Cees Robben en zijn Prent van de Week

(1)

Zorgen om Zorgvlied

Tussen Nijveroord en Besterd: Nijverstraat

- l i " ,

Cees Robben en zijn Prent van de Week

Tilburg kort

(2)

Ten geleide

tijdschrift voor geschiedenis, monumententen en cultuur

Verschijnt driemaal per jaar

Jaargang 19, nr. 2 augustus 2001

Uitgave

Stichting tot Behoud van Tilburgs Cultuurgoed K.V.K.: 41096029 • ISSN: 0168-8936

Redactie Henk van Doremalen

Ronald Peeters Vormgeving Ronald Peeters Bart Gladdines Stukken voor de redactie

te zenden aan redactiesecretariaat

t.a.v.

Ronald Peeters Montfortanenlaan 96

5042 CX Tilburg

Abonnementen Jaarabonnement

f27,50

instellingen en bedrijven f32,50

Losse nummers verkrijgbaar i n de boekhandel (f8,50).

Abonneren door overmaking op de rekening van de Stichting

tot Behoud van Tilburgs Cultuurgoed

te Tilburg

Gironummer 5625554 AMRO-bank rek.nr. 42.81.63.343

onder vermelding van 'abonnement 2001'

Foto's

Indien niet anders vermeld:

Fotocollectie van het Regionaal Historisch Centrum Tilburg.

Omslagfoto's:

Ontwerp Zorgvlied door J. Cuypers, 1919 en Prent van de Week van Cees Robben, 1974

Opmaak en druk Drukkerij-Uitgeverij H . Gianotten B.V., Tilburg

De Open M o n u m e n t e n d a g op zaterdag 8 september en een tentoonstelling in het St. Elisabethziekenhuis hebben stof opgeleverd voor de drie artikelen die i n d i t tweede n u m m e r van 2001 van het tijdschrift T i l b u r g zijn geplaatst.

De Open M o n u m e n t e n d a g heeft als thema wonen. Twee Tilburgse w i j - ken w o r d e n speciaal belicht i n d i t tijdschrift. Bestudering v a n de stukken over Z o r g v l i e d en N i j v e r o o r d leverde nieuwe, verrassende ziens- wijzen op.

Gerard Steijns schetst de plannen, verwachtingen en realiteit r o n d o m de totstandkoming van de w i j k Z o r g v l i e d . Van het al in 1917 voorziene en i n 1919 o n t w o r p e n ambitieuse project k w a m niet veel terecht. Pas i n 1934 is de w i j k gedeeltelijk aangelegd en eind jaren vijftig is ze uiteindelijk afgerond. Fraai o m te wonen, maar toch afwijkend van wat oorspronkelijk de bedoeling was. De eerste plannen waren gericht op riant w o n e n voor het welgestelde deel van de bevolking, maar ook op een toekomstige universiteitswijk.

Hans van Dijk behandelt de aanleg van de w i j k N i j v e r o o r d en meer spe- cifiek de b e b o u w i n g van de Nijverstraat. Van Dijk ontdekte dat de Nijverstraat een van de eerste straten geweest moet zijn in T i l b u r g waar de nieuwe regels zoals vastgelegd i n de W o n i n g w e t van 1901 daadwer- kelijk w e r d e n toegepast. De veronderstelling dat de gemeente nauwe- lijks invloed uitoefende op bouwprojecten aan het begin van de t w i n - tigste eeuw blijkt niet geheel juist te zijn.

Paul Spapens schreef een levensschets over de Tilburgse Goirlenaar Cees Robben en diens Prent van de Week. Vanaf eind september is i n de hal van het St. Elisabethziekenhuis een overzichtstentoonstelling met 200 prenten van Cees Robben. Vastgesteld is dat er 1657 prenten geweest moeten zijn. Spapens schets het leven van Robben aan de hand van zijn eigen 'Prent van de Week'.

I n T i l b u r g K o r t zoals gebruikelijk besprekingen en signalementen op het terrein van geschiedenis, m o n u m e n t e n en cultuur in Tilburg.

De redactie

Inhoud

35 Geard Steijns:

Zorgen om Zorgvlied

De verkeken kansen opeen fraai 'universiteitskwartier' 47 Hans van Dijk:

Tussen Nijveroord en Besterd: de Nijverstraat 59 Paul Spapens:

Cees Robben lééft, in zijn Prent van de Week 69 Tilburg kort:

Tilburg signalement XLVl

Over de school in Udenhout en Biezenmortel Tentoonstelling Breda-Tilburg verbonden Tentoonstelling 100 jaar sociale woningbouw Architectuur en stedenbouw in Tilburg 1850-1840 En dan gaan zoe naar Sint job

Heruitgave set oude ansichtkaarten wivw.historietilburg.nl

(3)

Zorgen om Zorgvlied

* D i s . Gerard Steijns was van 1980 tot W98 gemeentearchivaris van Tilburg. Hij schreef diverse bijdragen op historisch terrein, onder andere voor

het tijdschrift 'Tilburg' over de parochie Tilburg 't

Heike(1990), Koning Willem 11 (1999) CU over de

-iVijk Jeruzalem (2000).

De verkeken kansen op een fraai 'universiteitskwartier'

'Villapark Zorgvlied' in Tilburg, het klinkt prachtig, hoewel het neigt naar plagiaat. Maar het was wel geheel in de geest van vadertje Cats: ('Sorghvliet') een wijkplaats om onbezorgd te genieten van de uren na het werk en je op te laden voor weer een dag vol gewaardeerde nieuwe zorg voor een gelukkige en welvarende samenleving. Dat stond de stadsbestuur- ders van Tilburg voor ogen in die jaren kort na de Eerste Wereldoorlog. Er moes- ten een pijnlijk ontnuchterende crisistijd

en een nog minder zorgeloze Tweede Wereldoorlog overheen gaan vooraleer een inmiddels danig afgeslankt, zo niet verminkt plan volledig was gerealiseerd.

Een verslag over de bijna-misgeboorte van een zorgenkind, dat toch nog voor-

spoedig tot wasdom kwam.

rf~1ILBURG-Fabriekstad. Dat werd ons bij de I Aardrijkskundeles op de lagere school al in- JL geprent. Oud Tilburg is dan ook inderdaad met deze formule juist getypeerd. Wij zijn trotsch op de vele en groote industrieën die hier sinds on- heugelijke tijden gevestigd zijn en die een nationale en internationale bekendheid hebben venvorven.

Naast OUD-TILBURG met zijn fabrieksschoor- steenen is echter in de laatste jaren een NIEUW- TILBURG aan het opkomen. Nieuw Tilburg dat be- staat uit smaakvol aangelegde wijken met modern ingerichte woonhuizen in aangename omgeving.

De kroon op deze vernieuwing van Tilburg wordt gezet door de exploitatie van het Villapark

"ZORGVLIED".

Dat "ZORGVLIED" zou worden geëxploiteerd is lang verwacht, veel besproken, doch meestal naar het rijk der fabelen verwezen. Nu is deze exploitatie echter een feit. Enkele energieke bouwers bezield

met de bekende Brabantse ondernemingsgeest heb- ben, onder leiding van ons Makelaarskantoor, de handen ineen geslagen en een begin gemaakt met de bebouzoing Z'an dit zoo gunstig aan de Bredasche- zveg gelegen Villapark. Breede plantsoenen, ruime pleinen, schitterende lanen zoorden aangelegd en de eerste landhuizen zijn zo goed als gereed. "Zorg- vlied" wordt de ideale zvoongelegenheid van Tilburg. Een repivductie zmn het Haagsche "ZORG- VLIED", het beroemde park zoaarin Vader Cats tot zijn Z'an z'eel levenszoijsheid getuigende gedichten zoerd geïnspireerd. Het zou zoel aanbeveling verdie- nen om in onze aardrijkskunde-leerboeken een ver- beterde clausule op te jwmen luidende: Tilburg (Villapark "Zorgvlied") is de ideale zooonstad zmn Noord-Brabant."'

Zo luidt de bijna juichende intro van de prospectus die het Tilburgse Makelaars- en Assurantiekantoor J. van der Meeren i n 1934 verspreidde en waarin het kopers lekker pro- beerde te maken voor de eerste huizen die in de zojuist aangelegde Burgemeester Suijs- straat waren opgeleverd. Een daarvan, n u m - mer 56, was door V r o o m en Dreesmann inge- richt als m o d e l w o n i n g en daarvan waren r u i m foto's opgenomen. Dat de o n t w i k k e l i n g van dit fraais niet al te voorspoedig is verlopen, ja zelfs ondanks de naam voor het Tilburgs gemeentebestuur ronduit een zorgelijke affaire is geweest, w o r d t in slechts enkele woorden ge- suggereerd: 'lang zvrzoacht, veel besproken doch meestal naar het rijk der fabelen verzoezen'.

Inderdaad, de w i j k w e r d al in 1917 voorzien, in 1919 als een ambitieus project ontworpen, pas i n 1934 gedeeltelijk aangelegd en zelfs - maar dat wist men toen nog niet - pas eind jaren vijftig afgerond.

Het heeft dus veertig jaren geduurd o m een stadsuitbreiding te realiseren waaraan volgens de bedenkers, het gemeentebestuur onder leiding van burgemeester V o n k de Both, in het 'moderne T i l b u r g ' zo'n grote behoefte was.

