S chelden alS kunSt
ScheldenalSkunSt
D
e belangstelling voor de Nederlandse scheldwoordenschat mag zich sinds enige jaren in een stijgende belangstelling verheugen. Na het Nationaal scheldwoordenboek.Schelden van de Schelde tot Terschelling (1984), Van apekop tot zielepoot. Hoe mensen elkaar typeren (1985) en het themanummer ‘Schelden en vloeken: taalgebruik in de marge en taal in optima forma’ van OnzeTaal (mei 1988), verscheen eind 1989 het definitieve Luilebol! Het Nederlands Scheldwoordenhoek, dat wekenlang de bestseller- lijsten aanvoerde. Ten overvloede kwam op grond daarvan in 1990 nog Lik op stuk. Nieuw Nederlands woordenboek van agressief taalgebruik uit. Hiermee lijkt binnen een tiental jaren een creatief, maar schandelijk verwaarloosd deel van onze woordenschat definitief ge- rehabiliteerd te zijn.
Hoe kleurrijk en uitgebreid deze inventarisatie van de Nederlandse scheldwoorden- schat ook moge zijn, ze valt voorlopig nog in het niet bij de scheldwoordenschat van kapitein
ScheldenalSkunSt
Haddock, die in de avonturen van Kuifje het schelden tot een alledaagse kunst verhief. Als vaste mede- én tegenspeler van de wereldberoemde reporter Kuifje verschijnt Haddock voor het eerst ten tonele in het album De Krab met de Gulden Scharen, dat in 1947 in het Nederlands verscheen. Archibald Haddock is afkomstig uit een geslacht dat van oudsher ver- trouwd is met de zee. Een van zijn voorvaderen was ridder François van Hadoque, die in de 17de eeuw kapitein was van de Koninklijke Marine van Lodewijk XIV en commandant van het fiere fregat De Eenhoorn, waarmee hij op een strafexpeditie in 1698 de legendarische piratenkapitein Scharlaken Rackham uitschakelde. Uit dank daarvoor schonk de Franse koning hem toen het Kasteel van Molensloot.
Bij zijn eerste optreden in de avonturen van Kuifje is Haddock nog kapitein van de Karaboudjan. Twee avonturen verder in het album De Schat van Scharlaken Rackham komt hij echter met geldelijke steun van professor Zonnebloem in het bezit van het Kas- teel van Molensloot en trekt hij zich terug uit de actieve vaart. Invloed op zijn explosieve taalgebruik heeft deze ingreep overigens nooit gehad: in de 15 albums waarin hij optreedt lucht hij zijn gemoed ruim duizend maal door middel van ongeveer 470 krachttermen en 560 scheldwoorden. Dat wil zeggen vier maal op elke drie pagina’s, waarop hij voorkomt.
Hij wist zich zo zelfs bij zijn korte verblijf in Tibet al snel de bijnaam Rommelende Donder te verwerven.
Door zijn veelzijdigheid is het moeilijk een karakteristiek van Haddocks krachttermenreservoir te geven. Het is hoe dan ook doortrokken met begrippen uit de scheep- vaart, wat door zijn verleden afdoende verklaard wordt. Daarnaast wordt het geken-merkt door een bijzondere aandacht voor religie en voor het exotische: volkeren, dieren en plan- ten uit verre streken, wellicht aangedaan op zijn reizen over de wereldzeeën, figureren ondubbelzinnig als vergelijkingsmateriaal. Zijn woordenschat blijkt hoe dan ook uiterst
creatief en van een intellectuele omvang die menig toegesprokene vertwijfeld naar een woordenboek of encyclopedie zal doen grijpen. Om nu in die behoefte te voorzien worden in deze bloemlezing de verschillende termen uit zijn scheldwoordenschat op speelse wijze nader toegelicht. Bovendien heb ik bij elk woord aangegeven of het voorkomt in Luilebol!
Het Nederlands Scheldwoordenhoek, zodat de lezer een gedegen indruk kan krijgen van de mate waarin Haddocks taalgebruik zich van dat van de gemiddelde taalgebruiker onderscheidt.
Bij de inventarisatie van het door Haddock gebezigde taalgebruik doet zich het probleem voor van de Nederlandse vertalingen. Terwijl Haddocks scheldwoorden en kracht- termen in de oorspronkelijke Franse tekst sinds zijn eerste optreden in 1940 eigenlijk ongewijzigd zijn gebleven, bestaan er in Nederland van de meeste albums waarin hij optreedt sinds 1946 een groot aantal verschillende vertalingen. Aanvankelijk werden Kuif- jes avonturen wekelijks voorgepubliceerd in Kuifje-weekblad met incidentele, wisselende vertalers. Voor de albumuitgaven werden de teksten van de voorpublikatie soms gedeeltelijk verbeterd en in de vele latere herdrukken werden daaruit weer inconsequenties verwijderd.
Bovendien werden religieus (bezetene, duivel uit de hemel, duivelsscheepjongen), et- nisch (anthraciet, gummivreter, negorij, nikker) of anderszins kennelijk gevoelige of onduidbare zaken (vermicelli-eters, verroeste kaapstander, mottige zandrat) gecen- sureerd en door andere termen vervangen. Nadat door de gestegen waardering voor het beeldverhaal ook bevoegde vertalers met de albums van Kuifje in aanraking kwamen, deed zich in verband met de nog steeds verschijnende nieuwe albums het verschijnsel voor van deze steeds verder van hun origineel tekst afgedwaalde vertalingen.
Om aan die chaos een einde te maken werd uiteindelijk in de jaren 80 besloten alle albums in hun geheel opnieuw te vertalen, maar daarbij deed zich weer een nieuw probleem
ScheldenalSkunSt
voor: de taal van Kuifje en speciaal het jargon van Haddock was in de loop van bijna een halve eeuw inmiddels zó ingeburgerd dat een rigoureuze terugkeer naar het origineel de lezers zou vervreemden van hun Kuifje. Vele duizenden bommen en granaten zouden daardoor namelijk plaats moeten maken voor geschutpoorten (Fr. sabords) om maar één voorbeeld te geven. Om daaraan tegemoet te komen is in die nieuwste vertaling, waarop mijn bloemlezing gebaseerd is, zoveel mogelijk uitgegaan van de oorspronkelijke Fran- se tekst maar met behoud van de meest typische Haddockismen. Door toevoeging van de originele Franse uitdrukkingen in mijn bloemlezing kan de lezer zich daar desgewenst een oordeel over vormen.
Het idee van deze uitgave is afkomstig van Albert Algoud, die in 1988 bij France Loisirs een geannoteerde bloemlezing uit de scheldwoorden van Haddock onder de titel Le petit Haddock illustré het licht deed zien. Sinds het verzoek van uitgeverij Casterman deze bloemlezing voor het Nederlands op dezelfde wijze te bewerken, vulde Algoud inmiddels voor Casterman zijn bloemlezing aan tot de complete Le Haddock illustré. L’Intégrale des ju- rons du capitaine, waarna besloten werd ook mijn bloemlezing verder uit te breiden in de hoop deze in de toekomst te completeren. De ordening is alfabetisch, waarbij de uit meer woorden bestaande uitdrukkingen gealfabetiseerd zijn op het znw. dat er de kern van vormt.
Het woord is aan Haddock!
HAR BROK
