B E L A S T IN G V R IJE C O N J U N C T U U R R E S E R V E S door P rof. D r J. F. ten D oesschate
D e in Januari 1947 ingestelde W erkgelegenheidscom m issie, welke onder voorzitterschap sta a t van de directeur van het C entraal P lanbureau en w aarin de economische ministeries, het C entraal B ureau voor de S tatistiek en het C entraal P lanbureau vertegenw oordigd zijn, heeft via een h arer subcommissies, de z.g. Kerncommissie, een ra p p o rt het licht doen zien, w a araa n tot dusverre in de pers betrekkelijk weinig aandacht is gewijd. N iettem in is het m.i. de moeite ener bespreking ten volle w aard.
N iem and zal w illen betw isten, d at het w erkgelegenheidsvraagstuk zowel economisch als sociaal van uitnem end belang is. D e overheid is reeds lang zoekende n aa r m iddelen om to t een zekere m ate van conjunc- tuurbeheersing te komen en hoewel het voor mij nog de v raag is, of een volm aakt beheerste conjunctuur —- stel, d at die mogelijk w are ■— bedrijfs economisch w enselijk geacht moet w orden, moet anderzijds erkend w o r den, d at overheid en bedrijfsleven de gezam enlijke plicht hebben alles te doen w a t in hun verm ogen ligt, om een herhaling van de m ate van werkloosheid, w elke vroegere depressies de w ereld en ons te zien gegeven hebben, te voorkomen.
W a t de overheid kan doen om actieve conjunctuurpolitiek te voeren (ren te- en loonpolitiek, algem ene belastingpolitiek, uitvoering openbare w erken e.d.m.) is niet het onderw erp van dit artikel. D at de individuele bedrijfsleider er op zichzelf veel aan zou kunnen doen, v alt moeilijk in te zien. Immers, de voornaam ste oorzaak der conjunctuurschom m elingen is gelegen in het schoksgewijze verloop der investeringen, bij welke zonder twijfel sprake is van een vergaande m ate van interdependentie tussen de w ens en de mogelijkheid om die investeringen te verrichten. D e psychologische factor in de conjunctuurbew eging speelt hier, n aa r men weet, een grote rol: als de investeringsw ens aanw ezig is, zal de kapitaalm arkt veelal bereid zijn risicodragend kapitaal te verschaffen !) en om gekeerd, als het risicodragend kapitaal niet aangeboden w ordt, zullen de economische toekom stverw achtingen tot voorzichtigheid in het investeren leiden. N iet alle ondernem ers hebben conjunctuurtheorie gestudeerd en zelfs zij, die het Wel gedaan hebben, zullen de nodige psychische remmen m oeten overw innen om „tegen de stroom in te roeien” , m.a.w. te investeren, w anneer iedereen de toekom st som ber inziet en voor het product geen m arkt te vinden is.
D e theorie leert ons wel, d at w e dit zouden moeten doen, m aar het is niet realistisch te verw achten, d at de gem iddelde ondernem er zich volgens deze theorie ook zal gedragen. In de depressie is het al moeilijk genoeg het hoofd boven w a te r te houden en zelfs indien de ondernem er in deze periode zou willen investeren, zou hij er de m iddelen toe m oeten hebben, die dan óf door de kapitaalm arkt óf door vroegere eigen ondernem ings- besparingen verschaft zouden moeten w orden. D e kapitaalm arkt echter verschaft in de depressie geen risicodragend kapitaal, terwijl het a a n spreken van eigen besparingen veronderstelt, d at deze niet alleen in de hausse gevorm d, m aar ook liquide gebleven zijn, d.w.z. niet in duurzam e activa zijn vastgelegd. In den regel zal dit wel het geval zijn, zodat deze m iddelen in de depressie niet nogm aals geïnvesteerd kunnen w orden.