En dan w e r d het oorspronkelijke, zeer ambitieuze plan nog niet eens ten volle gerealiseerd.

De w i j k die er uiteindelijk is gekomen, is zeker

(4)

Fragment van de kaart behorende bij het Algemeen Uitbreidingsplan van de gemeente Tilburg, door ir.

].H. Rückert uit 1917.

Linksonder de geplande villaioijk. (Collectie RHC

Tilburg).

nog steeds een van de aangenaamste en ge- wildste woonlocaties van de stad, maar is lang niet zo riant geworden als i n 1919 was voorzien. De door de makelaar gebezigde term 'landhuizen' was ook zwaar overdreven. De meeste 'rijtjeshuizen voor de betere stand' heeft hij dan ook niet aan particulieren k u n n e n verkopen. Het zijn tot ver na de oorlog h u u r - huizen gebleven. N u de w i j k ingrijpend w o r d t gerenoveerd, waarbij u i t d r u k k e l i j k rekening w o r d t gehouden met het oorspronkelijke, bijzondere karakter, lijkt het interessant o m aan de geschiedenis van de moeizame totstandko- m i n g aandacht te besteden.

H e t v i s i o e n v a n R ü c k e r t

In 1917 w e r d door het gemeentebestuur van T i l b u r g een Algemeen Uitbreidingsplan v a n de gemeente vastgesteld, dat door ir. J.H.

Rückert, de toenmalige directeur van w a t later Publieke W e r k e n z o u heten, was o n t w o r p e n . D i t "Plan Rückert", zoals het altijd en met recht is blijven heten, gaf een indringende en goed o n d e r b o u w d e visie op de toekomstige stedenbouwkundige o n t w i k k e l i n g van de snel groeiende stad en is decennialang het kader gebleven voor het denken daarover. O p de bij het plan horende kaart staat juist buiten de o n t w o r p e n westelijke ringbaan en ten z u i d e n v a n de Bredaseweg een r u i m opgezette t u i n - w i j k getekend. Het doet vermoeden, dat Rückert op die plek al met zoiets als een villapark rekening hield. O o k precies aan de andere kant van de stad waren zulke t u i n w i j k e n voorzien op de plek van de Armhoefse A k k e r s en het latere Jeruzalem, maar daar blijft hij vaag over de b e b o u w i n g , terwijl hij op de plek van het latere Z o r g v l i e d duidelijk solitaire woonhuizen op r u i m e kavels tekent. Rückert heeft niet de kans gekregen o m dat w a t hij voorzag ook werkelijkheid te zien w o r d e n , laat staan het zelf u i t te voeren.

A l bij de behandeling van het uitbreidingsplan i n de gemeenteraad was hij wegens onenig- heid over zijn relatie tot ondergeschikten en het gemeentebestuur naar 's-Hertogenbosch vertrokken. Kort daarna is hij gestorven. Zijn belangrijkste bijdrage aan de v o r m g e v i n g v a n de moderne stad, het ringbanenstelsel, is pas na de Tweede Wereldoorlog voltooid. De eerste stukken echter, die daarvan nog vóór die oorlog gerealiseerd werden, lagen juist bij de door Rückert voorziene betere t u i n w i j k e n : dat waren de Ringbaan-Oost (geopend 1935) en de Ringbaan-West (geopend 1936). ^ Maar al i n 1919, dus nog lang voordat die laatste er lag, w e r d door het gemeentebestuur al opdracht gegeven voor een studie en o n t w e r p van een daarlangs te realiseren villapark.

M e r k w a a r d i g e r w i j s beperkte dat zich niet tot het eigenlijke park, maar omvatte het onder dezelfde naam de middenstanders- en arbei- dersbuurt aan de overzijde tussen de Koren- bloemstraat en de o n t w o r p e n Ringbaan.

W a a r o m moest n u met de o n t w i k k e l i n g van dit deel v a n het algemeen uitbreidingsplan zo'n haast gemaakt worden? H a d T i l b u r g op dat m o m e n t zo'n behoefte aan woongelegen- heid voor gefortuneerden? N a t u u r l i j k was de textielindustrie bloeiende en de bevolking groeiende, maar er w a r e n tekenen dat er na de Eerste Wereldoorlog een terugval zou plaats- v i n d e n en bovendien w e r d ook aan de andere kant van de stad al de w i j k Armhoefse Akkers o n t w i k k e l d . De autochtone rijken w o o n d e n veelal nog bij h u n bedrijven, en als ze het elders zochten, dan was dat nog eerder op de vaak al voor de eeuwwisseling v e r w o r v e n landgoederen op de ontgonnen en beboste heide vlak langs de toen nog verkeersluwe en lommerrijke uitvalswegen, zoals de Bredase- w e g en de Goirleseweg. N a t u u r l i j k was er een nieuwe groep welgestelden i n opkomst i n de dienstensector en de hogere ambtenarij. Maar dat rechtvaardigde deze grote voortvarend- heid nog niet. Nee er was iets anders, dat het gemeentebestuur ertoe bracht o m een riant 'villapark' te ontwikkelen. Het w a r e n niet alleen villa's die een s t e d e n b o u w k u n d i g fraai o n t w o r p e n plek moesten krijgen, maar het eigenlijke doel v a n het lokaas was de vestiging in de stad van hoger onderwijs met de daarbij horende prestigieuze gebouwen. Wat was er gebeurd?

D e Bossche buit

In 1912 w a r e n door de onderwijspionier dr.

H e n d r i k Moller i n A m s t e r d a m de R.K.

Leergangen gesticht, p r i m a i r een instituut voor de opleiding van docenten aan het m i d - delbaar onderwijs, maar ook bedoeld o m aller- lei andere v o r m e n van hoger beroepsonder-

(5)

Dr. H.W.E. Maller (1869- 1940), oprichter van de Katholieke Leergangen, geschilderd door jan van Delft in 1917. (Foto collectie RHC Tilburg).

wijs te geven. In 1913 had hij d i t instituut, overigens op instigatie van onder anderen liet l i d van zijn c u r a t o r i u m en de latere bisschop Die- pen, naar 's-Hertogenbosch verplaatst, maar in deze 'liberale' stad bleek op den d u u r het politieke klimaat niet geschikt te zijn o m het katholieke o n d e r w i j s b o l w e r k de faciliteiten te verschaffen die het dacht te mogen claimen ten behoeve van een permanente vestiging al- daar. Dat was overigens nogal wat. Een begin 1918 u i t de curatoren benoemde b o u w c o m - missie maakte zodanige plannen, dat het no- d i g was o m aan het Bossche stadsbestuur de volgende forse eis te stellen: de kosteloze be- schikbaarstelling van een b o u w t e r r e i n van 2,5 hectare; een bedrag ineens van ƒ100.000; een renteloos voorschot van ƒ400.000 af te lossen in 40 jaar, en ten slotte nog eens een jaarlijkse subsidie v a n ƒ20.000.

Daarvoor was i n de gemeenteraad geen begrip op te brengen, temeer daar m e n ervan uitging dat de kennelijke bedoeling o m het instituut te laten uitgroeien tot een Katholieke Universi- teit door het gelijktijdig streven v a n de concurrerende Radboudstichting naar eenzelfde doel w e i n i g perspectieven leek te hebben. De goede Bossche koopmansgeest, zeker ook aanwezig bij bankier-burgemeester V a n Lanschot, stond niet toe een kat i n de zak te kopen. D a n maar liever gewacht op andere kansen. Elders i n Brabant echter bleef men w e l geïnteresseerd.

O p dezelfde dag, 31 mei 1918, dat de Bossche burgemeester de eisen van de Leergangen hoorde, stonden daar ook die van Eindhoven en T i l b u r g op de stoep. Er was toen al d r u k ge- lobbyd.

Voor Eindhoven bleek de jaarlijkse subsidie van ƒ20.000 echter pas haalbaar als de annexa- tie van de omliggende dorpen het financieel

draagvlak groter zou maken, maar zover was het nog niet. Burgemeester V o n k de Both \'an T i l b u r g echter kon met een dikke portefeuille zwaaien. De industrie had mede dankzij de oorlog goed verdiend. Vanaf 1880 was de be- v o l k i n g verdubbeld van 30.000 naar 60.000 zielen. Die zielen waren overigens niet meer zo volgzaam, zoals bleek toen er i n 1917 een staking uitbrak onder textielarbeiders, die van de voorspoed van h u n bazen méér wilden meeprofiteren. Maar in het algemeen ging het de stad goed en ze had geld voor een prestige- project, waarmee ze k o n bewijzen dat ze in m o d e r n maar nog meer i n katholiek Neder- land meetelde. In zijn gemeenteraad was grote w e l w i l l e n d h e i d gebleken op het moment dat de eerste geruchten van de mogelijke verplaat- sing van de zetel van de Leergangen uit Den Bosch daar bekend werden. Die waren daar in een besloten raadsvergadering op 26 april al aan de orde gekomen.

M e n reageerde er op een perscampagne, aan- gezwengeld door een k r i n g van prominente katholieken r o n d dr. P.C. de Brouwer, de rector van het Sint-Odulphuslyceum, die graag de R.K. Leergangen en een eventueel daaruit groeiende universiteit naar 'de katholiekste stad' van het land w i l d e n halen en die er zelfs al een steunfonds voor stichtten. Voor verdere stappen kreeg de burgemeester groen licht van de raad, waarbij hij er overigens op wees, dat T i l b u r g zich niet w i l d e laten gebruiken 'als speelbal voor een andere gemeente'.

