De rol van moeder-zoon symbiose in perversie en zedendelinquentie: een wetenschappelijke verantwoording over de mogelijke gevolgen van een symbiotische moeder-zoonrelatie die niet door vader wordt beëindigd

Tilburg University

De rol van moeder-zoon symbiose in perversie en zedendelinquentie

Lehnecke, K.M.

Publication date: 2004

Document Version

Publisher's PDF, also known as Version of record Link to publication in Tilburg University Research Portal

Citation for published version (APA):

Lehnecke, K. M. (2004). De rol van moeder-zoon symbiose in perversie en zedendelinquentie: een

wetenschappelijke verantwoording over de mogelijke gevolgen van een symbiotische moeder-zoonrelatie die niet door vader wordt beëindigd. Wolf Legal Publishers (WLP).

General rights

Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain

• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal

Take down policy

If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.

IN

EN -

--1.F-IN W El-INS(:1-1 A I'l'ELIKE VEIC A IN-I'WED()111)INC; C)\'lilt 1)IE MC)(;ELIIKE (;EV(11.(;IENVAN [iliN hyl\1131()-1-15( 1-Ili

N'1()El)V.12-Z.(1()!\Ill.El_.ATI E I)Ili 1\1IET 1)( )(111

V,41)Elt.WI)Ill)-r 11Ell.INI)1(;1)

BIBUO™EEK

in perversie

en

zedendelinquentie

Een _{wetenschappelijke}

_{verantwoording over}

de _mogelijke

gevolgen van een symbiotische moeder-zoonrelatie die niet doorvader

wordt

_beBindigd

PROEFSCHRIFT

TEA VERKRUGING VANDEGRAADVANDOCTOR

AAN DEUNIVERSITEIT VAN TILBURG, OP GEZAG VAN DERECTOR MAGNIFICUS,

PROF. DR. F.A. VANDER DUYN SCHOUTEN,

IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN TEN OVERSTAAN VAN EEN DOOR. HET COLLEGE VOOR PROMOTIES

AANGEWEZEN COMMISSIE IN DE AULA VAN DE UNIVERSITEIT

OP WOENSDAG28APRIL 2004 OM 16.15 UUR

DOOR

KAROLINE MATHILDE LEHNECKE,

GEBOREN OP 11 FEBRUARI 1947 TE STRAELEN, DUITSLAND

UNIVERSITEIT * VAN TILBURG

zijn de lichtbronnen van ons hele leven. Zij vormen het centrale licht

waarin heel ons zien is ingebed...'

William Wordsworth

(1770-1850)

Een wetenschappelijke verantwoording over de mogelijke gevolgen van een symbiotische moeder-zoonrelatie die nia door vader wordt betindigd.

K.M. Lehnecke. ISBN: _{90-5850-075-6. Uitgegeven door}Wolf_{Legal Publishers}

(WLP).

Uitgever: Willem-jan van der Wolf

Productie: Rend van der Wolf

Dit boek is een_uitgavevan: ·Rolf_{Legal Publishers (WLP)}

Postbus31051 6503_{CB Nijmegen} Tel: 024-3551904; Fax: 024-3554827; E-Mail: _{wlp@hetnet.nl} Http://www.wol legalpublishers.com

Voor zoverhet maken vankopiedn uit deze uitgave istoegestaan op grondvan artikel 16 b

Auteurswet 1912 jo. het Besluit van 20 juni 1974,Stb.351,zoalsgewuzigd bu het Besluit van

23 augustus 1985, Stb.471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor _wettelijk verschuldigdevergoedingentevoldoen aande _{StichtingReprorecht (Postbus 882, 1180 AW}

Amstelveen). Voorhet_{opnemen vangedeelte(n) uit}deze_{uitgave in bloemlezingen,}readers en andere compilatie werken (artikel 16 Auteurswet ₁₉₁₂₎ dient men zich tot de uitgever te wenden.

Hoewel aan deze uitgave de uiterste zorg is _besteed, aanvaarden de auteur noch WLP aansprakelijkheid voorde_aanwezigheidvan_{eventuele (druk)fouten}enonvolkomenheden.

© 2()04 TekstenK.M. Lehnecke

Deze dissertatie kwam tot stand mede dankzij een aantal personen die mij

persoonlijk en professioneel op geduldige en kritische wijze ondersteunden.

