schipbreuk leed. En als uitvloeisel daarvan het Schotsohe Seminarie van SCHWARZ en DA COSTA dat echter in den grond van de zaak om dezelfde reden ook weinig medewerking ontmoette.
Geheel anders liep het echter met de in 1854 door de toenmalige
"Christelijk Afgescheiden Gereformeerde kerk" te Kampen gestichte school. Bij de zeer gesplitste werkzaamheden der provinciale en meer particuliere "schooltjes" uit de behoefte aan een "algemeene" school geboren, werd ze later bij de vereeniging van de kerken uit Scheiding en Doleantie ook door de gezamenlijke Geref.ormeerde kerken in Neder- land als opleidingsschool voor haar predikanten overgenomen en zet ze als zoodanig nog altijd met eere haar voor deze kerken zoo zeer gezegenden arbeid voort.
Voor de ontwikkeling van het bijzondere H. O. in ons land is de
GESCHIEDENIS VAN HET BIJZONDER HOOGER ONDERWIJS 293 geschiedenis van deze school daarom nog van bijzondere beteekenis geworden, omdat in verband met haar een denkbeeld is opgekomen, dat tot hiertoe althans aan het protestantsohe bijzondere H. O. geheel vreemd was geweest.
De R. K. Kerk vertoont sedert de Reformatie met name bij de aan- hangers van de orde der Jesuieten niet aHeen een bijzondere voorliefde voor een seminaristische opleiding harer geestelijken, waarvoor zij de zorg dan ook in het bijzonder den bisschoppen op het hart bindt, maar eischt ook de beoefening van de Theologisohe wetenschap voor zich op, zoodat ze dan ook het recht van faculteitsstichting en de toe- kenning van de bevoegdheid tot het verleenen van academische graden in de Theologie als een prerogatief van de H. Stoel beschouwt.
Ook in de kerken der Scheiding ziet men nu in vel1band met de Kamper school sucessievelijk een strooming op komen, die eerst de opleiding, straks ook de wetenschappelijke beoefening der theologie zelf, en z'elfs het toekennen in dez,e wetenschap van het doctoraat als het uitsluitend recht der kerk willen zien beschouwd. Reeds VAN VELZEN sohijnen zulke denkheelden niet geheel vreemd te zijn geweest, als hij in 1851 den stichters van het genoemde Amsterdamsche Semi- narie verweet, dat zij zich opwierpen "om zich aan te matigen, wat der kerk toebehoort". 12) En nog in 1930 hooren we van deze opvatting een zwakke nagalm, als ook wijlen prof. L. LINDEBOOM in zijn advies aan de Generale Synode van dat jaar nog in de theologische school en de taak haar opgedragen het bewijs ziet, dat de kerken zouden hebben.
"erkend, dat de theologie behoort aan de kerken". Men vergete bij dit
alles echter niet, dat nooh de kerken der Scheiding, noch de vereenigde
kerken sedert 1892 zulke denklbeelden zelf ooit hebben aanvaard, en
dat zij ook aan de stichting der School zelf ten eenenmale zijn vreemd
geweest. Wanneer de synode van Amsterdam (1840) besluit (art. 7)
dat elke "provinciale kerkeraad" tenminste één Herder en Leeraar zou
verzoeken zich met de opleiding te belasten, dan handhaaft ze daarbij
ook voor de "overige herders en leeraars" de vrijheid om zich er even-
z'eer mee te belasten. Wenschen en voorstellen tot instelling van een
doctoraat aan de School zijn door de kerkelijke vergaderingen, ook voor
1892, altijd terzijde gelegd. 18) De gedaohte, dat "de theologie aan de
kerken behoort" zou, doorgetrokken, consequent er toe moeten leiden,
om ieder ander dan de kerk van de beoefening ervan uit te sluiten, doch
de synode van 1892, heeft naast het beginsel dat de kerk geroepen is
een eigen inrichting tot opleiding harer leeraren te hebben, tenminste wat de godgeleerde vorming betreft, ook het "aloude gereformeerde beginsel van vrije studie" evenzeer uitdrukkelijk gehandhaafd. Terwijl in 1914 de kerken het verzoek om instelling van het promotierecht af- gewezen hebben, mede onder overweging, dat "de synode der gere- formeerde kerken, als zijnde een kerkelijke vergadering en geen weten- schappelijk college, de bevoegdheid mist, om zoodanig recht te ver- leenen." En wel is sedert dit standpunt van een reoht der kerk zoo niet geheel, toch wel vrij algemeen verlaten, en wil men in de Sohool meer een zelfstandige, hoewel door de kerken onderhouden wetenschappe- lijke instelling zien. 14) Doch ook dan zou nog moeten worden be- wezen, dat de kerken als zoodanig tot stichting en instandhouding van zulk een inrichting eenige roeping hebben, anders dan ingeval van nood, welke zeker voor die Gereformeerde kerken niet aanwezig is. En in de bedoeling van de stichting der school hebben zulke den\<lbeelden zeker allerminst gelegen.
Intusschen was met de stichting van de Sohool te Kampen (1854) de seminaristisahe lijn in de ontwikkeling van het bijzonder H. O.
nog niet aan haar eindpunt gekomen. In overeenkomstige omstandig- heden zien we ook andere kerken tot denzelfden maatregel de toevlucht nemen. De R. K. Kerk heeft tegenwoordig in al haar bisdommen groote en kleine seminaries (Culemborg - Driebergen; Haaren - St. Michiel- gestel; Hoeven - Ginneken; Warmond - Heemstede; Roermond - Rolduc;) behalve de talrijke gelijksoortige inrichtingen die van bijzon- dere vereenigingen of congregaties uitgaan. Ook de oud-bissohoppe- Iijke cleresy heeft sedert 1725 een seminarie te Amersfoort. Het semi- narie van de Evangelisoh-Luthersche kerk te Amsterdam kwam meer in kerkelijk verband. Dat der Remonstranten werd overgeplaatst naar Leiden. Het Doopsgezinde bleef te Amsterdam. De Herst. Evangel.
Luth. Gemeente onderhoudt zulk een school te Amsterdam. Deze vier intusschen allen min of meer in verband met de daarg,evestigde open- bare universiteiten. De Neder!. en Portugeesche Israëlieten hebben ieder een seminarie te Amsterdam. Ook de Christelijk Gereformeerde kerk heeft sedert 1894 een theologische school, eerst gevestigd in Den Haag, daarna te Rijswijk (1899), nu te Apeldoorn (1919). Evenzoo sedert een paar jaar aldaar de vrije Evangelische Gemeenten in Nederland.
En het laatst te Rotterdam de Geref. gemeenten onder leiding van Os
Kersten. In den laatsten tijd hoort men ook onder Hervormden weer de
GESCHIEDENIS VAN HET BIJZONDER HOOGER ONDERWIJS 295
saamvoeging van de kerkelijke hoogleeraren tot een seminarie in ver- band met de openbare universiteiten bepleiten (Prof. BROUWER in Kerkopbouw ) .