Woordvoerder van de kennelijk zeer eensge- zinde raadsleden was de vakbondsvoorman en later wethouder A n t o n van Rijen. H i j 'acht de zaak van zeer groot gewicht voor de gemeente en kan dan ook ten volle goedkeuren wat in dezen reeds door het gemeentebestuur is gedaan, en ge- looft dat ook de Raad hiermede gaarne zal instem- men. Spreker betreurt het dat door de pers reeds be- richten omtrent deze aangelegenheid in rondloop zijn gebracht, waardoor het belang van Tilburg - hoezvel misschien onbewust - niet is gediend.

Spreker zou burgemeester en zoethouders zoillen verzoeken op den ingeslagen zoeg voort te gaan.' Vollediger mandaat k o n V o n k de Both niet krijgen en na het gesprek van 31 mei met het curatorium k o m t hij dan ook v o l vertrouwen op 14 juni terug in de raad - weer een geheime vergadering - en doet verslag over de eisen van de Leergangen (dezelfde als aan Den Bosch w a r e n gesteld) en vertelt wat Tilburg daarvoor terugkrijgt. H i j heeft becijferd wat over een periode van 40 jaren de jaarlasten voor de gemeente zullen zijn: ƒ36.525. Dat is zeker op te brengen: het ging T i l b u r g toen nog voor de w i n d . De Leergangen beloven zes ge- b o u w e n te zullen stichten: een voor 'algemeene

(6)

Onhvcrp villapark door ].Th.]. Cuypers uit 1919.

Van links naar rechtsboven de Ringbaan-West. (Coll.

RHC Tilburg, Archief van het gemeentebestuur Tilburg, 1908-1937, oorspr. in doss. 1919 afd. I,

nr.115).

wetenschappen' met maar liefst 30 grotere en kleinere collegekamers, en twee gehoorzalen voor resp. 80 en 50 studenten; een gebouw voor de 'Handelshoogeschool' met 17 collegeka- mers; een gebouw voor 'beeldende kunsten' met vijf collegekamers en 11 praktijklokalen; een gebouw voor het 'muziekconservatorium' met drie collegekamers een zaal voor koorzang en tien muziekkamers; 'een boekerij, zoo te bouwen dat voortdurende uitbreiding mogelijk is'; en ten slotte 'een aula die loaarschijnlijk later gebouwd zal zoorden'.

Op een enkele uitzondering na zijn de raadsleden ronduit enthousiast, zo zelfs, dat men erop aandringt nog een extra bedrag ineens van ƒ100.000 te garanderen, waarvan men verwacht dat het althans grotendeels door het particulier initiatief i n de stad zal w o r d e n op- gebracht. M e n acht het belang voor de stad zeer groot en de offers dus waard. Een opmerkelijk argument brengt het raadslid Louis Melis nog i n , hij 'zoijst erop dat voor de z'estiging der Leergangen in Tilburg mede pleit het feit, dat het sterftecijfer te Tilburg kleiner is dan in Den Bosch en Eindhoz'en.' Een gezonde studieomge- v i n g dus voor de hoop van het katholieke deel der natie. Het lokkertje (volkomen i n tegen- spraak met het voornemen van de burgemeester o m geen spelletjes te spelen) van een extra ton heeft zeker geholpen. De Bossche raad be- greep inmiddels dat de eisen van het curatori- u m als een m i n i m u m moesten w o r d e n ver- staan en trapten vervolgens niet i n het risico.

Bovendien was zoals al gezegd de politieke sfeer i n de meer liberale stad niet gunstig voor al te veel toegeeflijkheid ten opzichte van een instituut voor bijzonder hoger onderwijs.

t , ^ ~ ~ -

Daarnaast zag men er M o l l e r als een 'illusio- nist' met name met betrekking tot zijn Handelshoogeschool en de universitaire pre- tenties die daarmee samenhingen.

Ondernemend T i l b u r g met aan het hoofd de ambitieuze burgemeester verwachtte daar juist w e l veel van. De stad k o n er haar imago mee verbeteren en het culturele prestige ver- w e r v e n dat bij haar economische succes paste.

T i l b u r g w e r d de nieuwe vestigingsplaats van het gedroomde b o l w e r k van katholiek hoger onderwijs.

Dat de concurrerende en door het episcopaat gesteunde Radboudstichting enige jaren later zou kiezen voor Nijmegen als zetel van de door haar nagestreefde Katholieke Univer- siteit was weliswaar een behoorlijke teleurstel- ling, maar w a t er i n m i d d e l s was, w e r d daardoor niet meer afgenomen. De katholieke zuil kreeg daardoor twee instituten voor hoger onderwijs. Die van T i l b u r g was v o o r l o p i g voor- namelijk gericht op onderwijsakten en k u n - sten alsmede de economische vakken i n de eerst i n personele unie met de Leergangen verbonden maar later stilaan verzelfstandigde Handelshogeschool. De i n 1923 gestichte N i j - meegse Universiteit zou al snel uitgroeien tot een 'alma mater' met een compleet curricu- l u m . De Tilburgse Hogeschool w e r d pas na de oorlog verder opgetuigd en mocht zich pas i n 1986 universiteit noemen toen de katholieke zuil al lang was gaan wankelen.

De Leergangen hebben na het besluit van curatoren op 12 juli 1918 m i n of meer hals over kop Den Bosch verlaten. Het ambitieuze n i e u w b o u w p l a n w e r d niet meteen gerealiseerd en men h i e l d zich v o o r l o p i g tevreden met een groot aantal noodvoorzieningen ver- spreid over de stad. Het hoofdgebouw was een 'barakachtig' bouwsel aan de Lange Schijf straat. ^

Voor de realisering van de definitieve n i e u w - b o u w was het n o d i g dat de gemeente aan het w e r k ging o m aan de eis van levering van het daarvoor benodigde terrein van 2,5 hectare te voldoen. En i n het verlengde van w a t raadslid Melis had opgemerkt moest dat bij voorkeur niet te m i d d e n van de ongezonde industrie maar liever op een frissere plek gevonden w o r d e n . Rückert had zijn mooiste v i l l a w i j k al boven de heersende w e s t e n w i n d gesitueerd, zodat de fabrikanten niet zouden hoeven lij- den v a n de kwalijke u i t w a s e m i n g van h u n eigen bedrijven. Het gemeentebestuur koos voor die locatie o m m i d d e n daarin een terrein voor de R.K. Leergangen en impliciet onge- twijfeld de toekomstige universiteit te reserve- ren. Voor het o n t w e r p van dat gebouw zou-

(7)

li: losepinis Tb.j. Cin/pcrs (1861-'1949) oimtivekf 1938. (Coll. RHC Tilburg).

den de curatoren zelf een prijsvraag gaan uit- schrijven, voor de entourage diende de gemeente een uitbreidingsplan te ontwerpen. En dat gebeurde vliegensvlug en, zoals w e straks zullen zien, voor sommige anderszins belanghebbenden tamelijk onverhoeds, althans zo deden ze het v o o r k o m e n .

D e 'fata morgana' v a n C u i j p e r s O p 22 januari 1919 gaat er een brief u i t naar architect Jos. Cuijpers te Roermond, dan nog deelgenoot i n het vermaarde kantoor van zijn vader Pierre Cuijpers, de architect van vele ne- ogotische kerken waaronder die van de parochie N o o r d h o e k (1898) i n T i l b u r g en van het Rijksmuseum en het Centraal Station te A m - sterdam. De i n h o u d is voor zo'n opdracht kort maar w e l duidelijk: 'In verband met het stichten van gebouwen voor de thans in deze gemeente ge- vestigde R.K. Leergangen stellen Burgemeester en Wethouders zich voor [om] voor het gedeelte der ge- meente, waar de Leergangen zullen worden geves- tigd een uitbreidingsplan te doen vaststellen dat aanpast aan en veiimnd houdt met de wijze waarop de gebouwen zullen worden geplaatst. Daar het vaststellen van dit uitbreidingsplan spoed ver- eischt, onze directeur van Publieke Werken met werk overladen is en het geioenscht is voor de ver- fraaiing der stad een uitbreidingsplan vast te stel- len dat op bijzondere wijze aanpast aan de plannen welke de leergangen hebben, is de mogelijkheid niet uitgesloten dat aan een particulier architect op- dracht gegeven wordt dit uitbreidingsplan te ont- werpen. Voor dit ontwerpen wordt aan U gedacht.

Zonder eenige verbintenis van de gemeente ten deze opzichte zou het college van Burgemeester en

Wethoudeis het op prijs stellen met u over deze zaak een onderhoud te hebben, en wordt u mitsdien bij dezen uitgeiwodigd wel een dag in dc volgende -week naar hier te willen komen.' Volgt nog een alinea over de vergoeding van reis en verblijf- kosten.

