Initiatiefwetsvoorstel over orgaandonatie doet grondrechten geen geweld aan

I nitiatiefwetsvoorsteI ^{over orgaa ndonatie} doet grondrechten geen gewetd aan

TvCR APRIL 2017 ^DE STELLING

A.C. HENDRIKS*

Dute heeft grote praktische maar vooral principiële bezwaren tegen het initiatiefwetsvoorstel van Kamerlid Dijkstra dat moet leiden tol ^een wiizi- ging van de huidige Wet op ^de orgaandonatie (Wod)' Hoewel niet onbe- langrijk, laat

ik

de praktische bezwaren tegen het wetsvoorstel

-

^die

^ik

grotendeels deel

-

hier buiten beschouwing. Met Dute ben ik voorts van mening dat het kolder is om te zeggendat het initiatiefwetsvoorstel meer recht doet aan het zelfbeschikkingsrecht van mensen dan het huidige systeem van de wod. Dat laat onverlet dat ik het grotendeels oneens ben met de door Dute aangedragen principiële, grondrechteliike bezwaren tegen het initiatiefwetsvoorstel.

om

met

mijn

conclusie te beginnen: Dute draagt geen overtuigende grondrechtelijke bezwaren aan die in de weg staan aan goedkeuring van dit initiatiefwetsvoorstel. Ik verklaar me nader. volgens Dute is het initiatiefwetsvoorstel van Dijkstra strijdig met het recht op lichamelijke integriteit, zoals dat besloten

ligt in

artikel rr Grondwet en volgens vaste rechtspraak van het Europees Hofvoor de Rechten van de Mens (EHRM) beschermd wordt door artikel 8 EVRM"

zonder dat daarvoor een rechtvaardiging bestaat' Hierover het volgende'

Artikel rr

Grondwet maakt onderdeel uit van het eerste hooftlstuk van onze Grondwet dat fundamentele rechten van mensen tegenover onze overheid bevat. De meerwaarde van artikel rr Grondwet ten opzichte van artikel ro Gron$lret, inzake het recht op eerbiediging van ^de persoonliike levenssfeer, is zoals bekend uiterste betrekkelijk nu dit recht ook ^al valt binnen de reikwijdte van artikel ro Grondwet.' Hetzelfde geldt

øfortiori

ten opzichte van artikel 8 EVRM, gelet op ^de biizondere status van het EVRM binnen onze rechtsorde. Daar ^staat tegenover dat de grondwetge- ver voor inbreuken op artikel

Í

Grondwet een wettelijke regeling noodza- kelijk achtte.r

Dute doet het voorkomen dat deze rechten onverkort van toepassing

zijn

op overledenen, onder verwijzing naar de grondwetsgeschiedenis

-

^waar

133

* Prof. mr. Aart Hendriks is hoogleraar gezondheidsrecht aan de Fâculteit der

Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Leiden

r Geheel eens met Dute. Zie al EHRM 26 måert 1985, X qY ,' N¿d.erland', m. 8978/8o, NJ r985, j25 (m.nt. E.A. Alkema), NJCM-

B ulletin t 985, p. 4rc lm.nt.

f.G.C. Schokkenbroek) ^en eerder ECieRM 9 mei 1984, X ^t.

D uítslond, rc. 1o565/83.

z Kamerstukben II t978179, t5 463,nr.2,p.7-9.

3 Kømerstukken II 1978 179, t5 463, nr. z, p.8-9'

de

stellitg

13t

Rømerstukken II _ryZg179, 15

53,m.2,p.5.

Uitzondering vormt art. r:z W, waar een juridische fictie ordt geintroduceerd.

Met betrekking toi ongebore- :n, zie biiv. EHRM 8 fuli zoo4, t t. Frønkríjk (GCl, nr.

9z4loo, NJ 20o6,52 (m.nt.

A. Alkema), Nl CM-Bultetín )o5, p.579 (m.nt. H.L.

nssen), AB 2oo4, ro (m.nt.