D e ondernem er zou, d aar is in de Commissie terecht op gew ezen, ook 1 ) Gedacht is hierbij aan „normale” omstandigheden, zonder dividendstop, ver- mogensheffingen e.d.m.
een bijdrage kunnen leveren tot conjunctuuregalisatie door een juistere kostprijscalculatie te volgen. D e historische kostprijscalculatie heeft op dit gebied zonder twijfel in tegengestelde richting gew erkt door de am plitudo der conjunctuurschom m elingen te vergroten. In de hausse dacht men grotere w insten te m aken dan met het bedrijfseconom ische w in st begrip overeenkwam , w aardoor de neiging tot investeren een soort m ulti pliereffect onderging. D e conjunctuurtop w erd daardoor hoger en het dal dienovereenkom stig dieper dan anders het geval gew eest zou zijn. H et lijkt waarschijnlijk, d at op dit stuk geleidelijk aan de juiste inzichten ook in de practijk van het bedrijfsleven zullen doordringen, m aar om de uiteengezette redenen kan toch de eigen bijdrage van het bedrijfsleven tot conjunctuuregalisatie —■ zonder nadere regeling —• niet hoog w orden aangeslagen.
H e t ging er dus om m iddelen te beram en, w aardoor er voor het bedrijfs leven zelve een prikkel zou ontstaan om conjunctuuregaliserende m aat regelen te bevorderen. H oe kon men, anders gezegd, tussen overheid en bedrijfsleven een vrijwillige sam enw erking doen o ntstaan om in de hausse m inder en in de depressie dienovereenkom stig m eer te investeren? Z o u dit doel bereikt kunnen w orden, dan zouden de uit het bedrijfsleven voortspruitende oorzaken der golfbew eging in het economisch leven ten dele w orden gecom penseerd en aldus enige stappen in de richting van het gew enste doel gezet zijn.
H et rapport, w aarop hierboven gedoeld w erd, „betreffende mogelijk heden to t sam enw erking met het bedrijfsleven bij de toekom stige con- junctuurpolitiek” zocht de oplossing in tweeërlei richting, nl. in voor lichting van het bedrijfsleven en in de mogelijkheid to t vorm ing van belastingvrije conjunctuurreserves.
W a t de bedoelde voorlichting zal kunnen bereiken, is moeilijk te voor spellen. H e t rap p o rt heeft hierbij gedacht aan algem ene voorlichting inzake de ogenblikkelijke stand van de conjunctuur en zelfs aan de v er w achtingen m et betrekking tot het conjunctuurverloop in de naaste toe komst. Z o u de gem iddelde ondernem er hierin meer inzicht hebben dan hij thans heeft en zou d at inzicht op juiste prognoses blijken te berusten, dan zal hiervan w ellicht enige m atiging van de conjunctuurbew eging het gevolg kunnen zijn. Z o als gezegd blijft hier echter de psychologische gesteldheid een belangrijke rol spelen, zodat men m.i. kan volstaan m et aan deze aanbeveling een beperkte w a ard e toe te kennen.
schil zou m aken terzake van het concrete doel der conjunctuurnivellering. Bij overigens volm aakt gelijke om standigheden immers — o.m. ook inhoudende dezelfde opbrengstprijzen — zal w elisw aar de adm inistratieve w inst van de ondernem er, die n aa r vervangingsw aarde calculeert, in de hausse kleiner zijn dan van zijn collega, die dit n iet doet, m aar de feite lijke geldm iddelen zullen dezelfde zijn. D a t hij die op grond van zijn verbeterd inzicht niet uitkeert aan aandeelhouders of fam ilieleden is wel aannem elijk, m aar of hij ze ook niet voor investering zal gebruiken, is een andere vraag. W ij bevinden ons in deze gedachtengang immers in een hausse: alom w o rd t uitgebreid, de concurrentie kom t m et nieuw e w erk m ethoden en m achines en de ondernem er uit ons voorbeeld zal w a a r schijnlijk zijn gestegen banksaldo gebruiken om w a t d an in w ezen inten sieve financiering is 2 ) toe te passen. E n het is de vraag, of de gedachte aan latere vervanging hem hier van af zal houden.