Cuijpers denkt er niet lang over na. H i j verschijnt in de BenW-vergadering van 27 januari en schrijft een dag later een haastig briefje:

'Nadat ik gister namiddag met Uwen Directeur van Gemeente-werken een zeer aangename -wande- ling heb gemaakt rond het terrein xoaarozvr des morgens loerd geconfereerd, mag het nuttig zijn, dat ik met enkele -woorden nader bei'estig ivat als overzicht imu die conferentie door mij zoerd aange- tekend. Indien door B & W zmn Tilburg mij de op- dracht bo-oenbedoeld zoordt -verstrekt, dan neem ik aan om in de kortst mogelijke tijd te bestuderen, te teekenen en te lez>eren een bebomoingsplan als on- derdeel -van Uio groot uitbreidingsplan - in regel- matig ozvrleg met Uzven Directeur imn Gem.

Werken - in elk gez'al binnen tzvee maanden na ontzmngst z'an de noodige gegezvns. Voor de leer- gangen daarin een terrein zmn Zfi H.A. aan te zoij- zen en eene parochiekerk enz. te plaatsen.' Als ho- n o r a r i u m voor 'dit gedeeltelijk uitbreidingsplan als geheel -oerkaz'cld z>oor z'illabomo' vraagt hij ƒ400, voor 'eene perspectivische teekening en schetsen zmn het type daarop passende -villa's ƒ100 en voor de nodige lichtdrukken enz. ook nog eens eenzelfde bedrag., tezamen ƒ600. Voor dat bedrag w o r d t in de raadsvergadering van 7 februari krediet gegeven en kan Cuijpers vier dagen later de opdracht w o r d e n verleend.

O p 19 april had hij al een schetsontwerp gereed, dat op 17 mei bij de gemeente binnen- k w a m , maar dat diende op enkele technische punten herzien te w o r d e n , waarvoor een extra h o n o r a r i u m van ƒ200 n o d i g was. Tot dan ging alles erg vlot, maar daarna treedt er een vertraging i n , met name de perspectieftekening w o r d t maar niet geleverd. Die is vooral ook nodig als basis voor de door de Leergangen uit te schrijven prijsvraag voor h u n gebouw. Die fraaie tekening, nog steeds berustend i n het Regionaal Historisch Centrum Tilburg, komt uiteindelijk pas op 9 februari 1920, dus in plaats van twee maanden een jaar na de opdracht, binnen. O p 7 april bevestigt de secretaris van curatoren, mr. B.J. van Spaendonck op zijn beurt de ontvangst. Er kan gewerkt wor- den. Het 'Ontzoerp partieel uitbreidingsplan, ge- naamd "Het Villapark"' w o r d t i n de gemeente- raad van 7 april 1920 vastgesteld. Na publica- tie komen er van belanghebbenden geen bezwaren. De definitieve vaststelling volgt op 15 juni.

Het is voor een goed begrip van hoe over de v o r m en doelstelling van de uitbreiding ge-

39

(8)

Het partieel uitbreidiigs- plan van het villapark, oorspronkelijk vastgesteld door de gemeenteraad van

Tilburg op 18-6-1920 en goedgekeurd door Gedeputeerde Staten op 12-

10-1921. (Coll. RHC Tilburg, Archief van het gemeentebestuur Tilburg,

1908-1937, doss. 1931 W 1313/5).

dacht w e r d w e l aardig o m hier uitvoerig te ci- teren u i t de 'Toelichtende beschrijving' bij het plan van de hand van Jos Cuijpers zelf.

Het uitbreidingsplan omvatte: niet alleen het terrein dat eigenlijk voor den aanleg van het vil- lapark is bedoeld, doch ook de wijk, die een over- gang moet maken tusschen het villapark en de oos- telijk daarvan gelegen terreinen, welke bestemd zijn voor de bouw van arbeiderswoningen', een soort bufferzone dus tussen de hoogste en de laagste klassen, tussen de Korenbloemstraat en de aan te leggen Ringbaan-West, waaraan ook de nieuwe parochiekerk was gepland; de g r o n d voor deze 'kerk i n het m i d d e n ' was al door de moederparochie Korvel aangekocht.

Met de b o u w van deze overigens nooit geheel voltooide kerk - er hadden nog een transept met koepel en een toren bij gemoeten - naar een o n t w e r p van de Tilburgse architect en d i - recteur van de onder Leergangen horende Academie, H . Bonsel, die er later recht tegenover een huis voor zichzelf b o u w d e , w e r d ook opgeschoten.

In het voorjaar van 1920 k w a m een commissie v a n voorbereiding bijeen, w a a r i n ook burgemeester V o n k de Both en dr. Moller zitting hadden (beiden waren ze ook toekomstig pa- rochiaan en kerkmeester). De kerk w e r d v o l - gens een door de bouwpastoor r u i m 25 jaar later gegeven verslag van die bijeenkomst door Moller gezien als de kerk van de Leergangen en daarom beval hij ook 'zijn architect' als bouwmeester aan. V o n k de Both noemde i n diezelfde vergadering de kerk 'het middelpunt ... van een model-woonwijk'. O p 10 december 1922 w e r d ze gewijd, m i d d e n i n de velden lig- gend en door een provisorische w e g verbonden met de Korenbloemstraat. Maar ze moest straks w e l een functie i n het stedenbouwkun- d i g o n t w e r p van Cuijpers krijgen: 'Daar het ge-

zicht op een kerk een van de meest aantrekkelijke kan zijn, die in het stadsbeeld zijn te maken, werd vanuit het park een laan in de richting van de kerk ontworpen.' Dat w e r d de latere Burgemeester Rauppstraat, i n zijn o n t w e r p vertrekkend van een driehoekig pleintje waar alleen nog villa's en nog geen bejaardenpension waren voorzien.

Uitgangspunt echter voor het gehele ontwerp van de w i j k was het nu nog bestaande andere pleintje aan de Burgemeester Suijsstraat. Dat h a d i n de optiek van Cuijpers het zeshoekige voorplein voor de entree van het gebouw van de leergangen moeten w o r d e n . 'De goede plaat- sing van de hoofdgebouwen voor de Leergangen is van het meeste belang, aangezien deze groep het hoofdmoment zal moeten vormen. De hoofdtoe- gangsweg naar het te bebouwen terrein ligt aan de noordzijde namelijk de rechte rijksweg van Tilburg naar Breda; dit is dus de basis, waarop zal worden gewerkt. Daarvan uitgaande werd een hoofdtoe- gangslaan, breed 70 M ontworpen [het huidige noordelijke stuk van de Burgemeester Jans- senstraat, S.] tegenover de 2,50 H.A. bestemd voor de hoofdgebouwen der Leergangen, welke als een in hoofdzaak symmetrische groep zijn verondersteld.

De middenas van dezen hoofdtoegang is verder Zuidwaarts doorgetrokken, tegenover een der mid- denpartijen van het gebomo, gunstig Zuidelijk op de zon gelegen.' Die m i d d e n l a a n zou dan in het zuiden weer afgesloten moeten w o r d e n door een zeshoekig plein met villa's. De situering van het gebouw van de Leergangen heeft dus een d w i n g e n d karakter gehad voor de nog bestaande h o o f d v o r m van de w i j k . De loop van de Burgemeester Suijsstraat en de Burgemees- ter Janssenstraat zijn erdoor bepaald, het pleintje op de k r u i s i n g had daar toen een spe- cifieke, zij het ander functie dan n u .

Tot zover over de hoofdstructuur van de wijk.

Maar ook over het karakter en de sfeer wist Cuijpers zijn opdrachtgevers het een en ander te vertellen: 'Omdat de geheele indruk van het Villapark vooral zal beheerscht worden door de plaats, die de villa's ten opzichte van elkander inne- men, behooren in het plan daarvoor de bouwterrei- nen reeds in beginsel te worden verdeeld. Wü men komen tot een geheel, dat weer voor langeren tijd zal kunnen gelden als een aanleg, die door schoone lijnen en goede verhoudingen een aangenomen in- druk blijft maken, zooals zoe terugvinden in den vrijen park- en stadsaanleg voor den 18' eeuzo, dan is het noodzakelijk om van den beginne af aan, stel- selmatig het geheel in verband te behandelen en goed te overzvegen, welke de juiste plaats voor elke villa moet zijn.' H e t ambitieniveau was dus hoog, en daar hoorde een strenge regulering bij. Geen 'laissez faire' dus, ook niet wat de v o r m g e v i n g van de individuele huizen be-

(9)

treft: 'De gemeente moet het Stadsbestuur de mo- gelijkheid scheppen om verder ten behoeve van den welstand van het geheel de bebouwing organisch en harmonisch te blijven regelen. Daarmede wordt niet bedoeld dat alle villa's in eenzelfde karakter zouden moeten zijn, maar zeker niet, dat daar te- genover de meest heterogeene ontwerpen willekeu-

rig moeten worden door elkander geworpen. Voor een harmonisch geheel is het noodig, dat in elke laan een verband zal bestaan tusschen de villa's, die men tegelijk kan overzien. Dat verband is vast te leggen door, door evenwicht in den hoofdvorm en overeenstemming in de lijnen; de onderdeden kun- nen daarbij volgens speciale eischen of persoonlijke opvatting afwisselend vrij zijn.'

