HOO:E';:3Tul{ IX.
,....,. . . ...
LJ e .J.i • .tl !I is
I'er~-vyl
alle ampt enare v~n die staat ~~n hom onderceski~ was, het; cEe Grondwet d:Le on:J"fhanl:likhe~Ld v-::n die Regbc.,nk
·!J e t-?;J_n s e 1 1N;J, t d·:::_; .. ~:._:~ .. s clettl""~ cl~L e ~·~~G l e be s ~be:.c~::l v-~:.:--1 die
Z.A.R. Gegel d het .l)
Die onafhankl i khaiJserkenning v2n die ~eg-
bank het meegebring d2t die steatspresident gcen direk- te invloed op dl~ re~s~raak kon uitoefen nie9 ruaar tog het
invloed op di e r~sswese oar e alcemeen uico6fen.
!,~..-"{Y',~ -, .. : ·'":. \.~ i ·~") ·1 '~ ·: h~• 0 \ :_-·: 2)
n-~_,,.~..,t.)..L_._~.;;_,_ 7-.. "., '--'--~ 1.... ! .. ). l . ~~~-~-~/:t-~<2::~ -~-J?.L:;.)c_::;~_X:"!:f\: :,__; .. J='. o.;~-=~:. :3 Ji:L~ .. ?~::~n. ..0.=: _·2 •.•. -z~c;l-:3 :~ :.?-.c~~ ~~~.
~-ML t:: u ... H ~.,. .. v.~..t. v •
het niG en ~at oor wcinig, indlen eni ee regskennis
TT(:_~~;~~-~~-8-·G~ Y.
· l· u · )·3· : ... . - · - .. ' 6 2 ..
;·--;~~~·j_·d.·.· , - · i-
.-3·9·~.. .
-~-;~-~-.· 57· .
(~i"o·c·c~·l-;·Vfa·Cten (12~2 Z. ~l.. d . ., l"~:.;,()-10()9 ~ -ul. 1(31) ~ , e-c c:/I·(r~g .. 6·~~-.. 1-r-G.
~)2 (:i_bid., ~L096, 'b3_.4L~). J\J.(~. V. ·d I:"t~!/l.Vr·..:.3 \r~a-t; C~Cl:Ll~ r:1
sskere Sandbrink ia 188J ~an d1e Volk~ra~d in~sstuur is,
·\.<;~~~.::: .. ~ci:~1 i.1:5r l-(J..(ltt·2 teen (~Lj_o t~LL c:·JlYt'<~ak 'l.~tll .:u lc~l1C1ro~:1 :Lnc;e-- Ct:i_ 211. 11e ·t ~ ~i.e-~ i_:Lt:l e ~~J. I(~·ug e l" n1e e E-;e ll eel d.~.: t ·iJ. so o ::_:··t ;_~;·:=:ly·h:(]
slc1 .... y:.~ie cle~J-~c d:.Le ~:.1e~-~~c:::L·il1t__ \f(::~rl 3:::: .. i1d~Jr•J_rllc 011·t·ve{.1J1~< :Ls ~~n.~J.al'l
d.:~t di e Bege:t'ing n~:_~cs d:::?.a.r,:u:m kon d.oen nic ;':nJ.ardicn z.e zich n:J.et kon ~.:nlcd;cn met het; c;cr cch·c. Er \:a.s gc:lec<m- heid voo1·~ ,3.ppel lJ~l l1.et 1-io±'. De .Zt.::_~c.Ld zit; h~·_er r1~··.et e.ls
cen J.-Iof vc-m i<;,'])2l ~ hoe zou c~1::.s !let von.:::tis kunDen omvc:::r -
~erpen, zelfs dl ~as de zaak ten onrec~te uitgewezen? •...