C. van Beers), ¡'HRC zoo4, 86 r.nt. A.C. Hendriks & _J.A.

'mhoff) ('the unborn child is t regarded as a ',person,, direct_

protected by Article 2 ofthe ,nvention end that ifthe born do have a "right', to le"', pat.8o). Mer betrekling overledenen, zie bijv. EHRM iúli 2006, _J¿iggí t. Zwítsertønd,

587571oo, È'HRC zoo6, rrr, CM-Bulletín zoo7, p. t5z .nt. P.H. Blok) ( ,rhe righr to pect for the dead', ,le

droit au pect des morts,, par. _39)).

iHRM 13 ienuari ² ot5, Elberte etland, nr. 6t2q _{I 08,} EH RC :5, 6t (m.nt. A.C. Hendriks).

iHRM 8 juli zoo4, Vo i.

nkrìjk _IGC), nr. 99z4loo (n

/oluit: Verdrag tot bescher- tg van de rechten van de rs en de waardigheid van het lseliik vyezen met betrekking le toepassing van de biologie le geneeskunde tot stand ge- rcn, (Trb.ry97,rry\.

Ilrb. zooz, 67, Ønerstukken I I zot 4 | 15, oo-XVI nr. ro6.

DE STELLING

APRIL 2017 TvCR

overigens gesteld werd dat het recht op afweer tegen inbreuken op het

li-

chaam na overliiden 'in _beginsel' blijft voortbestaan.+ Dat is een misvat- ting; ongeborenen en overledenen moeten weliswaar met respect en met waardigheid worden behanderd, maar zijngeen rechtssubiect.s Zijhebben dus evenmin mensenrechten. Het EHRM, dat ook volgens Dute van groot belang is voor de inkleuring van grondrechten, heeft dit meermaals

te-

paald'6 Deze visie op grondrechten spreekt ook duidetijk uit de uitspraak van het EHRM in de zaak Erberte.z Klaagster in deze zaak was te weìen ge- komen dat bij haar man na zijn overlijden lichaamsweeßel was afgeno- men zonder haar kennis en zonder haar toestemming. Het EHRM over_

weegt

hier'that

_the human body must stilr r¡e treated

with

respect even after death'en concludeert tot schending van artikel ₃ EVRM (verbod van onmenselijke behandeling) en artikel g (recht op privéleven). De Letse au_

toriteiten hadden

in

de optiek van het EHRM deze rechten geschonden.

Maar, voor alle duidelijkheid, niet deze rechten van de overledene maar van klaagster.

Hieruit

briikt dat het betoog van Dute niet _aansluit bij de EVRM-jurisprudentie. Hoewer het EHRM verdragsstaten de ruimte raat het EVRM óók van toepassing te verklaren voor de geboorte van de vrucht, nu enkele landen aannemen dat het leven begint bij de conceptie,B laat het EHRM de verdragsstaten niet een dergeliike mørgíø of øppreciøtí_

on met betrekking tot de dood. Kort gezegd: na overlijden houdt ook de bescherming door EVRM-rechten op te bestaan, doch

blijft

de plicht be_

staan tot respectvolle omgang met het

lijk.

ook anderszins deel ik niet de grondrechterijke bezwaren die Dute naar voren brengt tegen het initiatiefwetsvoorstel, zeker niet vanuit Europees perspectief waartoe ik

mii

beperk. Dit

blijkt

bijvoorbeeld

uit

het Biogeneeskundeverdrag van de Raad van Ëuropa (r997)o en het

Aanvullend _Protocol bij dit Verdrag inzake transplantatie van organen en weefsel van menselijke herkomst (zooz)}o Met betrekking tot postmor_

tale orgaandonatie bepaalt laatstgenoemd protocol expliciet lariikel ^17¡:

'organs or tissues shall not be removed from the body ofa deceased person unless consent or authorisation required by law has been ob- tained. The removal shall not be carried out

ifthe

deceased person had objected to it,' oftewel: orgaandonatie na overrijden vraagt om toestem- ming of autorisatie, en mag niet bij bezwaar van de betrokkene. Het

initi-

atiefwetsvoorstel van Dijkstra voldoet keurig aan ar deze voorwaarden.

Nu heeft de regering

in

zor5 laten weten dit verdrag en, daarmee, dit pro_

tocol alsnog niet te zullen ratificeren." _Daarmee zijn de

in

dit _{verdrag en} protocol neergelegde normen voor Nederland niet opeens niet meer van betekenis' ook het EHRM past deze uitgangspunten toe en laat verdrags- staten veel ruimte _om hun eigen systeem van orgaandonatie te

r"g"l"rr,

I APRIL 2017 DE STELLING

s de regels maar duidelijk

zijn.''