Er zat ook een profetisch en tegelijk een, zij het tamelijk elitair, sociaal element i n zijn visie: 'Te midden van het Villapark zijn enkele groepen zmn gekoppelde woningen geplaatst. Daarmede zoordt een meerz'oudig doel beoogd. Vooreerst is het niet waarschijnlijk, dat binnenkort wel 89 terreinen voor nieuwe villa's zullen worden gevraagd en toch is het spoedig afbouzven van het park zozoel z'oor be- züoners als voor de gemeente gezvenscht. Ten tzvee- de ligt het in den loop der dingen, dat niet allen even groote villa's bezoonen. Zoo zullen bijv. de jongere gezinnen gaarne in het park in de nabijheid van hun familieleden en vrienden zoenschen te zvo- nen, maar daarom nog niet aanstonds een groote villa met ruimeren tuin zoillen betrekken. Ten derde zal het voor den bezooner en voor den bezoeker ge- zvenscht zijn, als het bouzvkundig aspect groote af-

Ardiitect H. Bonscl (1886-1941).

(Coll. RHC Tilburg).

zoisseling vertoont. Waar de stichting zmn de R.K.

Leergangen de hoop loettigt, dat een monumentaal, zij het toch eenz'oudig hoofdgebouzo de kern zal vor- men, doen de vele losse z'illa's reeds als een vroolijke tegenstelling aan. Maar ook die verspreide huizen kunnen te talrijk zoorden, zoodat enkele vaste ker- nen voor het zeshoekige plein noodig zijn om ook in de voorstelling van den wandelaar vaste punten te scheppen, die hij licht onthoudt en die hem dus steeds den zoeg zullen zoijzen. Deze aaneengesloten bouzvgroepen zijn zoodanig geplaatst, dat zij tel- kens een afgesloten groepje zmrmen. Zeker zal hun stichting het best tot stand komen, als personen in zoier levenswijze een zekere mate van overeenstem- ming bestaat, gezamenlijk tot den bouzo besluiten;

ook aan coöperatief bouzven en andere combinaties is hier gedacht. Verder is het mogelijk, dat de bouzo dier groepen door een lichaam, hetzij de gemeente of een bouioonderneming, zoordt ter hand genomen en de huizen daarna zoorden verhuurd.' Cuijpers zal zeker n o g niet gedacht hebben aan de later i n de jaren zestig en zeventig i n universitaire kringen zo populaire wooncommunes, maar zijn idee over initiatieven van 'lichamen' bij de realisering v a n projecten zou voor zijn villapark straks w e l de enige oplossing blijken te zijn.

Ten slotte heeft hij ook nog ideeën over het heilzame samengaan van beheerste natuur en architectuur en aansluitend geeft hij zijn inspi- ratiebron prijs: 'Naar mate het overdreven indivi- dualisme van een voorgaande periode meer op den achtergrond zoordt gedrongen, zoordt ook door ar- chitecten meer en meer ingezien, dat elk bouzozoerk in zijn uiterlijke verschijning aflxankelijk is zmn de omgeznng. Die omgeving zal in dit park allereerst de plantennatuur zijn, maar deze treedt steeds zeer bescheiden terug achter den sterken indruk, die zoerken van menschenhand te midden der natuur maken. Hoezeer de aanvullende beplanting zeker kan bijdragen om de overgangen tusschen de opvol- gende gebouzoen minder schril te maken, toch zal de totale indruk des te gunstiger zijn naarmate de bouzomeesters der verschillende villa's er beter in slagen een grote mate van verwantschap in hun scheppingen te leggen. Dit zal zelden beter kunnen zoorden gevoeld dan bij een bezoek aan de Engelsche tuinsteden. In het bijzonder Hampstead bij Londen.

De rust en gemoedelijkheid, die eiken zoandelaar tusschen de mooie kleine zooningen pakt is één van de goede eigenschappen, die zoo zoeldadig den be- zooners aandoen, zoelke in de city den zoerkdag doorbrengen en hier het intieme familie-leven on- gestoord kunnen genieten. Al zal het karakter zmn dit park heel zoat hooger aangeslagen zijn door den betrekkelijken levenstandaard der bezooners dan de tuinstad Hampstead, toch mag de zoensch zoorden geuit, dat het karakter van het geheel een even gun- stig beeld moge geven van de cultuur van de stad en haar bewoners." ^

(10)

KDaVINöPlAN ILPlIIM.ZCaVlICp-ICTiLDUCl; löCnAALiAtai)

Jl j^i Q " E S E 2 3 E:S3 E H 3 ° Q

1^.

" — ^

Haaf;1933. (Coll. RHC Tillnirg, Archief vaii het geineeuteheitmir Tilburg,

'ebouwiugsplaii Zorg- Voor zo'n perspectief moest het ambitieuze vlied, getekend in Den gemeentebestuur wei in vervoering ratcen. Het

op d i t programma gebaseerde partieel uitbreidingsplan met de daarbij horende bestemmin- 1908-1937, doss. W g^ri en voorschriften w e r d dus aanvaard, 132/20, behorend hij brief maar daarmee kreeg het bestuur meteen een nr. 72). d u u r b l o k aan het been, zo zal tenminste u i t

het v e r v o l g blijken.

V e r k e k e n k a n s e n op fraai 'universiteitskwartier'

Tot de bijlagen die de gemeenteraad bij het voorstel tot vaststelling van het plan aantrof, behoorde ook een lijst van eigenaren van percelen binnen de grenzen van het plan. Dat w a - ren een heleboel boeren u i t het westen van de stad maar ook enige notabele bewoners van de Bredaseweg en enkelen die profijt wensten te trekken u i t de perspectieven die het plan Rückert voor grondexploitatie bood. Daar- onder was ook een naamloze vennootschap tot exploitatie van onroerend goed, die een grote aaneengesloten lap g r o n d had v e r w o r - ven precies op de plek waar het gebouw van de Leergangen was gedacht. O m het plan te realiseren zou dus zeker die g r o n d v e r w o r v e n moeten w o r d e n . Maar ook i n het algemeen was voor de realisering van het totale o n t w e r p met een zo d w i n g e n d verkavelings- en stratenplan v e r w e r v i n g zo niet onteigening van de merendeels grote agrarische percelen nodig. Hier en daar moest ook een boerderij sneuvelen, met name aan de te vervallen Vierwindenstraat en Berkdijkse Zijstraat. En het belang van de g r o n d v e r w e r v i n g gold nog eens temeer als de gemeente zelf de exploitatie van het plan in handen zou houden. En toen k w a m e n de eerste beren op het pad.

Het begon al met vertraging door het feit, dat Gedeputeerde Staten kennelijk de tijd namen voor de wettelijk vereiste goedkeuring van het plan. O p 22 j u n i 1920 w e r d het h u n toege-

zonden. Een jaar later, op 21 september 1921, had men in T i l b u r g na drie rappels nog steeds niets vernomen. Een van die rappels was een boze brief na een gesprek tussen de burgemeester en de Commissaris van de Koningin, waarin w o r d t gesignaleerd dat maar liefst 11 plannen, die cruciaal waren voor de volks- huisvesting i n Tilburg, op goedkeuring lagen te wachten en sommige zelfs al meer dan twee jaar. De directeur van Publieke Werken maakte zich ernstige zorgen, want er waren door particulieren al enige b o u w p l a n n e n voor percelen aan de Bredaseweg ingediend, die hoewel op het oog niet indruisend tegen de be- doelingen van het bestemmingsplan, n u toch nog niet gerealiseerd k o n d e n w o r d e n , omdat ze formeel binnen het plangebied lagen. De goedkeuring k w a m eindelijk op 12 oktober 1921. Vervolgens w e r d door de gemeenteraad op 20 januari v o o r l o p i g en op 2 j u n i 1922 definitief een besluit genomen tot goedkeuring van een plan van onteigening van gronden i n het uitbreidingsplan, die bestemd zouden zijn voor de b o u w van de Leergangen en de aanleg van het stratenplan.

Toen ging het pas goed fout. Bij Koninklijk Besluit van 5 november 1923 w e r d de goedkeuring aan d i t plan onthouden. Waarom?

Omdat, zo l u i d t de f o r m u l e r i n g : 'niet is geble- ken in hoever de gemeente zich voorstelt van hare macht gebruik te maken.' Een onteigeningsplan mag namelijk geen blanco volmacht zijn. Er moet een welomschreven maatschappelijk doel mee gediend zijn. En dat was nog erg vaag. Want w a t was i n m i d d e l s het geval. Het plan zoals het er lag op de gronden waarop het moest w o r d e n gerealiseerd en in een tijd van sterk oplopende prijzen en malaise i n de i n - dustrie was allerminst op korte termijn uitvoerbaar en zeker niet toen de Leergangen een onzekere factor w a r e n geworden. Het plan van Cuijpers en het daarop inmiddels gebaseerde nadere o n t w e r p van 'huisarchitect' Bonsel was r o n d u i t te d u u r . Zelf zullen curatoren h u n ambitieuze p r o g r a m m a van eisen ook wel hebben bijgesteld, w a n t het oorspronkelijke plan zou ongeveer twee miljoen zijn gaan kosten.

Er k w a m n u een nieuwe opdracht voor een o n t w e r p voor een gebouw van zes ton. Voor dat bedrag stapte m e n i n de loop v a n 1923 naar het gemeentebestuur o m de i n de over- eenkomst van 1918 toegezegde renteloze le- n i n g te krijgen. En n u overspeelde het gemeentebestuur zijn h a n d . Waarschijnlijk o m toch verzekerd te zijn van een gebouw met allure w e r d het bedrag alleen maar toegezegd als de Leergangen voor tien ton zouden b o u - w e n en dus zelf voor het verschil van vier ton

(11)

Perspectief bouwplan Zorgvlied, 1933 (Coll.