Mijn dank voor hun warmeen _{enthousiaste hulp.}

In de eerste plaats bedank ik mijn promotor, Pref dr. T. I. Oei. Ik ontmoette Karel voor het eerst inde _{psychoanalytische stafvergaderingen in Ede. Tijdens}

66n van deze vergaderingen kondigde hij aan, zijn professoraat 06cieel te

hebbenaanvaard aan deUniversiteitvan _{Tilburg. Toen ik aan dit}forensisch -psychoanalytisch onderzoek wilde beginnen was ik erg blij dat hij mij wilde

adviseren en _{begeleiden. Hij heeft dit op zijn} zo _{kenmerkende hartelijke en}

stimulerende wijze, zevenjaar weten vol te houden. Ik dank hem voor zijn inzet.

Tijdens eendoorKarel georganiseerdebijeenkomstvanpromovendiontmoette

ik wijlen Dr. T. K.

de _{Graaf. Ik heb veel van}hem geleerd op hetgebied van

transgenerationele traumatisering. Het concept van 'thebadautonomous child' is

door _{hem geYntroduceerd en} eloquent beschreven in zijn proefschrift (1998). In 2002 werkten

wij

samen aan een onlangs gepubliceerd artikel. Op 16 september 2003, sprak hijzichpositiefuit over mijnmanuscript en dit was voor mij een _{geweldigeopstekeromdat hij vond dat zijngedachtegoed op} de_juiste

wijze in mijn proefschrift verwerkt was. Op mijn verzoek om als _copromotor

aanwezig te zijn bij depromotie antwoordde hij positief. Kort daarna echter,

stierfhij. Ik dank Theo voorzijngedrevenheid, zijnnauwgezette, enthousiaste

enrotsvaste_{overtuiging van}de _{goede afloop van onze samenwerking. Ik dank}

hem voor_zijn vertrouwen.

Dank komt toe aande leden vande promotiecommissie.

Prof. mr. P. 1/laardingerbroek van de vakgroep privaatrecht, Universiteit van Tilburgheeftmijwaardevolle_{adviezen gegeven}omtrentde_{conclusies van mijn}

onderzoek.

Prof mr. M. S. Groenhulsen van het departement strafrechtwetenschappen aan de Universiteit van _Tilburg.

Prof. dr. A. M.vanKalinthout van het departement Strafrechtwetenschappen aan

Prof dr. J. J. Baneke, _{hoogleraar in de gezondheidspsychologie bij de faculteit}

wijsbegeerte en maatschappijwetenschappen van de Universiteit Twente. Dank in de _{persoon van Drs. C../.de Boer-van Schaik, aan} het Ministerie van Justitie dat mij toestemmingverleende totraadpleging van dossiergegevens en

rapportagesvanjustitiabelen.

De toenmalige directie vandeTBS-kliniekOldenkotte dank ik voorderuimte die zij mij gafom aanmijn onderzoektebeginnen. Speciale dank gaat uit naar

Drs. T. H. Que.

Drs. D. F. j. Hoekstra

in

_{zijn functie van vast gerechtelijk deskundige die voor}

mij bemiddelde in het verkrijgenvan inzage in ambulante dossiergegevens van

justitiabelen. Drs. C. Fredeveld, _indertijd hoofd Forensisch Psychiatische Dienst,

Almelo_{voor zijn medewerking. Drs. M. Meijer,directeur van 'De Karelskamp,'} en de heer P. J. Halle.

Dr. E. H. M. Eurlings-Bontekoe van de vakgroep klinische psychologie van de

Universiteit_{Leiden, voor haar bemoedigende adviezen in het eerste stadium van}

mijn onderzoek.

Ik ben _{Prof Dr. H .B. M. van der}Wiet_{erkentelijk voor zijn bereidwilligheid}

mijnonderzoek methodologischteondersteunen. Doordekleinschaligheid van mijn studie heb ikgemeendhem hiermee niet verderte mogen belasten.

Drs. R. A. van dm Pot, hoofd Forensisch Psychiatrische Dienst, Rotterdam en Dordrecht en mevrouw Mr. C. M. van Esch, Hqfressortjuriste. Beiden ben ik erkentelijk voor hun bereidwilligheid medewerking te verlenen aan mijn onderzoek. Corrie heb ik _{gewaardeerd voor}haar_{opbouwende suggesties.}

De Forensische _{Psychiatrische} Dienst _{Arnhem, in} de _{personen van Drs. D.} Daniels, Drs. T. vanderVeer, Drs. Ingnd van Woudenberg _{Speciale dank gaat uit}

naar Daan, ook voor zijn collegialiteit in andere _{gremia waar}

_wij

elkaar veelal tegenkomen.