Noch Volk.-3!..-· ~.;:.G., noch .EI.cgc;er::L.l;_; k.m de ·u.lt sp2-::::.ak o:;;_ver--
;/iie::-·~~·8111 d.E:t·t kr"lil Etl.l cen i~a-t i.Loo~<e .~~~io~ 1 of lJ.en 7iJ.Oe G de we t ver~nderd •... h~t la~tste ber os9 l S het Hoop Ge-
.-... """'·~-..._ "'""~hO_r:- ·: ( · --~~ .. 1 ·· ··h-":"1 -)1 d,·)~ll·lr"l _r-"~ .. 1-: _L ~ ~;-- ... -) 1'J~l. r .-,,..?
r ':"..:; c r1·w ;~ .1.. • · . .:·.J..i. . .t.i. .:.~'~ 8 ;:: ... >... \...'.... ..J.. ;:., .u -'-l.J to v • ::.:~ • 1 • , : • J._ 1 '-~ J •
2)~}...I "-' n·r·J.. o-J.· t7.:..J • ~ ~ '-AI • w , • • <; 1' Jl • 1~·-6
van die Z.A.R .. het C.J. Brand, voorsitter van die Kaapse 'ifetgewende Ver gadering, die ·rransvaalse 'rrek- kers by wie alle regspraak nog in die hande van die l anddroste en heemrade was, aangeraai om ~ onafhanklike regbank in dj_e lewe te roep met ·n bekwame regsgel eerde as hoofregter9 maar hoe graag aan die wenk uitvoering gegee wou word, het die geld in die Republiek ontbr eek om so TI regsgel eerde in diens t e neem.3) In 1857 en daarna het finansi~le toestande nog geen verbetering getoon nie, 4 )sodat by die totstandkoming van die eerste Grondwet van die Z •• 1.. B.. die Re;gterlike mag gelaat is j_n die hande van landdroste, heemrade en gesworenes, bygestaan deur kler ke en feregsbodes, en wanneer nodig ook deur die veldkornet. 5 In elke distrik sou daar n Hof van die Land1-.os A vvees en ·n Hof van die
Land~os
A enses maar minstens vier Heemrade, en teen die vonnis van hierdie howe kon in hogr beroep gegaan wor d na die Hooggeregshof, wa-c s-aamgestel sou wees uj. t drie land- droste en twaalf gesworenes. Laasgenoemde hof se uitspr2.ak sou in alle gevall e finaal wees.6) Daarby i s aan die veldkornet opdrag gegee om private gesl\:ille tusaen burgers in sy wyk soveel moontlik by t e le om sodoende prosesse te voorkom.7) Elkeen van bogenoemde howe se jurisdiksie is ook behoorlik in die Grondwet omskrywe.8 )
3
J i;k'~ -~ h~~ ~~k- -Iv:-·
bl l . /89~. v.
vanhi e rdi·~-v; ~~: - ;_---
4)Vgl. bv.
P e lz e r ~ a . w.~
bll. 74 e.v.5)Grondwet9 1858, art. 127. 6)Ibi d. , art. 143.
7 )Ibid., art. 145; Veldkornetsinstruksi e, 1858, art.
26 (Local e Wetten der Z.A.R. 1848-1885, bl. 94); Wet 2718"'85--rrnsTruk:-s:Les~vrr·-ve l dkorne t t e en !:~s sis- t ent-Veldkornette), art. 29 (i~id., bl. 1336). I\j"k die besondere l ese;g.svva::;.r di ge werk van F. A. van Jaar sveld ~ Die V~_!rC?_rn_et -~E....~ Aandeel in die
( ?
E 9~~1?.-..:o~an_ ·:J:.i_t:;_,_'?~~..=!-..~- .
~I~~]-~~-12.?_~---~1 ~.:..£..13:PJ."te 1~~2.-'t ,l8 7 0 .~;.rgl e1.~a.arbs.~~. Vl.£ ;::,_:_..:'~· D·esJg:e<:l.~E2:_~, l 3ue Jaar- gang, eel II , 1950l v~sonderhede i. v.m. die belangrike werk van dj_e veldkornet.