Tooh voldeed zulk een uitsluitend 1:heologisch seminaristisch onder- richt op den duur niet aan de wenschen van alle voorstanders van het bijzonder H. O.
Reeds de lessen van BILDERDljK waren breeder opgezet geweest, en hadden zich m. n. op het gebied van staatsrecht en geschiedenis be- wogen. En ook met :het Seminarie van Wormser zoo weet Dr.
RULLMANN te vertellen, had men voor de toekomst een "Academie tegenover Academie" op het oog gehad (De Vrije Univ. bI. 12). In de zeventiger jaren van de vorige eeuw werd echter de idee van de stich- ting bepaald van een bijzondere Christelijke Universiteit meer actueel.
De na lang wachten dan toch eindelijk uitgevaardigde wet van 1876 op het Hooger Onderwijs kwam zulk een denkbeeld ook zelf meer in 't gevlei, omdat daarin niet alleen voor ieder Nederlandsch onderdaan en ieder vreemdeling (na verkregen vergunning tot het geven van H.O.), maar ook voor elke erkende vereeniging en ieder kerkgenoot- schap de vrijheid werd vastgelegd, om ook "een bijzondere school van H. O. te hebben" op voorwaarde alleen van kennisgeving aan gemeentebestuur en minister, en overlegging der reglementen of statuten. 1S )
Een poging van Ds J. H. GUNNING Jr om een "Vrije Christelijke Universiteit" te vestigen op den algemeenen grondslag van "het geloof in den Christus der Schriften" mislukte. Den 5en December 1878 werd echter de Vereeniging voor Hooger Onderwijs op Geref. Grondslag gesticht, welker statuten bij K. B. van 12 Febr. daaropvolgende werden goedgekeurd, en in wier naam den 20sten October 1880 te Amsterdam in het koor der Nieuwe Kerk door Dr. A. KUYPER met zijn magistrale rede over "Souvereiniteit in eigen kring" de Vrije Universiteit geopend werd.
Het zou zeker vrij overbodig zijn, hier eenigszins uitvoerig de ge- sohiedenis dier stichting te verhalen, waarvan het 50-jarig jubilé nog zoo versoh in aller geheugen ligt, toen er zoo overvloedig gelegenheid is geweest de herinnering aan die voor de geschiedenis van het bij- zonder H.O. zoo mooie dagen weer eens op te frisschen.
Voor de gesohiedenis van het bijzonder H. O. als zoodanig komt
het ons voor wel van belang te zijn, even de voornaamste motieven
saam te lezen, welke destijds tot en bij de stichting dezer onder Gods z·egen zoo bloeiende inrichting hebben geleid. En dan mag in de eerste plaats worden genoemd, dat men met de stichting dezer Sahool niet maar alleen bedoelde met het oog op de openbare Universiteiten eenige aanvulling te geven, maar tot wetenschappelijke fundeering en ont- wikkeling van eigen levensbeschouwing het geheel der wetenschap te beoefenen van eigen levensbeginsel uit. "Geheel in Gereformeerden geest is het dus", aldus de redenaar in zijn openingsrede, "als we nu ook voor het eigen beginsel souvereiniteit vragen in eigen weten- schappelijken kring. Op verdrag van neutraliteit met de wetenschap, die uit een ander beginsel leeft, aan een universitairen disch aanzitten.
mogen wij niet" (Souv. bI. 29). En toen in Augustus 1878 de beide vaders der Hoogeschool, KUYPER en RUTGERS werden ,gepolst met be- trekking tot een eventueele benoeming voor de dogmatiek en de prak- tische vakken aan de gemeentelijke universiteit te Amsterdam, waren zij daartoe niet te vinden. Zulk een professoraat aan een beginsellooze universiteit leek hun "een lap op een deken", en een gereformeerd man, die zich tot zulk een positie leende, "zou een apostaat van de gerefor- meerde beginselen zijn". (RULLMANN, t. a. p., bI. 20). Zoo was dan ook de stichting van de Vrije Universiteit niet als iets op zich zelf bedoeld maar als een onderdeel van den grooten strijd tot vrijmaking van het christelijk onderwijs in het algemeen, en beoogde niets anders, om het maar weder met de woorden van dr. A. KUYPER zelf weer te geven, dan "om de energieke levensbeweging van het L. O. met strenge consequentie, ook naar het hooger onderwijs over te brengen, en te komen, met Gods hulp en op 's Heeren tijd tot de Vrije Hoogeschool".
En daarbij was men zich in de derde plaats bewust te kunnen aan- sluiten niet alleen in het algemeen bij de vrijheid der wetenschap, maar ook bij de oorspronkelijke zelfstandi~heid en autonomie der middeleeuwsche universiteiten. Toch wilde men ook weer niet repristi- neeren, maar in de uitwerking van het b~ginsel dier vrijheid ook rekening houden met de gewijzigden cultuurtoestand: "volstrekt geen kopie va nde oude universiteiten te Bologna en Parijs" heette het,
"maar een postulaat van onze moderne wetgeving, ter eerredding nood- zakelijk geworden door het opgaan der vroegere Universiteiten in den Staat". "En sleohts in zoover hangt dus de oude vrije "corporatie"
met de erkende vereenigingen "van thans samen", gaat het dan verder
(Striktgen. bI. 118), als in beiden zich de innerlijke levensdrang van
GESCHIEDENIS VAN HET BIJZONDER HOOGER ONDERWIJS 297 alle echte studie uitspreekt, om te stoelen op eigen wortel". Men erkende den Staat als de arohitectonische macht, "die de enkele be- schermt en de onderlinge redhtsvenhouding der zichtbare kringen be- paalt door recht tot bevelen en recht tot dwangoefening (Souv. bI. 12), en die ook voor de kring der wetenschap het haar rechtssfeer bepalend gezag is," "zoodra die zich in scholen een zichtbaar organisme vormt."
(blz. 24). Maar de "vrijheidsmuts" bleef, naar de oud-hollandsche leuze "op de speer". Men wHde "souvereiniteit in eigen kring". Wars van alle "staatsvoogdij" maar ook van alle "kerkelijke curateele". En toch vatte men die vrijheid ook weer niet op als los van alle. beginsel, gelijk men dit bij de openbare hoogesaholen zooht, en daar theore- tisch een ongerijmdheid en practisch een onmogelijkheid is. Want ieder ding is gebonden aan zijn eigen wezen. Zoo brengt ook de mensch bij de beoefening der wetenschap uit den aard der zaak de geestelijke premissen van zijn eigen persoonlijkheid mee. Wel kan kwalijk ontkend, dat hier voor het principiëele vrije universitaire leven ee!1 bron van groote moeilijkheden en teleurstellingen kan schuilen.
Welke zijn die beginselen die het uitgangspunt van het wetenschappe- lijk denken moeten zijn? Is men zich ook persoonlijk daarvan altijd reeds van meet af ook materieel met volkomen helderheid bewust? En wat moet er geschieden, als daarna blijkt dat men zich heeft vergist.