RHC Tilburg, Archief van het gemeentebestuur Tilburg, 1908-1937. doss.

W132/20, behorend bij brief nr. 23).

garant zou blijven. Dat zou namelijk i n overeenstemming zijn met de geest van het in 1918 gesloten contract. Juridisch was die stelling echter niet houdbaar. De Leergangen zagen vervolgens af van de n i e u w b o u w i n het geplande villapark, waarmee dus eigenlijk ook de voornaamste reden voor dat park, althans op die schaal en met die allure verviel. De ont- h o u d i n g van de goedkeuring van het onteigeningsplan had dus w e l goede gronden.

De Leergangen zouden uiteindelijk een veel bescheidener huisvestingsplan realiseren. In 1924 g i n g de gemeente m o k k e n d akkoord met een financiële bijdrage van slechts twee ton en een jaarlijkse subsidie van ƒ 5000 ten behoeve van de aankoop van de villa ' T i v o l i ' aan de Bosscheweg als bestuurszetel en de b o u w van een bescheiden lesgebouw op het daarbij behorende terrein. Later zou daar ook nog het conservatorium een plaats krijgen. De kunst- academie trok i n het gebouw van de Bank van Lening i n de Schoolstraat. Zo is de situatie tot ver na de Tweede Wereldoorlog gebleven. Tot 1962 v o n d zelfs de i n 1927 verzelfstandigde R.K. Handelshogeschool, dan inmiddels Katho- lieke Economische Hogeschool geworden, i n de gebouwen aan de Bosscheweg een onder- komen.

De kansen op een fraai 'universiteitskwartier' met zowel bestuurs- en onderwijsgebouwen alsook w o n i n g e n voor docenten en ander hoger personeel op 'zichtlocatie' langs de Breda- seweg en de nieuwe ringbaan waren dus voor- goed verkeken. Het is daarom des te opmerke- lijker, dat het gemeentebestuur bij de n u n o o d - zakelijk geworden w i j z i g i n g van het bestemmingsplan vasthield aan de oorspronkelijke opzet en karakter van de w i j k . Het moest toch een villapark met allure blijven. De daarbij passende verkaveling w e r d eenvoudig voort- gezet op de niet meer voor de Leergangen benodigde g r o n d . Het zeshoekige pleintje bleef, maar was geen entree meer voor het hoofdge-

PIDOPiniCr EOUWPl^<,ZOPQVLIED' TILBUDQ-WtDI/lSl

b o u w . Er k w a m e n gewoon huizen rond en de breedte van de straat van de Bredaseweg naar daar w e r d van 70 meter naar 20 meter terug- gebracht terwijl de zuidelijk tak van de latere Burgemeester Janssenstraat er voortaan meteen op aansloot, evenals de twee takken van de Burgemeester Suijsstraat. D i t gewijzigd uitbreidingsplan w e r d voorlopig goedgekeurd op 8 mei 1925 en definitief vastgesteld bij raadsbesluit van 23 oktober van dat jaar. De goedkeuring van Gedeputeerde Staten k w a m pas op 18 januari 1928. En dat ging niet van een leien dakje.

' Z o r g v l i e d '

Het w o r d t n u tijd o m op iets opmerkelijks te wijzen. De w i j k i n de hoek van de Ringbaan- West en de Bredaseweg w o r d t zoals we boven hebben gezien i n 1934 aangeduid als het plan ' Z o r g v l i e d ' . Zo is zij n u ook nog algemeen bekend. Maar tot nog toe zijn we die benaming voor de w i j k i n de plannen en de daarmee sa- menhangende stukken niet tegengekomen. De naam bestond echter al w e l . Zij w e r d namelijk gevoerd door de boven al genoemde exploita- tiemaatschappij die eind 1917 was opgericht en die op 31 juli 1918 en 5 maart 1919 de gronden had v e r w o r v e n die enige jaren later bestemd w e r d e n voor het gebouw van de Leergangen. Maar dat was niet de bestem- m i n g die de maatschappij naar eigen zeggen reeds lang voor ogen had gestaan. Althans men kan zich afvragen of ze toch niet van stond af aan op twee paarden gewed heeft.

In de tijd van de aankoop moeten de bestuur- deren van de N V , de Wollenstoffenfabrikant H . Daniels, de secretaris van de Voogdijraad M . Denteneer, de k o o p m a n Jos. Maassen, de advocaat mr. H . Scheidelaar (hij w e r d later l i d v a n de gemeenteraad en i n de jaren '30 wethouder), de grossier i n manufacturen P.

Smits, de k o o p m a n H . v . d . Velden en de com- missionair i n Effecten Corn. v . d . Ven, allen naar het lijkt i n de hogere kringen goed inge- voerde lieden, al op de hoogte zijn geweest van de gedachten over de vestigingsplaats van de Leergangen. Hoe het ook zij, de maatschappij ' Z o r g v l i e d ' maakte toen de gemeente het plan ging wijzigen meteen bezwaar. Zij had n u immers interesse i n de b o u w van een heel ander soort w i j k . Er lag dan ook van haar sinds 9 november 1923 (let wel binnen en week na de vernietiging door de Kroon van het raadsbesluit tot onteigening en kort nadat bekend was geworden, dat de plannen van de Leergangen niet doorgingen) een plan bij de gemeente voor de b o u w daar van 227 arbeiderswoningen 74 middenstandswoningen en 31 w i n k e l w o o n h u i z e n . Dicht aaneengesloten b e b o u w i n g dus op kleine kavels en geen dure

(12)

44

Verkaveliiigsplan Zorg- vlied uit brochure 'Ideale moderne woningen in het park "Zorgvlied' te Tilburg' van makelaar j .

van der Meeren. (Coll.

RHC Tilburg).

onverkoopbare villa's op kostbare lappen grond.

' Z o r g v l i e d ' had vrede kunnen hebben met schadeloosstelling door verkoop of onteigening voor goed geld ten behoeve van de Leergangen, maar n u w e r d e n ze opgezadeld met een bestemming voor h u n kennelijk d u u r v e r w o r v e n grond, die i n h u n ogen niet of althans niet meer te realiseren was. De gemeente wenste echter niet af te zien van haar prestigieuze plan en had overigens ook op andere gronden serieuze stedenbouwkundige bezwaren tegen het plan van Zorgvlied:

'KlaarblijlKeliil< /s het plan zoodanig ontworpen, dat op de eigendommen zooveel mogelijk woningen ge- bouwd kunnen worden en is de straataanleg naar dien opzet geprojecteerd zonder te letten op eischen van aesthetica of de belangen van andere grondei- genaren.' De ideeën en belangen stonden dus lijnrecht tegenover elkaar. Ook een particulie- re speculant, de k o o p m a n H . G . van Stokkum, eerst te T i l b u r g later te Nijmegen woonachtig, die een fors perceel bezat dat dwars over de oostelijke tak van de geplande latere Bur- gemeester Suijsstraat lag, voelde zich gedu- peerd.

Talloos zijn n u de bezwaarschriften en daar- omheen hangende correspondentie, die i n de jaren 1925 tot 1928 tussen deze bezwaarden en de gemeente werden gewisseld. De zaak w e r d tot aan de K r o o n toe uitgevochten. En uiter- aard - dat zat i n de procedure - w e r d e n ook Gedeputeerde Staten erin gemoeid. Er w e r d schadeloosstelling geëist op g r o n d van een door de gemeente zelf gemaakte verordening van 1927, waarvoor de gedupeerden dan v o l - gens het gemeentebestuur weer niet i n aan- m e r k i n g k w a m . De zaak haalde dat jaar zelfs het lijfblad van de directeuren van hypotheek-

banken, als een horribel voorbeeld van hoe er met de belangen van beleggers gesold k o n w o r d e n . En zo sleepte de zaak zich jaren voort.

Het dossier is nog steeds meer dan een deci- meter dik!'' Het zou te ver voeren o m de hele strijd hier n u i n detail te gaan volgen, zeker niet waar het de procedurele verschillen van opvatting betreft. Dan zou ook op d i t papier de w i j k nooit aan realisering toekomen.

M o e i z a a m naar een oplossing Uiteindelijk is er onder regie van Gede- puteerde Staten een soort compromis bereikt.

Zij wezen bij brief van 2 augustus 1925 de gemeente na een hoorzitting van partijen op het feit, dat ze weliswaar volgens de letter van de wet i n haar gelijk stond, omdat het slechts een tussentijdse w i j z i g i n g op g r o n d van o n o m - keerbare feiten betrof, maar dat de zaak i n werkelijkheid w e l w a t genuanceerder lag. Het was alleszins aannemelijk, dat n u het door de beslissing van de Leergangen en de inmiddels veranderde conjuncturele omstandigheden niet meer zo vanzelfsprekend was dat de de plannen van de gemeente uitvoerbaar zouden zijn. Gedeputeerde Staten en i n geval van be- roep eventueel ook de K r o o n straks bij de wettelijk verplichte herziening na 10 jaren van het uitbreidingsplan, w e l eens h u n goedkeuring daaraan zouden k u n n e n onthouden. De plannen van de gemeente zouden ook dan toch niet 'in de naaste toekomst' - een vereiste van de w e t - k u n n e n w o r d e n uitgevoerd. Bovendien was het toch ook billijk o m oog te hebben voor de belangen van de grondeigenaren. Dan was het maar beter o m n u al met de grondeigenaren tot een vergelijk te komen. De gemeente moest als ze het plan niet w i l d e wijzigen de g r o n d maar voor een billijke prijs kopen.