Het EHRM past de normen neerge- I in het Biogeneeskundeverdrag ook toe ^op verdragsstaten die dit ver- g niet hebben geratificeerd.'r

: is voorts opmerkelijk dat Dute wat betreft ^de grondrechtelijke ^aspec- van het initiatiefwetsvoorstel enkel

kijkt

naar het recht op lichamelijke :griteit, Het tekort aan organen voor transplantatiedoeleinden

-

^aanlei-

g voor dit wetsvoorstel

-

raakt evenwel aan meer grondrechten, niet

in

laatste plaats het recht op leven en het recht op gezondheid.

Ik

zou de rling durven verdedigen dat ^de laatste rechten

-

meer dan het recht op ramelijke integriteit

-

duidelijke positieve verplichtingen op de over- d leggen ter voorkomen dat mensen voortijdig komen te overliiden als 'olg van een tekort aan organen voor transplantatiedoeleinden dat ^deels vijten valt aan een niet goed functionerend orgaandonatiesysteem.

armee zeg

ik

niet

dat'lijken

mogen worden leeggerooftl', maar wel dat bij het beoordelen van de rechtspositie van lijken en een orgaandona- iysteem ook moeten kijken naar de biidragen die organen kunnen leve-

L aan het genot van mensenrechten. Een wetsvoorstel dat

-

^{met goede}

arborgen ter verzekering dat mensen na hun overlijden niet ongewild ror kunnen worden

-

^de

ⁱⁿ

andere grondrechten besloten liggende :lstellingen beoogt te bewerkstelligen kan volgens

mij

vanuit grond- :htelijk perspectief alleen maar worden toegejuicht.'+

t alles laat onverlet dat

ik

met Dute betwijfel of het thans voorliggende tiatiefwetsvoorstel de ultieme oplossing is voor het huidige tekort aan Janen voor transplantatiedoeleinden. Daar komt bij dat het'succes'van ler orgaandonatiesysteem

in

grote mate afhangt van de mogelijkheden

de bereidheid van artsen en andere (para)medici om daaraan mee te ,rken. Het zijn juiste deze professionals die een stervende persoon en (toekomstige) nabestaanden goed moeten informeren over en begelei- n bij een postmortale orgaandonatie. Uit de bestaande praktijk is kend dat deze professionals niet zitten te wachten op ruzies en andere rotionele reacties van nabestaanden, ook al heeft een overledene

expli

:t ingestemd met orgaanextirpatie. Orgaandonatie moet ook niet prak- ch worden belemmerd doord¿t er geen operatieruimte of onvoldoende kwame medewerkers aanwezig zijn. En ^zo zrln er meer barrières die

-

welk systeem ook

-

tot gevolg hebben dat geschikte organen toch niet or orgaantransplantatiedoeleinden kunnen worden ingezet.

menvattend: de opvatting dat het initiatiefwetsvoorstel strijdig is met ondrechten onderschrijf ik niet. Wel ben ik met Dute van opvatting dat

t

initiatiefwetsvoorstel geen alomvattende oplossing biedt voor het ans bestaande schrijnende tekort aan organen. Maar vanuit het

135

rz EHRM z4 juni zot4, Pe¡rovø t. LellØnd, nr. 46o51o5, EHRC 2o14,22O.

r1 Biiv op het VK (EHRM 9 maart 2oo4, Glass ¡. bet vK, nr.

618z7loo, Nl 2oo5,14, EHRC 2o04,38 (m.nt. A.C. Hendriks));

Polen (EHRM z6 mei zorr, R.R.

t. Polen, nr. 27 617 _{I o} 4, ^{EH RC}

zor\tog (m.nt. A.C. Hendriks), NTM/NJCM-Bull. zon, p. 882 (m.nt. E.C.C. van os)) en Itâlië (EHRM 27 augustus 2o15, Pørillo t. Iteliè {GC), nr.

4647o|u, EHRC 2oI5, I2 (m.nt.

B.C. van Beers)).

r4 Zie ook M. Buijsen, Reactie op'Wetsvoorstel orgaandonatie onverstandig', M ed'isch C ont øct zot7,nr. 6, p.38-39.

3ó DE STELLING APRIL 2017 TvCR

perspectiefvan mensen op de wachtlijst voor een donororgaân is ieder orgaan extra \ryinst. Ook daaraan moeten we denken, eveneens vanuit grondrechtelijk perspectief.