Deze vraag klemt dan te meer, waar men in het architectonisch verband eener Universiteit een plaats heeft naast anderen en zoo allicht over de formuleering en de waardeering van zulke beginselen verschil van gevoelen kan ontstaan. Want wel meende de redenaar bij zijn in- wijdingsrede dat "de mildste vrijheid op wetenschappelijk erf" daarin was gelegen, dat, voor wie weg wil de deur zich opene". In werkelijk- heid is echter de realiseering van zulk een vrijheid gewoonlijk een oorzaak van heel wat teleurstelling, zoowel voor degenen die blijven, als voor degenen d~ gaan. De geschiedenis van deze Hoogesohool zijn zulke teleurstellingen allerminst bespaard gebleven. Gelukkig is zij onder Gods zegen tot hiertoe nog al die moeilijkheden te boven gekomen en door strijd en zorgen heen nog steeds toegenomen in rustigen maar zekeren bloei.
Het drietal faculteiten, waarmede de school begon, is sedert tot een
vijftal uitgegroeid. Het getal harer hoogleeraren klom van vijf tot
twee en twintig gewone en één buitengewoon hoogleeraar. Werden
er in het eerste jaar een achttal studenten ingeschreven en was het
tot den overgang van de eeuw een uitzondering wanneer bij de in- schrijving het twintigtal bereikt werd, in de laatste jaren komen ge- taHen van boven tachtig voor. En de lange lijst van werken harer hoogleeraren, rectorale en inaugureele oraties, proefsohrfiten, weten- schappelijke referaten enz. door Dr. RULLMANN bij het 50-jarig bestaan der Hoogeschool opgesteld, geeft eenigen indruk van den grooten in- vloed, welken de School wetenschappelijk reeds geoefend heeft.
Ten laatste noemen we dan nog als leidend motief het bewustzijn van de kleinheid van eigen kracht, en toch desniettemin het hooge besef, dat men pioniersarbeid verrichtte en het pogen, hoe zwak in den aanvang, toch voor de toekomst van land en volk, en in het bijzonder ook voor de ontwikkeling van het H. O. van de grootste gevolgen zou zijn. Reeds Da Costa had bij de stichting van het Schotsche seminarie in vergelijking met het openbare H. O. gesproken van een
"rietje tegenover een eik", maar "een rietje, dat hoe belachelijk dan ook in de oogen der hoogwijze wetenschap echter van den wasdom- gevende kracht desgenen verz·eker;d was, die op aarde den spotstaf gedragen heeft." Zelf sprak Dr. KUYPER bij de inwijding van "onze kleine school met den Universiteitsnaam zelve tot blozens toe ver- legen" (bI. 36). En elders: "bedoeld in geen anderen zin, dan waarin een zuigeling van drie maanden voor de statistiek onder vrouwen en mannen meetelt" (Striktgen. bI. 32). En toch durfde de orator ook spreken van een "voor wetenschap en volksleven schoone profetie"
(blz. 25) "wier spoor allicht teekenen kon in de toekomst der natie"
(hlz. 6) en elders van "de eerste levensuiting ten onzent van een machtige beweging, die we ter redding zoo van het vrijheidsbeginsel als van het historisch Universiteitsbegrip, aan de Staatsbemoeiing met het Universiteitswezen te danken hebben" (Striktgen., blz. 122). In de met zooveel bescheidenheid uitgedrukte verwachting is men dan ook niet beschaamd geworden.
Vooraleer we echter de lijn van Universiteitsstichting verder zullen volgen, moeten we eerst nog enkele andere takken in de ontwikkeling van het bijzondere H. O. in ons vaderland opsporen, die ook vrucht- dragend zijn gebleken. En daarbij denken we dan allereerst aan het instituut der bijzondere leerstoelen.
Toen de stichters van de V. U. zich opmaakten om met volle be-
wustheid van wat zij beoogden, een geheel zelfstandige Hooge sohool
te stichten, waren er, die niet met hen meenden te kunnen meegaan.
OESCHIEDENIS VAN HET BIJZONDER HOOOER ONDERWIJS 299 maar liever voorziening in de behoefte wilden zoeken in den weg van aanvulling van het Openbare H.O., mede in de hoop aldus ook dit onderwijs nog van een christelijken grondslag te kunnen door- dringen.
Ten eenenmale vreemd aan de ontwikkeling van het H. O. in ons vaderland was zulk een gedachte zeker niet. Wat in de dagen der Republiek de Remonstranten, en daarna de Doopsgezinden deden, en men sedert het begin der vorige eeuw ook voor de Luthersehen met de stichting van hun seminaries beoogde, was eigenlijk niet anders.
dan zulk een aanvulling geweest, gelijk zulke kweekscholen dan ook van meet af met de bestaande hoogesciholen zijn in verband gezet en zich aldus verder ontwikkeld hebben. Dan was ook de wet van 1876 voor het Hervormd kerkgenootschap een zelfden weg opgegaan, toen ze de theologische faculteit eigenlijk het hart had uitgesneden, en zoo deze faculteit voor de opleiding der Herv. predikanten niet meer voldoende kan worden geacht, en men toen voor dit kerkgenoot- schap den weg opende om op rijkskosten een of meer leerstoelen en zelfs scholen voor [hooger onderwijs te kunnen vestigen (art. 104, nu 154), waarvan dan ook sedert door dit kerkgenootschap in de benoeming van "kerkelijke hoogleeraren" een gretig gebruik is ge- maakt. Ook in Amsterdam had men met het oog op de theologische faculteit niet anders gedaan, sedert men in 1876 de Illustre school aldaar in een universiteit had mogen omzetten, met de zelfde rechten als de rijksuniversiteiten. Eerst had men getracht de Herv. Synode zelf tot het aanstellen van twee kerkelijke Hoogleeraren op eigen kosten te bewegen. Daarna den kerkeraad van de Amsterdamsche Herv. ge- meente. Vervolgens gepoogd z-elf hoogleeraren te vinden. Ten slotte is men gekomen tot een maatregel als voor de rijksuniversiteiten in de wet was vastgelegd, en heeft men het Herv. kerkgenootschap be- voegdheid gegeven om ook hier twee kerkelijke hoogleeraren op kosten van de gemeente Amsterdam aan te stellen. In 1893 is echter deze maatregel weer opgeheven, en heeft men zioh bepaald tot artikel 41 der verordening, waarin aan iedere corporatie het recht werd ge- geven onder zekere voorwaarden "bijzondere leerstoelen" aan de Universiteit aldaar te verbinden, mits men het op eigen kosten deed.
Deze maatregel werd nu onder het ministerie-KuYPER in 1905 bij
herziening ook voor de rijksuniversiteiten in de wet op het H. O. op-
genomen (art. 170). Hoewel zelf om principiëele redenen geen voor-
stander van zulk een aanvulling, meende de minister dat de Staat in zulke paedagogische kwesties, als wat hij hierbij "het indifferente en principiëele stelsel" noemde, niet te beslissen had.