Gedeputeerde Staten keurden dus de w i j z i - ging op 18 januari 1928 weliswaar goed maar met de uitdrukkelijke overweging dat ze zich het recht voorbehielden o m de bezwaren 'eventueel te zijner tijd', dat is bij de wettelijk voorgeschreven herziening i n 1930 'nader te onderzoeken'. Dat was een duidelijke waar- schuwing.

Eerst w e r d nog geprobeerd o m de zaak con- f o r m de i n 1927 vastgestelde planschadeveror- dening op te lossen. Tot vergoeding zou dien- tengevolge k u n n e n w o r d e n overgegaan als het plan v a n ' Z o r g v l i e d ' elders i n de gemeente zou w o r d e n uitgevoerd. I n maart 1929 deelde de maatschappij echter mee daarvoor geen geschikt terrein te v i n d e n en n u bood ze de gronden aan de Bredaseweg te koop aan aan de gemeente. Vervolgens k w a m het volgende hoofdstuk i n het drama. De gemeente liet de g r o n d conform de geijkte procedure door drie o n a f h a n k e l i j k e schatters taxeren, maar de

(13)

Liiclitopiiniue van villapark Zorgvlied in aanbouw. Op de voorgrond pension Marienhage,1935. (Coll.

RHC Tilburg).

Maatschappij deelde op 10 juli mee, dat zij 'naii hare terreinen en lioogere waarde toekende' dan de door de schatters vastgestelde prijs van ƒ2,25 per m^. Vervolgens weigerden ze nog en tijd- lang h u n aandeel in de schattingskosten te be- talen. Een zo tikten de uren, dagen en maanden weg en nog steeds had pastoor De Klijn vanuit zijn nieuwe pastorie aan de provisorische Ringbaan-West het uitzicht op roggevel- den, zoals hijzelf bitter in zijn gedenkboek bij het zilveren jubileum van zijn parochie schrijft.

Het zou nog vijfjaren duren voordat er tegenover zijn kerk de eerste villa's konden w o r d e n g e b o u w d en een zijde van het door Cuijpers o n t w o r p e n pleintje plaats zou bieden aan de ingangsvleugel van het door architect K r o p - holler o n t w o r p e n pension Mariëngaarde.'' Een van de villa's, het nog bestaande "Douce- ment", w e r d opmerkelijk genoeg geheel in de lijn van de oorspronkelijke bedoeling van de w i j k g e b o u w d in opdracht van een jonge hoogleraar van de Handelshogeschool prof.

dr. J.E. de Quay. Maar het plukje huizen voor welgestelden daar is nu nog het enige onder- deel van het ' V i l l a p a r k ' dat qua allure aan die bedoeling gestalte geeft.

Toen werden eindelijk ook aan de andere kant van de w i j k de eerste huizen g e b o u w d op de gronden van " Z o r g v l i e d " . Dat k o n pas nadat het hernieuwde uitbreidingsplan de nodige ruimte gegeven had om uitgaande van het overigens slechts op onderdelen gewijzigde stratenplan w a t minder prestigieuze b o u w - plannen te realiseren. Dat gebeurde tussen 1934 en 1936 i n het noordelijk deel v a n de w i j k . Verder is men voor de oorlog niet meer gekomen en daarna d u u r d e het ook nog even voor-

dat de ruimte tussen de Burgemeester Raupp- straat en de Berkdijk w e r d volgebouwd. Bo- vendien hield de Burgemeester Suijsstraat ten oosten van het pleintje op en konden op de toen dorre vlakte, waar n u de GGD staat, tot ver i n de jaren vijftig nog circussen staan of met Koninginnedag kinderspelen of een con- cours hippique w o r d e n georganiseerd.

Hoe het toch nog zover is gekomen en op een architectonisch toch nog niet zo onaardige wijze - denken we aan een bouwmeester als D u d o k - zal i n een vervolgartikel w o r d e n ver- haald.

Laten we hier ter voorlopige afsluiting pastoor De Klijn nog eens aan het w o o r d , die i n 1947 in het gedenkboek van zijn parochie zijn frustra- ties van zich af moest schrijven. De man had een typische stijl met zeker wat overdrijvin- gen, maar als we het al met een klein korreltje zout nemen, is het toch een aardige samenvat- ting van hoe het hele verhaal hierboven door betrokken tijdgenoten is ervaren. H i j verhaalt hoe hij zich als pas aangesteld bouwpastoor op de hoogte ging brengen van de perspectieven, de kansen en mogelijkheden van zijn toekomstig herderlijk werkterrein:

'Een goed veldlieer moet eerst liet terrein verken- nen. Dat terrein in "De Schijf bood zoeinig aantrek- kelijks: akkerland ...en nog eens akkerland...

Verder de nog zoeinig bebouzode en onzvrlichtc Bredase Weg, eindelijk de iwg niet verharde gedeel- telijk onbebouzode straten, als Akkerstraat, Meel- straat, Berkdijkse Zijstraat enz. Diepe karsporen bemoeilijkten het verkeer, stofwegen in de zomer en modderpoelen in de zointer. De zoelzoillende "Pu- blieke Werken" zmn Tilburg gaz'cn moed en licht;

zij ontvouzoden een toekomstbeeld: 't zou hier een der fraaiste uitbreidingen van Tilburg zoorden ... 't neusje zmn de zalm! Alle bestaande zoegen zouden zoorden z'erhard! De terreinen achter de kazerne zoaren bestemd voor de bouzo van tzoee a drie hon- derd schitterende arbeiderszooningen met achter- en vóórtuintjes en zouden "de Schildersbuurt" zvr- men. De Korenbloemstraat, zoaar "het karretje nog op de zandzoeg reed", zou in een grote zvrkeerszoeg zoorden herschapen en de "Letterkundigenbuurt"

omzomen. Nu zoerden meerdere kaarten op tafel ge- zoorpen o.a. de uitbreiding "Het Villa-park", ont- zoerp zmn Dr. Cuijpers, deskundige Z'Oor stadsuit- breidingen. Dit ontzoerp omzmtte het gehele terrein zmn af de Korenbloemstraat tot het Belgische spoor, zmn af de Bredase Weg tot aan de Berkdijk, zoelk ter- rein geheel zou zoorden onteigend. Het zoerd door- sneden zmn Noord naar Zuid door de beroemde Ringbaan, die als een gordel van smaragd om Tilburg zou slingeren en de grote zvrkeerszoeg zou zoorden. De tramlijnen zoaren reeds uitgestippeld met zoachthuisjes en stopplaatsen, 't Zouden dub- bele zoegen zijn voor de komende en vertrekkende

(14)

Pastoor W././. dc Klijn (1884-1958) van parochie

H. Margarita Maria van 1922-1958. (Coll. RHC Tilburg).

de Bredase Weg, om als Rector van de Leergangen dicht te wonen bij zijn geestes-kind. Verder zou in de naaste toekomst in de onmiddellijke nabijheid een statig station loorden gebouwd, dat zijn weerga in den lande niet kende. De Belgische lijn, die de

"Rapides" van Parijs en Brussel zou te verzwelgen krijgen, zou buiten Tilburg worden gelegd, tenvijl de bestaande lijn zou zoorden opgebroken en veran- derd in een Boulevard. Welke pastoor zou bij de ontplooiing van zulke plannen niet watertanden?

U moet echter iwoit vergeten, dat Tilburg in de da- gen in de zoeelde zmn een hoog-conjunctuur leefde en zich al een zoereld-stad zoaande. Het kon zich niet z'oorstellen, dat de hoog-conjunctuur een zusje had in de lagere regionen, "de Laag-conjunctuur"

genoemd.'

A l d u s een sarcastische en teleurgestelde her- der, die toen hij d i t opschreef, wist dat h e m een fata morgana voor ogen was gebracht.

( w o r d t vervolgd)

Luchtopname van villapark Zorgvlied in aanbouzv. Op

de voorgrond pension Marëngaarde, op dc achtergrond het parochiecentrum aan de Ringbaan-West, 1935.

man. Ten Oosten zmn deze verkeersioeg zouden frisse Midden-standszooningen z'errijzen, zozoel

Z'Oor de zoerknemende als zoerkgevende, ook zoel

z'oor de zoerkschuzoende! Ten Westen zmn de Ringbaan zou het hier lang Z'erbeide en besproken

"Villapark"zoorden geëffectueerd met ongez'eer 80 Patriciërs-huizen. In 't midden zmn dit gebouzoen- complex zou het instituut "De Leergangen" zijn home krijgen, dat op een millioen zoerd geschat. Dr.

Cuijpers had ook daarvoor een schitterend ontzoerp getekend, dat zoerd getoond. De hoofdleider zmn de

"Academie der Schone Kunsten der R.K. Leer- gangen", de Heer Bonsel, zou zijn medezoerker zijn. Dr. Moller had zijn woning al gebouzvd aan

N o t e n

1. Ideale moderne ivonhtgen in het park "Zorgvlied" te Tilburg, prospectus. Bibliotheek Regionaal Historisch Centrum Tilburg (RHCT), nr. 2879.