D e eigenlijke kern van het ra p p o rt bevat een pleidooi voor het instellen van belastingvrije conjunctuurreserves. D e gegevens voor deze redenering zijn in het voorgaande reeds vervat. D e overbrugging tussen hetgeen de overheid en de ondernem er begerensw aard achten w o rd t gevonden in het verlenen van een prikkel (belastingvrijdom ) aan de ondernem er om in de richting, die voor het algem een belang wenselijk geoordeeld w ordt, w erkzaam te zijn. H e t ondernem ingsinkom en met een interestkaraktêr w ordt, in de gedachtengang van het ra p p o rt begrijpelijk, van deze faciliteit uitgezonderd, m aar alles w at daarboven fiscale w inst is, komt voor de belastingvrije reservering in aanm erking. 3) A ls sluitstuk is dan gedacht een regeling, w aarbij deze gelden zonder rentevergoeding bij de N eder- landsche B ank op een geblokkeerde rekening gedeponeerd w orden om pas o p v raagbaar te w orden, w anneer „ de overheid verklaart, d a t een depressieperiode is aah g ebroken” .
H e t niet rented rag en d e k arak ter der gelden kom t mij logisch voor, om dat de rekeningen geblokkeerd en de desbetreffende geldm iddelen derhalve gesteriliseerd w orden. E chter heerst er enig scepticisme ten aa n zien van die positieve verklaring „d a t een depressieperiode is aangebró- k en ” . Hoew el die zinsnede misschien niet de gelukkigste uit h et rap p o rt is, om dat zij suggereert, d a t enigerlei instantie precies Zou kunnen zeggen, w anneer de depressie „aanbreekt” , ben ik van mening, d a t een enigszins milde in terpretatie toch wel to t algehele verzoening m et een zodanige verklaring kan leiden. Immers, w a ar g aa t het om? H e t g aa t er niet om, betw eterig te verklaren, d at nu, en niet gisteren of m orgen, de depressie is aangebroken respectievelijk zal aanbreken, m aar het g aa t erom, dat de overheid op een gegeven ogenblik een sein kan geven, d a t zij than s uit conjunctureel oogpunt de besteding der gereserveerde gelden w enselijk acht. H et bezw aar, d at hiertegen in sommige publicaties n aa r voren is gekomen, kan ik niet delen. M en heeft betoogd, d a t investeringen een taak zijn van het bedrijfsleven en dat het bedrijfsleven dus zelf ook zal m oeten bepalen, w anneer het wil investeren. A annem ende, d at de over heid het middel der belastingvrije conjunctuurreserves zal h anteren met inachtnem ing van de oorspronkelijke doelstelling, is er echter weinig reden om te verw achten, d a t het vrijgeven der reserves zal vallen op een
tijd-2) Immers, hij gebruikt de afschrijvingen der oude activa ter (mede-) financiering van nieuwe, als uitbreiding bedoelde activa.
3) „Aan de Belastingcommissie”, aldus het rapport, „moet worden voorbehouden te „bestuderen, of naast de voorgestelde regeling dient te blijven bestaan de tegenwoordige „mogelijkheid onbelast te reserveren uit de winst alsmede, of de verliescompensatie „anders moet worden geregeld, waarbij de laatste echter niet in ongunstige zin mag „worden gewijzigd”.