En ook dit instituut is gebleken voor de ontwikkeling van het bij- zondere H. O. in ons vaderland niet onvruchtbaar te zijn. Reeds in 1894 was te Amsterdam door het Doorluchtige Nederl. R. K. Epis- copaat een bijzondere leerstoel in de Thomistische wijsbegeerte inge- steld. Sedert is het getal der daargevestigde bijzondere leerstoelen tot 8 aangegroeid met nog 3 bijzondere lectoraten. Doch ook aan de rijksuniversiteiten bleek, vooral door het betrekkelijk snel toenemend getal in de laatste jaren, het instituut in een behoefte te voorzien, en dit niet alleen voor degenen die een principieele aanvulling beoogden, zoo- als sedert 1923 de R. K. Radboudstichting met haar beide leerstoelen te Utrecht, of de Ger. bond met zijn leerstoel te Utrecht en te Leiden en de Ned. Evang. Ver. met haar leerstoel te Groningen, de Dr. de Hartoghstichting met haar leerstoel te Utrecht, of ook de leerstoel over socialisme te Utrecht; maar ook voor hen die een meer speciale behandeling wensohten van enkele takken of onderdeel en der weten- schap. Zoo vindt men nu een 18 van zulke bijzondere leerstoelen te Utrecht: (4 bij de theol., 10 bij de Iitter., 3 bij de jur., 1 bij de med., en 2 bij de wis- en natuurk. faculteit); te Leiden 10 (1 bij de theol., 5 bij de Iitter., 1 bij de med., en 3 bij de wis- en nat. faculteit); in Groningen 5 (1 theol., 1 letter., 3 wis- en nat.). En ten slotte nog een tweetal bij de Techn. Hoogeschool te Delft. In het geheel dus niet minder dan 43. (Zie Pyttersen's Staatsalmanak 1933, bI. 631 v.v.)
Het noemen van Delft leidt dan ongezocht nog weer tot een anderen tak van H. O. die niet onvruchtbaar is gebleven voor het bijzonder H.O., en ook aan de wetswijziging van 1905 is te danken: namelijk de in de H.O.-wet als "hoogescholen" betitelde hoogere vakscholen met promotierecht (art. 330-69). Het bijzonder H. O. kent twee inrichtingen van dezen aard, de in 1913 te Rotterdam door de Neder- landsche Vereeniging voor Hooger Handelsonderwijs geopende, niet op
"principieel" standpunt staande Handelshoogeschool ; en de uit 1927 dateerende, wel principieel georienteerde R. K. Handelshoogeschool te Tilburg.
Het meeste belang echter voor de geschiedenis van het bijzonder
H. O. heeft de wetswijziging van 1905 gekregen door hetgeen er in
werd bepaald met het oog op wat dan gewoonlijk de "effectus civiHs"
GESCHIEDENIS VAN HET BIJZONDER HOOGER ONDERWIJS 301 wordt genoemd, de rechten welke academische examens en graden geven voor het maatsohappelijke leven, in het bijzonder voor de be- noeming tot door de overheid wettelijk geregelde ambten en werk- kringen (jus expostulandi sive artis exercendae). Oorspronkelijk waren zulke bevoegdheden zeker niet met de academisahe graden ver- bonden geweest, dan in zoover ook in de Middeleeuwen en later het baccalareaat, en het doctoraat binnen het kader van het universitaire leven zelf ten aanzien van het leerambt bevoegdheden en verplichtingen mee bracht. Niet de voonbereiding tot eenig ambt was in de middel- eeuwen het doel der studie aan de universiteiten, maar wetenschappe- lijk het verder indenken en voortplanten der verworven kennis zelf.
"Es fehlte den Studien der Zwang der Examina und des Brod- studiums. Man studierte um zu studiren" (KAUFMANN t.a. p. I, 14).
En "auch aus den angesehensten und einfluszreiohsten Stellungen kehrten die Männer wieder auf Jahren zu den Studien zurück." (I, 163). De litterarische faculteit (die der "artes") werd daarom nog lang als de voornaamste, en haar wetenschap als de ware wetenschap beschouwd, juist omdat zij het minst maatschappelijke rechten gaf, en het meest "um ihrer selbst willen gepflegt" werd (KAUFMANN t. a. p.
I 266; 11 76 en pass.) Toch is het te verstaan, dat men er al be- trekkelijk spoedig op bedacht werd aan de universiteiten vergaderde kennis ook ten bate van onderscheiden practische levensbelangen te benutten. Bij de medische studie trad dit meer praktisch belang met bijzonderen nadruk op den voorgrond. Doch ook voor regeerings- ambten enz. zag men uit den aard der zaak in de juridische scholing een aanbeveling. Eveneens werden voor de hoogere kerkelijke ambten vaak bij voorkeur mannen gekozen die in uni'versitairen kring als doctores zich een goeden naam hadden verworven. Maatschappelijk eerde men ook de academische graden weer daarin, dat de dragers er van als een soort adelstand werden beschouwd en zoo bijzondere privilegiën genoten. 16) Het minst bevoorrecht waren in dit opzicht de
"artisten", die daardoor ook materieel niet weinig bij de anderen
achterstonden. Het bekende middeleeuwsche rijmpje houdt de tra-
ditie daarvan levendig: "Dat Oalienus (geneeskunde) opes, et Justini-
anus (reahten) honores: Sed genus et species (,logica) cogitur ire
pedes". Aan de andere zij de is echter de middeleeuwsche scholastiek
ook weer het bewijs, dat de wetenschap de practijk van het leven
noodig heeft, zal ze niet al te zeer in nuttelooze hersengymnastiek
ontaarden. Het verwijt van luchthartigheid in de Middeleeuwen vaak de scholastiek gedaan (scolastica levitate res tractari) vond zijn oor- zaak niet het minst hierin. Het was echter zeer natuurlijk, dat bij de toeneming van de sociale bevoegdheden der academische graden, ook belanghebbenden en in het bijzonder de overheid ten aanzien van de toekenning van zulke rechten mede een woordje begonnen mee te spreken. Het eerst deed dit zich voor bij de medici. En vaak vindt men bijv. een verordening dat alleen de "doctores" in de stad mochten practiceeren, terwijl de baccalarii (candidaten) op het platteland werden losgelaten. Die baccalarii waren dan echter geen kinderen meer.
Als voorwaarde werd bijv. de leeftijd van 26 jaar gesteld, en men moest ook een "mannelijk" uiterlijk hebben (non nimis' muliebris in facie). 17) In den nieuweren tijd evenwel is volgens velen zeer tot nadeel voor de wetenschap, dit practische belang, als voorbereiding voor bepaalde ambten en werkkringen, bij de universitaire studie meer op den voor- grond gedrongen, en zijn de universiteiten voor alles opleidingsinsti- tuten geworden.