2. J.H.E. Rückert, Het uitbreidingipian der Gemeente Tilburg, (1917) met kaarten; Kees Doevendans e.a., Stadsvorm Tilburg, historische ontwikkeling: een methodisch morfologiscli onderzoek (Eindhoven/Tilburg, 1993), 115 vv.; Paul van de Sande, 'Rückert, Ruigvoorn en de plannen tot uitbreiding van het stadhuis', in: Tilburg. Tijdschrift i>oor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg.6, nr. 3 en 4 (1988); Gerard Steijns, 'Achtergronden bij het ontstaan van de wijk Jeruzalem', in: Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monu- menten en cultuur, jrg. 18, nr. 3 (2000).

3. J.A. Bornewasser, Vijftig jacir Katholieke Leergangen 1912- 1962 (Tilburg, 1962), p. 67 v v . ; T h . G . A . Hoogbergen, 'Confessionalisering van het onderwijs', in : H.J.F.M. van den Eerenbeemt (red.) Geschiedenis van Noord-Brabant, deel 2 (Amsterdam/Meppel, 1996), p. 361 vv.; RHCT, Archief van het gemeentebestuur van Tilburg 1908-1937, geheime notu- len van de gemeenteraad 1918. N.B. Dit archief w o r d t geci- teerd met de oude n u m m e r i n g . Momenteel is het archief in bewerking. Een concordans is echter voorzien.

4. RHCT, Archief van het gemeentebestuur vari Tilburg 1908- 1937, dossier 1919 1115.

5. RHCT, Archief van het gemeentebestuur van Tilburg 1908- 1937, dossier W1313/16,1921-1928. In dit dossier onder andere: 'Mededeelingen aan de leden der Vereeniging van Directeuren van Hypotheekbanken, door de directeuren der N.V. Utrechtse Hypotheekbank te Utrecht', nr 30, 28 december 1927, met daarin het artikel 'Goederen buiten den handel' over de Tilburgse zaak.

6. W.J. de Klijn, Gedenkboek der parochie H . Margarita Maria Bredaseweg te T i l b u r g bij haar zilveren jubileum (Tilburg, 1947).

(15)

Tussen Nijveroord en Besterd: de Nijverstraat

H a n s v a n D i j k *

"DmJ.P.W.A.vau Dijk, kunstliistoricus, iverkznam

als consultant cultuur- historie hij Font\/s Hogescholen-Bureau voor

Interdisciplinaire Landschapsanalyse (BILAN), schreef o.a. het boek Tilburg Architectuur

en Stedenbouxc in de gemeente Tilburg 1850-

1940 (2001).

Vanaf de Heuvel kan men via de Koestraat, Enschotsestraat of Besterdring het noordelijk deel van de stad bereiken.

Vandaar kan men via de uitvalswegen snel de stad verlaten. Ongemerkt zijn daarbij vele buurten, straten en pleinen

gepasseerd.

Evenwijdig en ten westen van de Besterdring ligt een rustige straat die de verbinding vormt tussen de Lange Nieuwstraat en de Veldhovenring. De lichtgebogen straat oogt als een doorsnee 'Tilburgse' straat: niet bijzonder breed en weinig opvallende woonhuizen die bo-

vendien alle modieuze verbouwings- trends uit de voorgaande eeuw laten zien.

Het is de Nijverstraat die omstreeks 1900 werd aangelegd.

Maar wat is een echte 'Tilburgse' straat?

Wat zijn daarvan de kenmerken? En is zo'n straat wel zo doorsnee als ze op het eerste gezicht lijkt?

I n l e i d i n g

Wat later zou uitgroeien tot de stad T i l b u r g bestond lange tijd u i t niet meer dan een verza- meling losse, oorspronkelijk agrarische maar later verstedelijkte d o r p e n en gehuchten, verbonden door een netwerk van wegen en pa- den. De v o r m van de nederzettingen w e r d soms bepaald door een driehoekige groene 'plaatse' zoals bij Korvel, De Veldhoven (nu W i l h e l m i n a p a r k ) en de H e u v e l . Andere, waaronder de Rugdijk en Berkdijk, o n t w i k k e l d e n zich als langgerekte, naar gelang de bebou- wingsdichtheid als straat- of w e g d o r p aange- duide nederzettingen. Elders lagen kleine, meer geïsoleerde buurtschappen en gehuchten zoals Hoogendries (ter hoogte van het h u i -

dige Prinsenhoeven) of Enthoven, nu nog fragmentarisch bewaard gebleven in de Enthovenseweg. Tussen en r o n d o m de verschillende nederzettingen lagen akkercom- plexen, daarbuiten omgeven door uitgestrekte heidevelden. Binnen d i t conglomeraat van nederzettingen lag het economische en bestuur- lijke zwaartepunt al vroeg bij de door de Heuvelstraat verbonden nederzettingen De Heuvel en De Kerk, de oude aanduiding van het gebied bij de huidige Oude Markt.

De bestaande nederzettingen breidden zich al vroeg i n verschillend tempo en i n verschillende mate uit, een o n t w i k k e l i n g die i n de loop van de negentiende eeuw in een stroomver- snelling raakte. De nog beschikbare ruimte in de nederzettingen w e r d hierdoor snel opge- v u l d met nieuwe, soms prominente w o o n h u i - zen en enkele bedrijfspanden. Ook langs de verbindingswegen tussen de nederzettingen verrees i n hoog tempo nieuwe bebouwing. Op de achter de w o o n h u i z e n gelegen percelen verrezen kleine en grote bedrijfspanden waarvan sommige zouden uitgroeien tot grote fa- briekscomplexen zoals het geval was bij dé i n - dustriestraat van Tilburg, de Goirkestraat. In tegenstelling tot elders waren de percelen in T i l b u r g over het algemeen vrij diep omdat dicht opeengepakte huizen i n smalle straatjes of i n een beperkte ruimte zoals bij bestaande (vesting-)steden hier niet bestond. Deze ver- houdingsgewijs diepe percelen vormen dan ook een typisch kenmerk van het oude Tilburg.

Planmatige groei

De hier i n kort bestek weergegeven uitbrei- d i n g van de stad volgde vooralsnog geen planmatige, door de overheid gereguleerde opzet. Eerder was er sprake van een zekere w i l d g r o e i aan bebouwing, reden waarom in 1867 i n de Tilburgsche Courant w e r d gewezen op de rommelige en daardoor onaanzienlijke aanblik van de stad. Het initiatief voor de be- bouwingsactiviteiten berustte bijna uitslui- tend bij particulieren. Pas r o n d 1865 vergroot- te de gemeente haar invloed op d i t proces toen op het akkercomplex tussen Heuvelstraat en

(16)

Ontwerp uit 1870 voor de nieuwe wijk Nijveroord ten

noorden van de Centrale Werkplaats van de Staatsspoonoegen. De tekening is van de hand van

H.l. van Tulder, 1870.

spoorlijn een nieuwe w i j k genaamd De Heuvelse Akkers w e r d aangelegd. De belangrijkste verbindingswegen tussen station en het 'centrum' (Stationsstraat en Comediestraat, later W i l l e m ll-straat), en dus de meest repre- sentatieve van de nieuwe stad, werden aangelegd door de gemeente. O m het aanzien van deze straten te waarborgen w e r d een verordening opgesteld, met daarin onder andere regels aangaande de hoogte, breedte en de geve- l o p b o u w van de huizen. De i n v u l l i n g van de overige straten in de nieuwe w i j k w e r d over- gelaten aan particulieren waardoor hier een meer gevarieerd bebouwingsbeeld ontstond.

N i j v e r o o r d

Na de Heuvelse Akkers bleef verdere diep- gaande bemoeienis van de gemeente bij de uit-

breiding van de stad v o o r l o p i g nog achterwe- ge. N i e u w e initiatieven k w a m e n dan ook van particulieren. De architect H.J. van Tulder, die onder andere in 1848-1849 het later gesloopte stadhuis aan de O u d e m a r k t had g e b o u w d , verwierf in 1865 het voormalige park van het paleis van W i l l e m 11, n u het paleis-raadhuis.

Voor het park o n t w i e r p hij i n 1870 een stratenplan onder naam ' K o n i n g s w e i ' . De w i j k was bestemd o m te w o r d e n b e b o u w d met heren- huizen en villa's, maar het plan van Van Tulder leed deels schipbreuk waarna de w i j k uiteindelijk w e r d i n g e v u l d met arbeiderswoningen.

I n samenwerking met burgemeester J.F.

Jansen en de Bossche k o o p m a n A.B. van der Steen o n t w i e r p Van T u l d e r i n 1870 ook een stratenplan voor een kleine w i j k i n de akkers

Een doorsnede van een van de twee woonhuizen die in 1908inopdrachtvanA.de

Roo, wagenmaker bij de Staatsspoorwegen, werden

gebouwd (Nijverstraat 131-133). Architect was jos

Donders. Op de bouw- tekening staat een stempel

dat z'enoijst naar de voorlopige bonzo- verordening van de gemeente uit 1904. (Coll.

Gemeente Tilburg, dienst Bedrijven, afd. DIV, bouzi'dossier).