B ) Y~k
uiteensetting byBotha~
a.w., bll. 19 e.v.·n Poging van president Burgers om die .Rooggeregshof en Rondgaande Hof te reorganiseer, 9)het in 1874 mis- luk, maar in 1877 het hy daarin geslaag om sy wysigings- voorstelle in die Grondvvet van die ;1epubli ek opgeneem te kry. Voortaan sou die r egspraak in di e hande wees
van~
(a) n Hooggeregshof, saamgestel uit drie regt ers;
(b) n Rondgaande Hof, wat deur een regt er behartig sou word;
( ) c d ~L • e .t~ '"T o I r, van c" u • e L any-o s . "A., l 0)
Hierdj_e nuwe reelings het weens die annek- sasie van die B.epubliek nie in werking getree nie, maar dieselfde samestelling van cUe regt;erli ke gesag is in 1881 gehandhaaf, met slegs di~ wysi ging dat die Hooggeregshof saamges-ce1 sou vvees ui t tv1ee _of drie
regters, bygest aan deur n juri~ wanneer bur geregterlike sake verhoor word indien een van die t~:vee regspartye dit vereis.ll) Bogenoemde hofindellng i s tydens die res van die bestaan van die Republiek gehandhaa£.12)
Ook in die O.V.S., waar die laer regspraak hoofsaaklik i n die hande van di e Howe van Landdros en Landdros en Heemrade,l3)en die hoer regspraak gedeel- telik dem:~ di e Rondgaande Geregshof van die Verenigde Landdroste ui tgeoefen is, 14 ) vvas die staat sprcsi-
dent nie direk by die ui toefening van die regspraak be- t rokke nle. Anders as in di e 6.'A.R. het die Ver enigde Hof van Landdroste in die O.V.S. nie ook as final e
app~lhof gedien nie, en is die behoeft e gevoel dat TI
9)-- K;Yk. Konsepwet-(:lt aatscouri:mt, 19.A-ltg. 1874).
lO)Toevoeging t ot
G;~ndwe~l877,
hoofstukV~
art. l(L~~e_tten d~r Z. A.R. 1~4_~.::.~§..~2 bl. 682).
11 )Wet 3/1881, afdeL_ng 1'Regterlyke I\1agt, a art .1 (ibi d., bl. 1028).
12 )K,yk Grondwet, 1889, art. 115 (Local e
Jet-~e n
derz
.A. H. 1888-1889, bll. l 89-l9oT:-·---KYk oorc-·-vanderVval t ~-"""Irie'Ui1-EWTKk~l-~~a.£. Boe_re-:-bestuursinst ellinge
(Geskl edenis van S.A. II, bll. 94- 95}. l3)Kyk Schol tz: a.w., bl. 176 e.v.
l4)Ibid., bll. 140 e.v.
App~lhof in die lewe geroep moes word, waarheen teen besl issinge van die Hof van die Verenigde Landdroste geappel leer kon word. Hierdie behoefte het veral voort- gespruit ui t die feit dat die l anddroste geen regsge- leerdes was nie9 en dat di e landdroste wat die laer regspl eging moes behartig noodgedwonge ook in die ho§rhof moes optree, sodat die hele regspraak van di e Republ iek feitlik net in D paar hande berus het. l5) Hierdie besware, veral die eerste, het natuurlik ook t.o.v. die stelsel in die Z.A.R. gegel d, maar in l aas- genoemde Republiek is di e probleem eers in 1877 f~-
naal opgelo.s deur die installing van 'n nuut georgani- seerde Hooggeregshof.
Aangesien die O.V.S. met dieselfde finan- si§le probleme as hull e buurstaa t te kar:G.)e gehad het, kon hulle by die totstandkoming van die Hepubliek ewemin die salaris van ·n recter bekosti g, aan wi e se sorg n Hoogggeregshof toevertrou kon word. Die enig- ste oplossing wat hulle vir die vraagstuk gesien het, was om die Staatspresident en Uitvoerende Raad voor-
1~ aan te stel tot
11een Hof van Appel en Cassatie ••.• tegen de
beslui ten van he t Rondgaande Geregtshof •.•• , ;116) terwyl die U1tvoerende Raad onder voorsit terskap van die staatspr esident oak sou optree as '11 regbank vir die verhoor van sake vvat t een l anddrost e a.anhangi g ge- maak sou word.l?)
JVIet hierdie beshd t het die Vrystaat se Volks- raad hulle staatspresident direk by die uitoefening van die regspraak be trek en het di t hom in ·n baie moei -
_f>!~~;~ .
l i ke p-GOS±-€ geplaas. As d:;_e hoof van die staat was
di t vir die president nodig om bo die onderlinge twi ste van die burgers verhewe te wees, maar deur hi erdie be- sluit het die Volksraad hom gedwing om mi dde in daar di e
--~~-----~---~---·
- --- - - - --- --·
l 5 Ibid. , bl . 135.