Het spreekt echter van zelf, dat men het daarom meer en meer als een aohterstelling, en een belemmering voor het bijzonder H. O.
moest gaan voelen, dat zulke maatschappelijke bevoegdheden alleen
aan de graden der openbare universiteiten bleven toegekend. Op
allerlei wijze heeft men toen beproefd dit onreoht weg te nemen, of
er aan te ontkomen. De weg, in andere landen gevolgd (Duitsahland,
Engeland, de Ver. Staten, Zwitserland enz.), om aan de academische
graden uitsluitend hun wetenschappelijke beteekenis te laten, en de
maatschappelijke lbevoegdheden alleen aan een, zij het dan in verband
met de universitaire studie, speciaal daartoe afgenomen examen te
verbinden, vond ook in ons land, en dit bij tal van invloedrijke staats-
lieden instemming, maar had de universitaire autoriteiten tegen
zich. 18) De wet van 1876 had de oplossing daarin gezocht, dat de
toelating tot de examens (behoudens voorafgaande eindexamen aan
een gymnasium of H.B.S.) werd vrijgelaten, "onverschillig waar
(men) de daarvoor vereischte kennis heeft opgedaan" (art. 85; nu
133). Ook zoo bleef echter het bijzonder H. O. in een afhankelijke,
en vernederende positie tegenover het openbaar H.O .. Een bres was
in dit opzicht reeds in het "staatsmonopolie" geschoten, toen in 1876
ook aan de stedelijke Universiteit te Amsterdam dezelfde rechten
werden toeekend. 19) En reeds toen werd gevoeld, en ook door den
GESCHIEDENIS VAN HET BIJZONDER HOOGER ONDERWIJS 303
minister (HEEMSKERK) uitgesproken, dat "zich vroeger of later de quaestie zou voordoen, dat ook andere gelijke rechten zouden eischen, en redelijkerwijs natuurlijk niet zonder waarborgen, niet lichtvaardig, men hetzelfde recht (zou) moeten toestaan".
Het ministerie-KuYPER heeft toen ook deze stap gedaan, en bij de wijzi'ging van de wet in 1905 (art. 184--193) ook aan de graden van de bijzondere universiteiten dezelfde maatsohappelijke gevolgen ver- bonden. 20) Tegenwoordig is echter de effectus civilis bij alle facul- teiten van den doctoralen graad losgemaakt en met de met goed gevolg afgelegde doctorale examens verbonden.
Het was intusschen niet het minst door deze regeling van den effectus civilis, dat de wetswijziging van 1905 haar invloed op de ontwikkeling van het bijzonder H. O. heeft laten gevoelen.
Hoe weinig men destijds, zelfs na een vijf en twintig jarig bestaan van de Vrije Universiteit te Amsterdam onder de R. K. nog aan de stichting van een eigen R. K. universiteit dacht 21) blijkt o. m. uit de verklaring van niemand minder dan Mons. NOLENS bij de Kamer- debatten van 1905, dat "er wel heel wat wisselingen van ministeries (zouden) 'hebben plaats gehad, voordat dit "ideaal"", - bedoeld was de stichting van een R. K. universiteit - ,Ibereikt zou zijn".
In verband ook met geheel andere opvattingen omtrent de verhouding tusschen "weten en godsdienstig gelooven, redelijk inzicht en adhaesie op openbaringsgeloof, natuur en bovennatuur" , "als behoorende tot een geheel andere orde der dingen", terwijl de openbaring daarbij alleen als "toetssteen" dient 22), kan men ook van R. K. zijde veel langer en veel verder met het openbare H. O. meegaan. Toch begon men ook daar eerder dan was verwacht te gevoelen, dat de stichting van bijzondere leerstoelen enz. "geen voldoende antidotum" was bij
"voortdurend g'ebrek aan Violdoende 'lucht en daarbij meer dan te dik-
wijls besmette lucht" 23) aan de openbare hoogescholen. Zoo werd dan
in 1905 "ingevolg van de wet-KUYPER" te Utrecht de St. Radboud-
stichting in het leven geroepen, die behalve de vestiging van bijzondere
leerstoelen, ook de voorbereiding, en zoodra de omstandigheden en
middelen het toelieten ook de vestiging en stiohting van een bijzondere
R. K. Universiteit zou beoogen. 24) Zulk een universiteit werd ook 17
Octdber 1923 te Nijmegen geopend met drie faculteiten, een jur., een
Iitt.-philos., en een theologische. De laatste staat echter onder juris-
dictie van het Ned. Episcopaat 25); en het recht om "canonisçhe
graden" daarin te verleenen, ontving de School bij decreet van 29 Juni 1923 van paus PlUS XI. 26)
Ook bij de stichting van deze Hoogeschool ging het om de be- vestiging en ontwikkerling van eigen levensbesohouwing, gelijk behalve uit den inhoud, ook reeds uit den titel blijkt van de rede waarmede de eerste rector magnificus, Dr. JOS. SCHRIJNEN de School geopend heeft ("E,igen Kultuur"). De Sohool "huldigt bij de beoefening en bevordering der wetensohap als hoogst gezag de door God geopen- baarde waarheid, waarvan zij de R. K. Kerk als draagster belijdt".
(art. 2 Regl.) 27)
Ten slotte kent de H.O.-wet behalve de seminariën (art. 153-156), de bijzondere leerstoelen (art. 170-182), en de bijzondere Universi- teiten (art. 184--200) en Hoogescholen ook nog als vorm van bij- zondere H. O. de in art. 183 vermelde cursussen, waartoe onder be- paalde voorwaarden telkens voor één jaar toestemming kan worden verleend.
Uit dit alles ziet men, hoe wijdvertakt, en veelzijdig ingeric:ht het bijzonder H. O. in ons vaderland reeds is, en hoe breed de plaats, welke het onder ons reeds begint in te nemen.
Van kerken uitgaande theologische seminariën telt men er 16, af- gezien van overeenkomstige, bepaaId R. K. inrichtingen, die van andere corporaties uitgaan. Voorts 2 Universiteiten, één met 5 en de andere met 3 faculteiten. Twee Handelshoogescholen, 6 kerkelijke hoog- leeraren, en niet minder dan 47 andere bijzondere leerstoelen, onge- noemd dan nog de bijzondere cursussen en ook lectoraten ,terwijl ten slotte Amsterdam nog een Academie voor lichamelijke opvoeding heeft. En wel is dit bijzondere H. O. zeker niet overal principieel georiënteerd, maar er zal wel niet licht iemand zijn, die zou willen ontkennen dat de drijfkracht bij geheel deze ontwikkeling wel in het bijzonder van positief-christelijke, en speciaal Calvinistische zijde kwam.
Intusschen moet bij de geschiedenis van de ontwikkeling van het bijzonder H. O. ook nog een laatste gezichtspunt worden geopend.