stip, w aarop men het er in brede kringen niet over eens zou zijn, d at een depressie op kom st of aangebroken is. V o o rts verliezen deze critici m.i. uit het oog, d at het voorstel voor N ederland een volslagen novum op belastinggebied zou betekenen, d at ongetw ijfeld een faciliteit zou inhou den. D e ondernem er, immers, zou geheel vrij zijn aan de regeling deel te nemen of niet deel te nem en. V a n enige dw angw etgeving zou geen sprake zijn; slechts ondernem ers, die over voldoende liquide m iddelen en fiscale w inst zouden beschikken en die voorts een bepaalde investering nog wel enige tijd zouden denken te kunnen uitstellen, zouden van de regeling gebruik m aken. Zij zouden daardoor een liquiditeitsverm indering bew erk stelligen, die echter ex hypothese niet zw aar zou drukken. Zij zouden voorts voor het eerst in de geschiedenis van de N ederlandse belasting w etgeving w aarlijke kw ijtschelding van belasting ervaren. W e lisw a ar kennen wij sinds kort zowel algem ene als speciale verzachtingen van de fiscale afschrijvingsregeling, w elisw aar treed t belastingverschuiving op door de O nbelaste Reserve ( 1 5 % van de fiscale w inst to t een zeker maximum) en door de R eserve tot gelijkmatige verdeling van kosten en lasten, m aar een w aarlijke vrijstelling is hierin niet gelegen. L atere ver liezen zullen met deze reserves fiscaal gecom penseerd m oeten w orden; de versnelde afschrijvingen in het heden zullen to t lagere afschrijving en dus grotere fiscale w inst resp. kleiner fiscaal verlies in de toekom st leiden. Bij de belastingvrije conjunctuurreserve echter is voor het eerst sprake van een werkelijke, zij het voorwaardelijke, belastingvrijdom . D oet de ondernem er w at de overheid van hem verlangt en w aartoe de hele regeling in het leven is geroepen, dan bespaart h i j 4) in de hausse zeg 4 0 % belasting, ziet zijn liquiditeit met de resterende 60 % méér dan anders het geval w are teruglopen en ontvangt in de depressie de volledige 100 % terug. V e ra n d e rt hij intussen van inzicht ten aanzien van de uitstelbaar- heid der investering, of loopt zijn liquiditeit terug, dan kan hij te allen tijde de transactie met de fiscus ongedaan m aken door alsnog de belasting te betalen en zijn geld overigens terug te krijgen.
D e Commissie heeft in een Bijlage getracht, het belang van de onder nem er bij een dergelijke regeling q uantitatief te benaderen. Zij berekent de belastingbesparing op 41 % , het voordeel der lagere investerings kosten in de depressie op 10 % en het nadeel der door het uitstel van de investering gederfde w insten op 32 % , zodat een nettovoordeel van 19 % voor de ondernem er zou resulteren. M eer dan een globale indicatie mag men hierin zeker niet zien.
H et is geheel onzeker, hoe lang een in de hausse ondernom en investe ring nog van de gunstige conjunctuur kan profiteren. V o o r industriële projecten van enige om vang is een investeringsduur van 3 jaren tegen w oordig niet buitengew oon, zodat de Commissie nogal royaal is door aan te nem en, d at de ondernem er, die in de hausse investeert, daarvan tijdens diezelfde hausse nog 3 jaren via de gunstige opbrengstprijzen der producten zal profiteren. A nderzijds heeft de Commissie nagelaten de rentefactor in rekening te brengen. In ,,D e N ederlandsche W e rk g e v e r” van 15 M a a rt jl. is deze factor, aannem ende, dat de gereserveerde gelden gem iddeld 3 jaar bij de N ederlandsche Bank renteloos zouden staan, op 15 a 18 % becijferd, hetgeen me nogal hoog voorkom t. E en bedrijf, dat met rekening-courantcrediet w erkt, w ordt niet al te gelukkig gefinan cierd, w anneer het er in N ederland niet in slaagt, beneden 6 % te lenen en bovendien komt de hele veronderstelling, dat men bij de handels banken geld opneem t om het bij de N ederlandsche B ank als
reserve renteloos te deponeren, mij irreëel voor. Indien het bedrijf in deze om standigheden verkeert, zal het van de geboden gelegenheid eenvoudig geen gebruik m aken en belasting betalen. De reële veronderstelling is m.i., d at een bedrijf deposito-gelden bij de H andelsbanken heeft uitgezet en deze thans in een geblokkeerd depot bij de N ederlandsche Bank omzet. D e orde van grootte van het rente-offer is dan, gesteld d at het bedrag 3 jaar bij de N ederlandsche B ank u itstaat en gezien het N ed erlan d se peil van deposito-rente, dichter in de buurt van 3 a 4 % dan van 15 a 18 % .