16>volksraadsnotule (O. V.S.), 8
Ar~~~fstu~~~' O.V.S., no. 1, i'6iu., 1_2 j!'eb. 1856.
l7)Ibid., 12 Sept. 1854 (ibid., bl. 79).
twiste te staan en om as voorsitter van die Appelhof~
ja eintlik as Hoofregter, uitspraak te gee wanneer so- dani ge geskille aan die beoordeling van die Ui tvoerende Raad voorgele word. 18 ) I-Ioewel die reeli"ng, volgens die Volksraadsbesluit v~n 8 September bloat as D voorlo- pige maatreel beskou is, moes i n die sewentiger jare nog steeds gewy~ word op die absurde reeling om die
s aatspresident as hoofregter te l aat optree~ en moes :rhe Friend nog steeds wys op die praktiese gevare waaraan die staatspresident deur die reeling blootge- stel was. ·In 1870 is in alle erns voorgestel dat die staatspresident van die fioofr_~.1£..t.~rskap onthef moes wordg
"Het is ongetwyfeld een dwaze en onvoldoende schik- king dat het Hoofd van de Uitvoerende Magt ook zoude zyn het Hoofd van de Regterlyke Magt, en een~
berekend, om op vele wyzen, het grootste kvvaad te veroorzaken. De Hr. Brand is een regtsgeleerde van vonning en ondervinding~ en neemt klaarblyke- lik de grootste moeite met zyne uitspraken in het
App~lhot,in de hoop van allen gelyk regt te doen wedervaren; maar wat zal de uitslag wezen? Wel, in iedere zaak moet een der partyen in het proces verl iezen, en in de meerderheid der zaken, zal de verliezende party/ voortaan de onverzoenlyke poli- tieke tegenstander worden - zoo niet de partiku- liere vyand - van hem, wien hy het vonnis toe-
schryft, waardoor hy verl iest. Het gevolg hiervan zal het me~st onwenschelyke wezen, dat, het
Hoofd van het Bestuur in plaat s van vrienden te maken, onwetend onverzoenlyke vyanden zal hebben
gemaakt, die zullen ver spreid wezen over de l eng- t e en breedte van het l and. De menschen vragen reeds. Hoe is het mogelyk dat een onzer voor- naamste en meest bekende regtsgel eerden·,,. in het
pas geadjourneerde Appelhof, al zyne zaken,
buiten eene, heeft gewonnen? SomrJ.igen zeggen, om- dat hy alleen goede zaken neemt. Maar anderen heeft men hooren zeggen, dat hy (de regtsgeleerde) zeer dikwyls - indien vereischt - evenzo veel - of meer - aan den anderen kant konden zeggen.
:.vy melden deze zaak slechts om het gevaar te too- nen dat bestaan door dat het Hoofd van het be- stuur in het Hof van Appel moet voor tzitten. In betwiste landzaken, zoo ver als onze onder- vinding gaat ste~t de verliezende party nim- mer toe dat hem recht is geschiedt, en waren er
drie meer appelhoven, hooger dan het t egen- woordige, en i eder hooger dan de andere, zoo lang zyne fondsen duurden zoude hy door alle gaan. Nog onlangs worden wy in het Appelhof de zaak van Norval vs. Pienaar oproepen. Oude i nge- zetenen van dezen stad zullen zich wel herim1eren, dat de origineel e twist omtrent grenzen tusschen
18)Vgl.
Schol t z~
a.w., bll. 135-136.deze twee pa~tyan,begon voor ongeveer 20 jaren - wy gelooven 1n 1849 - en dat in 1850 daar eene
speciale Commissie za~ op order van Sir H. Smith, om hunne twist te onderzoeken. Deze daadzaken in overweging nemende9 durven wy te bevveren dat het onmoge1yk i s het Appe1hof zoo a1s nu zamen- geste1d te verdedi gen. De St aatspresident moest de Hoof d Uitvoerende .Ambtenaar wezen, en a1s zoo- danig de vonnissen v:::.r. het Hof gerespecteer d en uitgevoer d zi en9 maar het is buiten kwestie dat hy ze1f het Hoofd der regterlyke magt zoude zyn. Ni et s konde dwazer en meer tegenstrydig zyn met goede principes1 en de a1gemeene r ege1 van zaken.