Daardoor zal tevens duidelijk worden, dat bij veel, dat reeds bereikt
is, waarvoor we ook dankbaar zijn, en dat ons ernstig den plicht
tot instandhouding en verder-ontwikkeling op het hart bindt, er toch,
ook politiek nog wel wat te wenschen overblijft, zoodat er geen reden
is, ook in dit opzicht reeds op de lauweren te gaan rusten, maar veel-
GESCHIEDENIS VAN HET BIJZONDER HOOGER ONDERWIJS 305 meer om den arbeid onverzwakt voort te zetten. Ook zal aldus mede de weg worden gewezen waarin nu voortaan de actie tot verdere vrij- making van het H. O. zioht bewegen moet.
We hebben hierbij op het oog, wat we kortheidshalve, de kwestie van de rijkssubsidie zouden willen noemen.
Reeds spoedig na het .openen van den strijd voor de vrijmaking van het H. O. is ook, als daarmede onlosmakelijk verbonden, de leuze van de gelijkstelling van het bijzondere met het openbare H. O. aan- geheven. 28) En dit o. i. alleszins terecht. Wil men een plant ge- legenheid geven zioh goed te ontwikkelen, dan moet zulk een plant goed "vrij" staan, en niet zoo tusschen andere in, dat haar lucht en lioht woOrden onthouden. Zoo is het ook bij de ontwikkeling van het H. O. Tot op zekere hoogte zouden we zonder twijfel reeds dankbaar kunnen zijn, dat men het recht heeft veroverd om ongehinderd ook H. O. te geven of te doen geven. Het kon nog droeviger zijn gesteld.
Doch dit neemt niet weg, dat de ontwikkeling van het bijzonder H. O.
zeker niet weinig belemmerd wordt, zoolang het moet conCUl·reeren met, of de concurrentie ondergaan van een openbaar H.O., dat eenzijdig ge- privilegeerd een belangrijken voorsprong heeft, en zoo in de gelegen- heid is het bijzonder H. O. de loef af te steken. Het was daarom o. i.
terecht dat men ook in 1905 de "gelijkstelling" met betrekking tot der.
effectus civilis onder dit licht mede als eisch van vrijmaking heeft be- pleit. Hierbij komt dan nog een ander gezichtspunt. De Grondwet ver- zekert aan eIken burger behoudens de bescherming van de maatschappij en hare leden tegen de overtreding van de strafwet, met volkomen vrij- heid de belijdenis van zijn godsdienstige meeningen (art. 167). En kent aan de "belijders der onderscheiden godsdiensten allen dezelfde burgerlijke- en burgerschapsrechten toe" enz. (art. 170). Is dit nu echter gelijkheid van alle bur'gers voor de wet, dat een deel van hen eerst gedwongen wordt om door de belastingpenningen mee te be- talen aan de hooge kosten van het openbaar H.O., waarvan zij zelf om principieele redenen niet anders dan met de grootste bezwaren ge- bruik zouden kunnen maken. Zoo men in Amsterdam woont, ook nog aan het openbare H.O., dat daar van gemeentewege gegeven wordt.
En behoort men niet tot de Ned. Herv. Kerk, dat men dan toch ook nog mede de kosten moet dragen van de instelling ~an de bijzondere hoog- leeraren welke dit kerkgenootsohap tot opleiding van hare kerkedienaren aan de openbare universiteiten op 's lands kosten onderhoudt, en voorts
A. St. IX-718 20
ook nog van alle subsidiën, die aan kerkelijke seminariën worden ver- strekt. En wanneer men dit alles heeft gedaan, dan ook nog voor eigen bijzonder H. O. zorgen mag. Men voelt het, dit is een onrecht, dat men nood gedrongen zich tenslotte uit liefde voor de goede zaak, die men voorstaat, getroost, maar waarbij men als bij alle onrecht op den duur geen vrede hebben kan.
Daarbij komt, dat finandeele zorg van de Overtheid voor het H.O., ook historisch bezien, allerminst als iets abnormaals kan worden be-
soho~wd. Reeds vroeg in de Middeleeuwen h~bben de overheden daar- toe ernstig haar roeping gevoeld. In Italië deden het gemeenlijk de steden. 29) Elders de landsheeren, hoewel ook wel de stedelijke regee- ringen en private personen. Men gebruikte daarvoor dan ten dienste staande kerkelijke prebenden, of de opbrengst van tollen enz .. Maar ook werden de kosten eenvoudig op de stedelijke of vorstelijke reken- kamers verhaald. 30 ) Ook keizerlijke en pauselijke stichtingsbrieven werden vaak met het oog op bepaalde privilegiën, zooals ook vrijdom van zekere lasten gezocht. 31) In den nieuweren tij d is zeker niet het minst ook deze financieele zorg der ovenheid de aanleiding geweest tot uitbreiding van haar al verder ziCih uitstrekkende bemoeienissen met het H.O .. Voor zulk een overheidszorg is dan ook zonder twijfel heel wat te zeg'gen, wanneer we bedenken, hoeveel ook een goed in- gericht H. O. in het algemeen kan bijdragen tot verhooging van het cultureele peil en de welvaart van het volk. Of hoe belanghebbend bij het H. O. de overheid ook zelf is door de behoefte aan goedgeschoolde ambtenaren, en andere leidende organen. En men dan bij dit alles ook de kostbaarheid van het H. O. niet vergeet, waardoor het onder zeer gunstige omstandigheden van materiëelen, als in N .-Amerika of van . ideëelen aal'd als bilde stichting van de Vrije Universiteit, het wel niet teneenenmale als onmogelijk, maar toch wel vaak als zeer bezwaarlijk moet worden geacht, het onderhoud van het H. O. aan het particulier initiatief z·elf over te laten. Ook is dit subsidie van overtheidswege voor bijzonder H. O. in onze Nederlandsche wetgeving allesbehalve zonder antecedent. De Remonstrantsche Broederschap schijnt aanvankelijk haar "queekJhof" uit eigen middelen bekostigd te hebben. 31) De Doopsgezinden daohten er zelfs in het bange jaar 1810 niet aan
"rijkssubsidie" te vragen. 33)
De wet van 1876 verzekerde echter in art. 102 nadrukkelijk het
doorgaan van het genot van subsidiën, beurzen, toelagen en verdere
GESCHIEDENIS VAN HET BIJZONDER HOOGER ONDERWIJS 307 ondersteuningen uit 's Rijks kas tot hiertoe door kerkelijke kweekscholen en seminariën genoten (nu art. 53). Wat is het instituut van kerkelijke hoogleeraren van de Ned. Herv. kerk anders dan een vorm van bij- zonder H. O. op 's lands kosten? Bijzondere leerstoelen bij de open- bare hoogescholen hebben, althans onder zekere voorwaarden, vrij gebruik van de "collegezalen, inrichtingen, verzamelingen en hulp- middelen voor het onderwijs aan deze scholen" art. 179). En de wet van 1905 heeft bij wijze van equivalent voor deze laatstgenoemde rechten, voor bijzondere universiteiten als een tegemoetkoming in de kosten van de voorziening in onderwijslocalen de mogelijkheid van een rijksbijdrage geopend, welke echter over een tijdvak van 25 jaar de 100.000 gld. niet mag te boven gaan (art. 197). Ot>k de R. K.