Al

bijna dertienjaar zijn wij intervisie-partnerswaarbij ikje heb

leren kennen en waarderen als een betrokken - en _deskundig

psychiater-psychoanalyticus, met hart voor het vak. Ik hoop van harte dat wu nog lang mogen samenwerken. Een speciale waardering voor mevrouw Y. C.

Janssen-Dekker, die mij ondanks haar drukke secretariele werkzaamheden steeds behulpzaam was bij hetzoeken naardejuiste dossiers. Dank je wel Yolanda. Mr. H. Stickelbroek vanhet OpenbaarMinisterieteArnhem voorzijn bemidde-ling in hetverkrijgen van inzicht in devonnissen van _{betrokken justitiabelen.}

Dr. G. F. _{Bogels, zenuwarts en psychoanalytica voor haar waardevolle}

aanwij-zingen.

Het _{Nederlands Psychoanalytisch Instituut, in het bijzonder mevrouw Dr../.}

Zevalkink, _{hoofd van de afdeling Onderzoek en Kwaliteitszorg, ben ik}

Mr. H. J. M. Boukemavoor zijn stimulerende woorden aan het begin van mijn

exploratie.

Mijncollega-studiegenoten: psychoanalytici in opleiding uit het jaar 1989, bij

het _{Nederlands Psychoanalytisch Genootschap. In hetbijzonder dank ik Drs.}

MarcelSchmeetsvoor zijn vriendschap tijdens een boeiende studie en opleiding. Drs. H. van der M/eide en Dr. A. _{Stii/kens die mij} als docenten een _belangrijke

aanzet hebben gegeven en mijn interesse in de psychoanalyse en in het onderwerp 'perversie,' in het bijzonder, stimuleerden door hun boeiende maniervan doceren. _{Mijn speciale erkentelijkheid gaat uit} naarmevrouw Dr. H. C. Halberstadt-Freud voor de inspirerende technische seminars en de waardevolle supervisies die ik bij haar _ontving.

Drs. J. A. Groen, Prof. dr. A.A. Fischeren _{wijlen Drs. J. Waage. Zij leerden mij} op ambachtelijke wijze het vakvan psychoanalytica.

Mijn collega's in mijn twee intervisiegroepen, Paul Van Woerden,Joke de

Bijl-Nachenius, juco van Rietschoten, Jo Verhoef, Peter Vermeulen, Maria Sijben, Ma,ja

Nijholf-Huijsse, Frans van Nunen.

Mijn collega's vandeRegionaleVrijgevestigdePsychotherapeutenGelderland, Catrien Bruijning, Erik DyckholI, Jos van Hofwegen-Hoppenbrouwer, Henk

Hanekamp.

Drs. C. Louwerier-den Dulk, voorhaar vriendschap, haarwaardevolle _collegiale ondersteuningmaarvooral voorde_{systeemtheoretische kennis}eninzichten die ik van haar kreeg tijdens onze samenwerking.

Mijn collega's van de Gelderse Roos te _{Arnhem, voor} hun geduld en hun

tolerantie.

Mevrouw Rita van der_Stoep, voor de taalkundige correcties.

Mijnschoonzusje, Alice Goedman, dankik voorhaarnimmeraflatendeinteresse

in _{mijn onderzoek. De door haar getoonde, authentieke belangstelling en}

vriendschap was _{altijd hartverwarmend.}

Dr._{Jellemieke Hees-Stauthamer en Drs.} Yteke _{Hettinia voorhun innige}

vriend-schap, genegenheid en enthousiaste ondersteuning. Dank voor jullie buiten-gewone inzet en voor het feitdat

jullie

wilden _{optreden als mijn paranimfen.} Dit _{proefschriftdraag ik op aan mijn} zonen Raemon en _{Duncan en aan mijn}

man johan, die ik veel dank verschuldigd ben voor zijn geduld, zijn inzet en zijn buitengewone verbale

creativiteit, die mij uit

menig taalkundig en

emotioneel spagaat wistte halen.

HOOFDSTUK 1

Inleidende

_{beschouwingen}

1.1 Inleiding . . . , . . . . - . . , .. 1

1.2 Probleemstelling en koersbepaling ... 3

1.3 Aanleiding totde studie . . . 5

1.4 Deopzet van het onderzoek ... 5

1.4.1 Een_{blijvende symbiotische} moeder-zoonrelatie . . . 6

1.4.2 Deindividuele _{psychogenetische}factor . . . 7

1.4.3 Milieu- en _{omgevingsfactoren . . . 8}

1.5 ...13Werkwijze ... 1.5.1 Inkaderen van de data . . . .1 5 1.5.2 Selectie van dossiers . . . .1 5 1.6 Samenvatting ...15