Het is dus vurig te hopen, dat de Vo1ksraad deze zitting niet za1 voorby 1aten gaan zonder finale schikkingen te maken voor de onmiddellyke aan- ste11ing van eenen hoofdregter." 19)
Af gesi en van die kvvade gevoe1ens wa t di e uitspraak van die staatspresident onder 1ede van die
pub1ike kon meebring, was di e App~lhof in werk1ikheid nie 'n groat verbetering· op die Hof van Verenigde Land- droste nie, omdat di e l ede van di e Uitvoerende Raad ook geen regsge1eerdes was nie.20)Sedert 1854 was ook di e Staatspresi dent geen regsgel eerde ni e, maar vanaf 1864 was die O.V.S. in die ge1ukki ge posi si e dat hu11e in die persoon van president Brand •n ui ters bekwame
juris as voorsitter van die App~1hof gehad het 1 sodat die hof in meer as een opsig baie goeie werk gedoen het.21 ) Veel direkte inv1oed het die Staatspresident egt er op hierdie vvyse nie op di e regspraak van die Re- pu-bliek ui tgeoefen nie omdat sy optrede beperk was tot di e appelsake wat deur die Ui tvoer ende Raad ver- hoor moes word, ter~yl n@rens enige bewys is dat die 1aerhowe aan die uitsprake van die Appe1hof gebonde was ni e. 22)Scho1tz kon ook geen aanduiding vind dat
die 1aerhowe uit ei e inisi atief die uitsprake van di e
App~1 hof
nagevo1g het nie,23)maar tog wi1 dit vir mens 19J'Th-~ Friend, 5 Mei 1870 (hoofartike1). Vg1. ook ibid.,'j"'(')".Ju1ie l:"u7 4 (hoofartike1) en brief van it G'; in Byvoegse1 tot The ~-~iend, 20 Sept . 1856.
20)Vg1. '-' Q'""' cl1o1tz.· t .a.p., b1 . 136 • 21)Ibid.
22)Ibid., b11. 136 en 139. 23 )Ibid.
heeltemal natuurlik voorkom dat regsonkundiges seker notisie sou geneem het van uitsprake wat deur veral
Brand~ wat boonop staatshoof was, gegee is. Op di e -vvyse ·was di t heel t emal moontlik dat di e ~aatspresi
dent haas ·n onbeperkte invloed op die regspraak van die staat sou kon uitoefen.
Vanselfsprekend het die reel ing ontsaglik veel tyd van die Staatspresident en Ui tvoerende Raad in besl ag geneem, wat andersins aan die behartiging van staatsake bestee kon word. Met d]_e ontwi kkeling van die staat het appelsake so toegeneem dat dj_t vir die Uitvoerende Raad soms weke l ank nie moontlik was om. met hulle eintl]_ke werksaamhede voort te gaan nie, 24) t erwyl dit weer by ander geleenthede vir die Staats-
president nodig was om die appel hofsittinge vir l ang tydperke t e verdaag. 25) Hierdie toestand van sake was enersyds nie bevorderlik vir die belange van die Re- · publ iek, wat onder die Brand-bewind so in materi els welvaart toegeneem het dat dit die st?-atshoof se aan- dag elke oomblik nodig gehad het nie, en ander syds kon die ongereeldheid van Appelhofsitt inge die ont- wj_kkeling van die r egspraak beslis nie ten goede gekom het nie.
:aoewel die ~aatspresident en lede van die Uitvoerende Raad, as hulle as Appelhof gesit het, heeltemal in n ander kapasi tei t opgetree het blykens die spesi al e eed wat deur hulle afgel@ moes wor d v66r hulle as le~e van die Appelhof sake kon verhoor, 26)
het al die hierbo beskrewe omstandi ghede tog di e ge- vaar meegebring dat dit di e onafhanklikheid van die 2"4)Ib-id. , . bl-~- lJ'l-:·~--Volgen;~~;~·i:-~- in ·:rhe Friend~--
29 Feb. 1872, noem Schol tz as voorbeelddat~inFebru
arie 1872 nie minder as 75 appelsake deur die Staats- president en Uitvoerende Raad verhoor is nie.