Universiteit ontvangt, zoo wij wel zijn ingelicht, materieelen steun van de gemeente Nijmegen. Zoo zijn er dus ook voor een eventueelen steun van rijkswege in de historie van de ontwikkeling van het bijzondere H. O. zonder twijfel reeds aanknoopingspunten genoeg. Toch is de kwestie principiëel nog nooit als zoodanig in onze wetgeving aan de orde gesteld. Ook in 1905 niet ,omdat bij het verschil van meening daar- over onder rechtsche partijen het uitlokken van een principieele be- slissing zeker alles behalve' raadzaam scheen. 34) Ook nu schijnt de tijd daarvoor met het oog op crisis en bezuiniging niet bepaald gunstig te zijn.
Toch mag zeker ook niet vergeten worden, dat juist diezelfde crisis wel eens mede oorzaak zou kunnen zijn, dat niettegenstaande de grootste offervaardigheid, gelijk nog kort geleden onder de vrienden van de Vrije Universiteit te Amsterdam in de stiohting van een natuur- en scheikundig laboratorium is gebleken, het aan particuliere vereen i- gingen wel eens bijzonder zwaar zou kunnen vallen, om zelfs maar in stand te houden wat werd verkregen, laat staan verder te ont- wikkelen wat noodig om uitbouw roept.
Ook over de wijze waarop zulk een overheidsstéun zou kunnen wor-
den geboden, zou echter allicht wel eenig verschil van gevoelen kunnen
bestaan, Vroeger is wel eens de verdeeling van de bestaande rijks-
hoogescholen over de gezindten bepleit. Bij de vlucht welke sedert het
bijzonder H. O. in ons vaderland nam, zal wel nauwelijks iemand meer
de verwezenlijking van zulk een denkbeeld mogelijk achten. Men zet
het leven niet terug. Een ander denkbeeld verwacht van het Rijk dt'
stichting van een wetenschappelijke centrale met volledige toerusting,
waarom heen zich dan de onderscheideen hoogescholen en leerstoelen zouden kunnen groepeeren met volledige autonomie, in het bijzonder wat de benoeming der docenten betreft. Ook naar onze meening een prachtig denkbeeld reeds in 1878 door Dr. KUYPER te berde gebracht, later bij de Kamerdebatten naar aanleiding van de wet van 1905 nog eens door hem als zijn ideaal aangeprezen; 35) dan in 1917 in Anti- revolutionaire Staatkunde (DI. 11 bI. 499) nog weer als, naar hem voorkwam, eenige doeltreffende oplossing van het probleem genoemd, en ook door Dr. Co LIJN op de jaarvergadering van de Ver. van H. O. op Geref. Grondslag te Leeuwarden van 1921 bij vernieuwing aanbevolen.
Wil men een dergelijke oplossing niet, dan zal er wel niet veel anders dan het zeker ook niet geheel van bezwaren ontheven subsidiestelsel overblijven. Overigens laten we de beoordeeling van het een en ander gaarne aan de toekomst over. Natuurlijk zou alleen zulk een oplossing kunnen worden aanvaard waarbij de vrijheid van onderwijs onvoor- waardelijk verzekerd bleef. Dat het drijven op eigen wieken hier:bij zonder twijfel tot zulke schoone daden van offervaardigheid en liefde voor het bijzonder H. O. aanleiding is geweest, mag o. i. toch geen reden zijn om het onrecht langer te doen voortduren dan noodig is.
Martelaarschap dwingt altijd eerbied af, maar het verliest veel van zijn schoonheid, wanneer het zonder noodzaak wordt ondergaan. En dat mannen, als zooeven genoemd, aan wier liefde voor het bijzonder H. O. niemand twijfelt, vreezen, dat bij een onbelemmerde ontwikkeling van het bijzonder H. O. de eischen aan de offervaardigheid gesteld, voor het particulier initiatief op den duur weI eens te groot zouden kunnen blijken, geeft zeker te denken. En het zou o. i. niet getuigen van wijs beleid, uit een zekere voorliefde te blijven voortgaan in een weg waarop de stadige voortgang van het bijzonder H. O. zelf wel eens in gevaar zou kunnen komen. Aanvankelijk zou ons althans de overname door het Rijk van de kosten voor de dure gebouwen, werktuigen en noodzakelijk materiaal enz. alleszins billijk voorkomen.
1) C. KAUFMANN, Die Geschichte der Deutschen Universitäten. I 323 en verder.
2) A. AULARD, Napoléon Ier et Ie monopole universitair Paris, 1911 p. 144.
3) DA COSTA, Levensbeschrijving van Bilderdijk in Bilderdijks werken, XVI, blz. 458.
4) j. TIDEMAN, Remonstr. Broederschap. Biografisohe naamlijst van haar
prof., predikanten, proponenten enz. 1847 blz. 4. Het motief van de keuze van
Amsterdam wordt aangeduid door de stichting van het Athen. illustre daar in
GESCHIEDENIS VAN HET BIJZONDER HOOGER ONDERWIJS 309
1632 "door het aansporen van zulke Magistraatspersonen, die de voornaamste liefhebbers waren van de vrijheid van consciëntie en de benoeming \lan twee vermaarde professoren, die de moderatie beminnen". ]. TIDEMAN t. a. p.
5) F. C. FLEISCHER, De Doopsgezinde Kerk en Secte, Serie III no. 9 blz. 24 v.v.
6) j. TIDEMAN t. a. p.
7) jhr. Mr. j. DE BOSCH KEMP ER, Godsdienst en Wetenschap. Gedachtenis- rede bij het 5O-jarig bestaan der School. 1867 blz. 28. Later (1846) kwam de School meer onder zeggenschap der Kerk, wat echter geen algemeene instem- ming vond, t a. p. blz. 29.
8) Ook de Minister van justitie voelde in 1848 bij de Grondwetsherziening bet verband, als hij verklaarde: "Ik kan mij een volkomen vrijheid van geloofs- belijdenis en vereeniging riiet denken zonder vrij beid van Onderwijs. Het een kan niet zonder het ander bestaan".
9) THORBECKE, die zich er aan ergerde, meende dat het was geweest om d.en R.K. Seminariën in bet gevlei te komen. Zie zijn Bijdragen-Grondwetsherz.
blz. 109.
10)
Striktgen. bI. 136.
11) BRUMMELKAMP en VAN HOUTE, die beiden in Gelderland voor de Kerken der Scheiding de opleiding hadden ter hand genomen.
~ 12) H. BouWMAN, Onder veilige hoede, Kampen, blz. 23. De andere bewijzen hier genoemd, dat "kerkelijke opleiding reeds in 1850 tot een algemeen erkend beginsel was geworden" lijken mij nogal zwak. BRUMMELKAMP b.v. had aan- vankelijk zelfs met het Seminarie van WORM SER mee gedaan.