M en zal trouw ens goed doen ten deze onderscheid te m aken tussen sh o rt term en long term voordelen. D e redenering op zichzelve is m.i. fundam enteel gezond, om dat er geen enkele dw ang to t deelnem ing in ligt opgesloten en om dat de ondernem er er niet alleen door gerem d zal w o r den tegen top-prijzen te investeren, m aar bovendien nog belastingvrijdom verkrijgt. D e overheid legt op deze gelden geen beslag om ze later voor door de overheid aan te wijzen bestedingen te gebruiken, doch zij stelt de gelden w eer ter beschikking van d ezelfde ondernem er, die ze gede poneerd heeft. D it laatste punt heeft w elisw aar in de Commissie van zekere zijde twijfel ontm oet, m aar de voorgestel de regeling geeft hiervan geen blijk. Z o als ik elders reeds uiteenzette 5) zal een algem ene inves terings- en deviezencontröle, indien zij ten tijde van de vrijm aking der gelden in N ed erlan d bestaat, uiteraard ook van kracht zijn voor deze investeringen, m aar d at heeft toch eigenlijk met het hele rap p o rt der Commissie niet te maken.
W e l m oest de Commissie er in h aar voorstel voor w aken, dat de gelden gebruikt zouden w orden in een aan het doel bevorderlijke richting. D aaro p is van toepassing o n derstaande passus uit het rapport:
,,O ver deze rekening kan w orden beschikt, w anneer de overheid „verklaart, d at een depressieperiode is aangebroken. T eneinde te „verzekeren, d at het gew enste conjunctuurpolitieke effect w ordt „bereikt, kan de overheid bepalen, d at binnen een bepaalde tijds p e r io d e een bepaald gedeelte van de reserve m oet w orden besteed, „hetzij voor de aanschaffing van binnen het bedrijf blijvende vaste „investeringsgoederen, hetzij voor de uitkering van w achtgelden „aan tijdelijk uitgeschakelde werknem ers.
„D aarbij zou de besteding voor vaste investeringsgoederen alleen „toegestaan zijn voorzover deze aanschaffingen uitbreiding —- dus „geen vervanging ■— van de b estaande bedrijfsoutillage betekenen, „of, indien het vervangingsinvesteringen betreft, voorzover deze „niet uit de reeds geboekte afschrijvingen op het te vervangen „activum kunnen w orden bestreden.
„D e besteding van w achtgelden zou uiteraard alleen gelden „voorzover deze additioneel is aan de in het k ader van het ontw erp „w achtgeldregeling uit te keren w achtgelden.
„ N a d a t bv. gedurende het tijdsverloop van één jaar een bepaald „gedeelte is opgenom en moet in de volgende periode w ederom een „gedeelte van de reserve w orden besteed. D eze besteding betreft „altijd een minimum bedrag en w ordt n aa r boven alleen gebonden „door het totale bedrag van de reserve. W a n n e e r men zich niet aan „de regels houdt w orden de reserves alsnog op de norm ale wijze „belast. Eventueel resterende gelden na afloop van de depressie „blijven op de rekening staan, onverm inderd de bepaling, d at een „bedrijf te allen tijde, ook voor het aanbreken van de depressie-5) Maatschappij-Belangen (maandblad van de Nederlandsche Maatschappij voor Nijverheid en Handel) van April 1949, blz. 61.