25)The Fri end, 16 Okt . 1873, maak melding van die ge- var-toe president Brand in Aug. 1872 weens si ekte verpl ig was om die Appel hof vir n onbepaal de tyd te verdaag. Die sitting op 29 Aug. 1872 was met- eens ook dj_e laaste sitting van die Staatspresi- dent en Uitvoer ende Raad as appelhof (Schol tz:
a.w., bl. 140).
26)Icyk Scholt z: a.w., bll. 137-138 vir bewoording van: die eed.
Regbank in ernsti ge gevaar kon stel. Gelukki g het dit nie gebeur nie omdai die App~lhof in die praktyk weinig invloed op die algemene regspraak uitgeoefen het. 27)
Hoewel die StaatBpresident en Uit voerende Raad self die moeilikhede i . v.m. hulle optrede as Appel hof deeglik besef - en sedert 1859 telkens po- gings aangewend het om n afsonderlike App~lhof daar- gestel te kry, 28 ) en hoeviel van dj_e kant van die pu- bliek ook versoeke gekom het om die Appelhof so gou as moontlik aan 'i1 bekvvame regter oor te dra, 2 9 )het, die Volksraad weens finansi~le moeilikhede nog nie hulle weg oopgesien ·Om TI regter of regters aan te stel nie. 30) Dit was eers in 1873 wat president Brand die lang gekoesterde i deaal kon bereik toe die Volksraad ingestem het om adv. F.W. Reitz aan te stel as eerste h.oofregter van die 0. V. S. en as voorsi tter van die
App~lhof, vva t intus.sen ook •n reorganisasie ondergaan het en in 1875 deel van die .dooggeregshof geword het. 3l) Daarmee het die staatspresident se di rekte invloed op die regspraak, hoe gering ook al, verdwyn en was die onafhanklikheid van die Vrysta:atse Regbank verseker. 2. Staatspre_sident en _ a~tenare by regs.J2raak betrokke. (a) Die Staat~~okureur~2
~? )Ibid.,
bl. 139.28)vir besonderhede kyk ibid., bll. 139; 154 e. v.
2 9)Vgl. bv. Memorie aan Volksraad, gepubliseer in The Friend 22 Feb. 1861.
30) Volksraadsnotule ( 0. V. S. ) , 16 Feb. 1863
~
'1De Volksraad in overweging genomen hebbende de Concept-ordonnantie tot het daarstellen van een Hof van hoogste ressort, is van oordeel dat een Hoofregter allernoodzakelykst i s, doch in aanmerking genomen hebbende het kostbare van zoodanigen ambtenaar aan te stellen, tusschen wiens salaris en dat van den hoogsten arnbtenaar des Staats eene verhoudi ng moet bestaan, en de inkomsten des l ands niet van dien aard zyn voor het oogenbl ik, 's lands l<cas aan zoo groote ui tgaven onderhevig te maken, daar de inkomsten daarvoor niet toereikend zyn, kan niet anders besluiten, dan om de algemeene str ekki ngder Concept-ordonnantie van de hand te wyzen. 11 3l)Scholtz: a.w., bll. 163-164 e.v.
3 2) Oor ander
amp-~enare ,
soos die :resident-vrederegter, vrederegter, griffier, hoofbalju, geregsbodes, takse0r- meester, meester van die Hooggeregshof, ens., handel ons nj_e hier nie omdat hulle onder die kategorie van ampte- nare val wat alreeds in hoofstuk VII van hierdie werk bespreek i s.:rerwyl die behoefte aan 'n staatsprokureur in die O.V.S. eers twee jaar na die totstandkoming van d:i_e a.epubliek en die Konsti tusie gevoel is en daar toe vir so 'n amptenaar voorsj_enin<Z, gemaak is, 33 )het die Grondwet van die Z.A.R. al reeds in 1857 toe dit aanvaar is, ges)r eek van 'n Staatsprokureur, 34) sander om sy funksie ba:Le duideb_k te omskryv7e, maar tog duide- l ik genoeg om te verstaan Qat hy openbare aanklaer
nommer een van die Hepubliek sou wees.3 5) Later is sy funksie duideliker omskrywe 36)t erwyl daar van tyd tot tyd deur ~ hele aantal wett e sekere bevoegdhede aan hom verleen is. Di e lJelangrikste funksie van die amp- tenaar was
"om te prosequeren in naam en ten behoeve van het volk der Z.A.R. ;137)
Hoe-wel die staatsprokureur nie n deel van die Regbank ::;evorm het nie, -was hy inderdaad 'i1 lid van die r egterlHce mag m:1dat sander hom in ~een krimi- nele saak r egspraak beoefen kon word nie.38 Sover as moontlik moes hy naamlik in alle kriminele sake wat in alle howe voorgekom het, die vervol ging self waar ge-
J3)0rdonnansie 4/ 1856 (O.V.S.). Xyk ook
Scholtz ~
a.w., bl. 179.