13)
1879, 1883. Zelfs de naam Professor voor de docenten wordt nog in 1875 te Den Bosch (art. 73) evenals in 1849 (IV art. 3) uitdrukkelijk teruggewezen.
BOUWMAN t. a. p. blz. 16 weet te vertellen, dat daarop met ds. DE HAAN een uitzondering werd gemaakt "omdat hij iemand was van algemeen erkende bekwaamheid en toen hij te Exmorra vertoefde op voordracht voor het ambt van hoogleeraar te Groningen had gestaan". Waarop deze mededeeling berust, blijkt niet. Waarschijnlijk was dit alleen een naieve betiteling in den volksmond.
De offieieele titel was aanvankelijk, door DE HAAN ook zelf gebruikt, "Hoofd- onderwijzer" en in 1849 was ook verder bepaald dat zij "in de benaming met de gewone Herders en Leeraars gelijk" zouden staan.
14)
In de formuleering van het advies der Curatoren aan de Synode van 1885: "ofschoon in beginsel aan de bevoegdheid der Kerk, om voor haar theologische school de wetenschappelijke graad van doctor in de theologie te verleen en, vasthoudende" lag het uitgangspunt voor beide constructies. Legt men den nadruk op de "bevoegdheid der Kerk" dan komt men tot het kerke- lijk doctoraat. Legt men den nadruk op "door haar theologische hoogeschool"
dan komt men tot de nieuwere constructie.
15) Het was daarom dat men toen ook behoefte kreeg aan de opstelling van een Reglement voor de Theologische School te Kampen, omdat ,,~Is een Theologische School in gebreke bleef hieraan te voldoen zij binnen een kort tijdsbestek zeker zou gesloten worden (Hand. der Synode van 1877, art. 115).
16)
KAUFMANN, t. a. p. I, 196, 352, 365; II 276.
17) KAUFMANN, t. a. p., 11 296.
18)
Zie Dr. j. H. GUNNING, Staatsexamens c. eff. eiv., blz. 7 v.v. enz. Ook Kamerdebatten 1905.
19)
Opmerkelijk is het gebruik van den naam "Vrije Universiteit", in verband met deze Gemeentelijke Hoogeschool bij DE BOSCH KEMPER, t. a. p. blz. 46
"dat het samenzijn van zooveel hoogleeraren" - hij bedoelde van het Athen.
lil., de Rem., Doopsgez., en Luth. - "niets ontbreekt tot oprichting eener Vrije
Universiteit, dan het recht
V8lt1examinatie en promotie, dat eer wij hopen zal
ophouden een uitsluitend privilege te zijn der Rijks Hoogescholen." "Vrij" is
dus hier niet, "uitgaande van het Rijk."
!lO) Reeds in 1876 was ir. gelijken zin een voorstel in de Tweede Kamer ingediend, doch weer ingetrokken. Zie DE BRUYNE, De Staatkundige geschiede- nis van Nederland in onzen tijd (1848---1917) Leiden IV, 221.
21) Toch was ook in dier. kring reeds meer dan 50 jaar geleden de nood- zakelijkheid en de mogelijkheid daarvan bepleit (SCHRIJNEN, Eigen Kultuur,
bI. 16), en was er zelfs reeds in de eerste jaren van de 1ge eeuw sprake ge- weest van de stichting van een volslagen R.K. Aoademie met 5 faculteiten in Den Haag. Zie Dr. j. H. j. M. WITLOX, de Katholieke StaaJtspartij, 1919; I 758.
22)
Dr. JOS. SCHRIJNEN, Eigen Kultuur, 1923, blz. 20).
23)
T. a. p. blz. 11.
24)
T. a. p. blz. 10 V.v.
25)
"Officieele gids", uitgegeven door den Senaat, blz. 10.
26) T. a. p., blz. 17.
27)
T. a. p. blz. 2Ov.
28)
Zie Kamerdebatten 1905 .,Uit de vrijheid volgt de gelijkheid". (HEEMS-
KERK).
29)
KAUFMANN, t. a. p. 11 33.
30)
KAUFMANN t. a. p. I 45 en elders.
31)
KAUFMANN t. a. p. I 397.
32)
j. TIDEMAN t. a. p. blz. 4.
33)
F. C. FLEISCHER, t. a. p.
34)
Vgl. Kamerdebatten 1905:. De verklaring van Minister KUYPER niet "een principieele beslissing te willen uitlokken". Behalve woordvoerders der linksche partijen was ook Mr. A. F. DE SAVORNIN LOHMAN er tegen, die dan echter ook het denkbeeld der gelijkheid verwierp.
35)
"inplaats van alle openbare en bijzondere Universiteiten - zij het in
twee of drie steden - op de rijkste wijze ingericht en voorzien van alle hulp-
middelen voor het onderzoek en de bevordering der wetenschap noodig, en
dat iedere vereeniging onder bepaalde voorwaarden recht kreeg hoogleeraren
te benoemen en faculteiten in te richten. Benoeming van hoogleeraren worde
zoo aan de overheid onttrokken opdat men niet met den band daardoor gelegd
tLlsschen den Staat en het Universitair onderwijs voortdurend te worstelen zou
hebben."
DE KLEINE GEMEENTEN
DOOR
J. J. O. BOOT.
De wenschelijkheid om het zeer groote aantal kleine gemeenten, waarmede ons land bedekt is, zoo spoedig mogelijk door samenvoeging tot grootere gemeenten te doen verdwijnen, is reeds herhaalde malen in boeken en tijdschriften betoogd.
Aantal kleine gemeenten. Inderdaad, het aantal kleine gemeenten is groot.
Het aantal gemeenten in ons land bedroeg:
Aantal gemeenten in het jaar:
Provincie
1931 1815 1817 1831 1851
Noord-Brabant 162 176 185 185 185
Limburg . . 121 119 126 124 125
Gelderland. . 112 130 121 119 118
Noord-Holland 126 102 148 147 145
Zuid-Holland . 183 156 250 246 234
Zeeland. 109 130 113 117 116
Utrecht. 72 58 97 92 91
Friesland 43 91 43 43 43
Overijssel . . 59 51 57 62 62
Groningen. 57 62 62 57 57
Drenthe. . 34 29 33 33 33
1078 1104 1235 1225 1209
Het zeer groote aantal kleine gemeenten op 1 Jan. 1932 wordt
voldoende gedemonstreerd in onderstaand overzicht:
"Cl "Cl I
..
"Cl Q)r::
r:: r::
"Clr::
bi)r:: ..
Cl) "Cl Cl)..!!! ..!!! r::
.0 CIS... = ;::
CIS-=
Co)en en -= .. r::
CIS bi)r:: -;
Aantal zielen Ö Ö
Q) CIS CIS...
.0e
Cl) Cl)... :=- ... r:: ~ 'Ui ·E ..
CIS 0== == o:l
"Cl Cl)Cl)
Cl)
.. .t:
0E-
I I