„perioden over de reserve kan beschikken, m its alsnog de norm ale „belasting w ordt betaald, welke gold ten tijde der reservering”. De regeling houdt dus in, d at —- met behoud van de belastingvrijdom — v anaf een bepaald moment de gehele reserve in de aangegeven richting kan w orden besteed, terwijl de Commissie in het m idden laat, of de over heid al dan niet zal bepalen, d at jaarlijks een deel der reserve besteed zal m oeten w orden. V o o r jonge ondernem ingen met veel expansiem ogelijk heden, die de uitbreidingsplannen als het w are in portefeuille hebben, liggen hier w aarschijnlijk meer m ogelijkheden dan voor ondernem ingen, die alle integratie- en parallelisatiem ogelijkheden op haar terrein reeds hebben benut. In feite zullen bij verschillende uitbreidingen ook heel andere motieven -—• zoals de w ens van de overheid, d at er in N ederland geïndustrialiseerd w orde, de sam enw erking in het kader der Benelux, de w ederopkom st van de W e st-D u itse industrie, vrees voor eventuele ontw aarding van de m unteenheid —- een, dikwijls beslissende, rol spelen. M a a r dit neem t niet weg, d at de voorstellen der Commissie m.i. wel levensvatbaarheid hebben.
D e handel is er bij dit al niet erg gunstig afgekom en, m aar dat kon ook niet anders, gegeven de functies van de handel in het economisch bestel en het doel, d at voorzat. Investeringen en betalingen van additionele w achtgelden zijn nl. gemakkelijk te controleren economische handelingen, die voor de industrie aannem elijke bestedingsm ogelijkheden der gereser veerde gelden bieden en bevorderlijk zijn voor het door de Commissie gestelde doel. M aa r w at is het baissebestrijdende effect van zeg 20 telefoongesprekken, die alle na elkaar gevoerd w orden, w anneer de over heid h aar depressiebel geluid heeft en w aardoor een bepaalde partij goed om het extreem te stellen op één ochtend of binnen één uur tw intigm aal van eigenaar verw isselt. D aarm ede zou dan, m et verw aarlozing van eventuele h andelsw inst of commissie, een b ed rag v a n tw intigm aal d e koopsom belastingvrij door de handel gedeblokkeerd kunnen w orden, hetgeen geen fiscaal aa n v aard b aar voorstel mag heten. V o o r financiering van voorraden, voor een der typische handelsfuncties derhalve, konden de reserves principieel dan ook niet bestem d w orden. Bij de landbouw daarentegen ligt de zaak gunstiger. H e t is waarschijnlijk, d at deze in een depressieperiode binnen het kader der regeling wel bestedingsm ogelijk heden voor de vrijkom ende gelden zal hebben. T rouw ens, heeft de handel deze, dan is het duidelijk, d at hij ook van de regeling, indien deze w erke lijkheid w erd, gebruik zou kunnen maken.
* * *
Alles bij elkaar genom en hebben we hier te m aken met een concept- m aatregel, w aarvan ik me geen gouden bergen voorstel, m aar die toch de moeite van practische doorvoering ten volle w aard lijkt. W e lisw a ar zal de belastingegalisatie in het kader der Benelux de zaak niet vergem ak kelijken; deze is op zichzelf al zo’n netelig onderw erp, d at de fiscus weinig enthousiast zal zijn er een splinternieuw e complicatie aan toe te voegen. O ok lijkt een aparte, fiscale w etgeving voor dit onderw erp bezw aarlijk; veel aannem elijker zou de zaak w orden, indien men kans zag deze belastingvrije conjunctuurreserves in enige b estaande fiscale faciliteit onder te brengen. Ik kom hier echter op een terrein, dat niet het mijne is en dat ik dus liever niet betreden wil. Als bedrijfseconoom lijken mij de belastingvrije reserves echter een niet alleen aan v aard b aar, m aar zelfs toe te juichen voorstel.