34)Dj_e eerste Staat sprokureur van die Z.A.R. was blyk- baar J .H. Visagie, van vde se aanstelling i n die Staatscourant van 2 Okt. 1857 kennis gegee is. 35)Kyl; .. -Grondwet (Z . .A.R. ), 1858, art. 93. In art.232
va11 die Grondwet word die salaris van die Staats- prokuTeur 1)epaa1 op Rds. 2666- 5-2, met die voorbe- houd dat '1hem geoorloofd zal zyn, om private agent- schappen s en ci vj_ele zaken waar te nemen." In 1876
he-~ die Volksraad egter hierdie vergunning aan die Staatsprokureur om ·n private praktyk aan te hou teruggetrek (Volksraadsnotule, art. 119, 7 Junie 1876 - Local e Wetten der Z.A.R. 1849-1835, bl .66l ).
Ook L1 dj_e 0. v.s-:-YTas che Staatsprokureur tot 1885 tocgel aat om t .o.v. burgerregtelike sake privaat te praktiseer (Scholtz: t .a.p. , bll . 181-182 en voet - noot l op b1. 182).
3 6)Kyk Ordonnansie 5/ 1864 (Loc::tl e Wetten der Z.A.R. 1849-1885, bll. 271 e.v. V i?et I7I874 (ibid. , bll.
5418-:v :-T; Wet 8/1887 (ibi d. , 1886-1887, bl1.l30 e.v. ).
37 ) 0rdonn an~i e 5/1 864 ~
art. 10( ~o 9ale _ We tten
der Z.A.R.1849-1885, bl. 273J; Art. 2 van ~donnansie 4Tlff)5 'fO.V.S":'"'}bepaal dat die Staatsprokureur met maG be-
klee en as p1ig sou
he
"om t e proseq_ueren in dennaam van het Gouvernement van den Oranjevrystaat alle mi sdaden welke wetti glyk mogen worden gebragt voor
eenig Geregt shof in den Oranjevrystaat •••• "(Kyk Scholtz: a.w. , bll, 179-180).
3
8) Jo ss on~
a.w. , bll9 115-116.420
neem het, en wanneer dit vir hom onmoontlik was9 dit laat waarneem. 39)nit was ook aan hom opgedra om te besluit of TI vervolging ingestel of voortgesit moes word of nie. 40) Kort gestel was die s·t;aatsprokureur se eintlike taak die opsporing en vervolging van wets- oortrede:r·s en het hy in die o:psig ·n uj_·cers belangrike funksie van die staatspres:'t..dent, • as verantwoordelike
persoon v:Lr die ui tvoering van wette oorgeneem. 'I'en opsigte van al sy handelinge was hy dan oak alleen aan die staatspresi dent verantwoordelik en kon laasgenoemde telkens, wanneer hy dit nodig geoordeel het, van die 6taats:prokureur •n verslag van sy werksaamhede geeis het 41)
•
•
(b) Landdroste.
Die landdroste in wie se hande die laer sowel as die hoer regspraak in die Z.A.R. tot 1877 berus het, en wat sedert 1881 slegs ' vj_r die lasr :cegspraak veJ..~-
antwoordelik was,42)het i nn tweeledige verhouding tot die s taa tsp:cesiden t gestaan. As ampt enare be las met suiwer admj_nistra tiewe pligte was hulle gehee1 en a1 verantwoordelik en ondergeskik aan die ataatspresi - dent as hoof van die administrasie en moes hul1e hom i n al1es gehoorsaam.43)
·jg)Ordo~n;ns~·-5;1.86·4-(z:·;.-R:)~-~rt. 105 Wet 8/1887, art. 1 (Locale Wet ten der Z.A.R. 1886-1887, b1~130).
T. o. v. sake in-d.Te Hooggere-gshoT1ii'O'es-cfie -s taa t s- prokureur se1fs as aank1aer optree, en :5.n di e 1aer
howe a11een wanneer hy di t in be1e.ng van die regspraak geag het of wanneer hy deur die staatspresident gal as was om dit te doen. (Wet 8/1887, art. 7) .
40)0rdonnansie 5/1864 (Z.A.R.), artt. 12 en 15; Wet 8/
1887, art. l. In die O.V.S. het die Vo1ksraad ook besluit dat die reg om t e vervo1g gehee1 en a1 onder die staatsprokureur se i1ei gene besturing en bedwang (zal) zyn. if (Scholtz: a.w., bl. 180). ·
41)0rdonnansi e 5/1864, art. 30; 'Jet 8/1887, art. 2. Oor die kwessie van d:Le veran twoordelikheid van die
staat sprokureur aan die president het daar aanvank1ik twyfel bestaan, maar in 1864 het die Vo1ksraad d.m.v.
·n bes1uj_t bepaal dat die staatsprokureur we1 aan die
VP.n die ·taatslJresident ondergeskik was. (Kyk bl. . 313 van hierdiG vmrk.
42
\~yk
bl. !.}.12 van hL:.::r·die werk.43)Kyk hierbo, bll. 329- 330.
"'
As ampt enar G bekl ee met regsprekende bevoegdhede9 was hulle kr agt ens die Grondwet in di e uitoefening van di e r egspraak heeltemal onafhanklik van di e staatspresi dent
of
~e t gewe n de
mag.44 ) Die feit dat die etaatspresident nie die mag gehad het om sel f l anddroste aan t e stel ni e,45)en die feit dat hul le oor di e algemeen geen regsgel eerdes was nie, het daartoe gelei dat9 alhoewel bale van d:Le landdrost e goed reggespreek het, die reg- spraak nie altyd in die bekwaamste hande was nie, •n probl eem wat opgel os sou kon word as di e staats?resi- dent van di e Z.A.R. dieselfde mag as di e Vrystaatse president gehad het om self l anddroste aan te stel.Hy het wel kragtens sy algemene bevoegdhei d om amp·cenare in hulle betrekki ngs te skor s, di e re~ gehad om TI l and- dros uit sy betr ekking te ont sl aan, 46)maar dit ,-;as nie altyd so n eenvoudi Je saak nie. Eer stens het hy, as di e ontslag van ·n landdros op d:Le spel was, met di e pu- bl iek te doen gekry omdat so n landdros, net soos di e president sel f , die gekosene van di e publi ek was, en
tweedens het hy die toestemmi ng van die Volksverteen- woordigers no dig gehad al vorens •n landdro s finaal van sy amp onthef kon word.
By
etlike gel eenthede het di t dan ook gebeur da t •n voorlopi ge skorsing van •nl anddros deur die s taatspresi dent ernstige repurkussi es in die Volksraad gehad het.47 ) Dit moet egter goed in gedagte gehou word dat sodanige ontslag nie kon pl aas- vind as die l anddros 'i1 uj_ tspraak gegee het wa t nie die goedkeuring van die 8 taatspresi dent weggedra het nie.4B)
Ind~Len '11 landdros ·n swak regsprekende amptenaar, maar sy beharti ging van die al gemene l andsadnn nist rasi e van so n aard was dat di t sy ontslag nie moontlik gemaak
4 ) ' ' . ·- .. - . ..
4 Kyk b1l.329- 330 en 411
va::~
:hi ,3::cdi'o werk.4 5)Ibid. ,bll.330
e ~v.V gl.
Volksraadsnotule (Z.A.R. ), art. 2569 12 Feb. lb68 (Locale Wetten der Z.A.R.1849-1885, bl. 307); E. V.R.-f2~--vo-n~-sraadsnotule, art. 101, 3 Junj_e 1376~ De._ Volksstem, 10 Junie 1876
( e er s t e paragraaf J •
4 6 )Kyk bl. 321 van hier die werk.
47)Kyk hoofstuk VII, voetnoot 132 van hi er di e vverk.