HOOFDSTUK 2

Seksueel

_afwijkend

versus _{ontoelaatbaar gedrag} 2.1 Inleiding . . . . . . . 2.2 Perversie en_parafilie in _{p e r s p e c t i e f. . . .1 8} 2.2.1 Kenmerken_{van perversie:} lustvolle sensomotorische aspecten, drang, ritueel enfantasie . . . .2 1 2.3 Perversie enparafilie geen uitwisselbare synoniemen . . . .2 4 2.3.1 Determ parafilie dektde lading niet . . . .2 8 2.3.2 _{Van perversie tot zedendelinquentie . . . .3 0} 2.4 Samenvatting ...32

HOOFDSTUK 3

Het theoretische psychoanalytische referentiekader

3.1 _Inleiding... . . . .3 5

3.1.1 De verschillende _{psychodynamische stromingen en}

3.2 Het driftmodel . . . 37

3.3 Het

Egomodel ...42

3.4 Het _{objectrelatiemodel . . . .4 4}

3.5 Het psychoanalytische model van de zelfpsychologie . . . .4 8 3.6 De orthodoxe_{psychoanalytische visie op perversie . . . .5 0}

3.7 Theoretische _{ontwikkelingen} na Freud . . . .5 1

--3.8 Object-relationelehypothesen van de perverse

ontwikkeling . . . ,3

3.9 Samenvatting ... ,...62

HOOFDSTUK 4

Aspecten van de _{psychodynamiek}

Inleiding...···-···

4.1 63

4.2 Afweermechanismen . . . 65 4.3 _{Coping...,...,...} . . . .6 6 4.4. G e h e c h t h e i d. . . 67

4.4.1 _{Gehechtheidsgedrag, gehechtheidssysteem, gehechtheidsstijl}

en gehechtheidsclassificaties . . . .7 3 4.4.2 Zedendelinquenten en_{gehechtheid . . . .7 6}

4.4.3 Het _gezinals _{oorspronkelijk vertrekpunt . . . .7 7}

4.5 De interactionele _{psychodynamiek . . . .8 0}

4.5.1 Verschillen tussen neurotische en perversevormen van

zedendelinquentie ...81

4.5.2 _{De compromisformatie:} hetuitstellen en _{ombuigen van}

lustbevredigingnaar maatschappelijk

geaccepteerde normen ...82

4.5.3 De aard van de _gehechtheid isfundamenteel in de _{vorming van}

de persoonlijkheidsstructuur . . . .8 5

4.5.4 _{Een normale, gezonde narcistische ontwikkeling . . . .8 6}

4.5.5 Separatie enindividuatie in een_{veilige omgeving . . . .8 8} 4.5.6 _{Een problematische, ongezonde narcistische}

ontwikkeling- ...89 4.5.7 Separatieen individuatie in een_{onveilige omgeving_ . . . . .9 1}

HOOFDSTUK 5

Het psychodynamisch proces geillustreerd

5.1 Inleiding . . . .9 5 5.2. Michael . . . .9 6 5.3 5.4 Cees . . . 100

5.5 »m...1.1 11 11111111 11111111111 1111111 1,1

5.6 Piet . . . 102 5.7 Maarten . . . 103 5.8 Paul . . . 105

5.9 Kritische factoren en _{objectrelaties . . . 106}

5.10 Kritische factoren en de afweermechanismen . . . 108

5.10.1 Seksualisatie . . . 108

5.10.2 Dissociatie . . . 109

5.10.3 Identificatie, projectie en projectieveidentificatie . . . 110

5.10.4 Omkering en 'turningpassive into active' . . . 113

5.11 Kritische factoren en _{gehechtheid . . . 114}

5.12 Kritische factoren en cognities- . . . .1 1 6 5.13 Dedrangtot

herhaling ...118

5.14 Samenvatting ... . . . 121

HOOFDSTUK 6

Het onderzoek

6,1 Inleiding . . . 123

6.1.1 Het _{probleem voor}de_{psychoanalyse gedefinieerd . . . 124}

6.1.2 Hermeneutiek en _{wetenschap . . . 125}

6.1.3 Het methodisch vinden . . . 126

6.2 Verantwoording onderzoeksmethodiek . . . 126

6.2.1 Verantwoording onderzoeksgroep . . . 127

6.2.2 Selectiecriteria en _{gezinsconstellaties gedefinieerd voor de} TBS-groep en de _{FPD-groep . . . 127}

6.3 Hetonderzoek _{bijde TBS-groep...129}

6.3.1 De TBS-dossiers . . . 129

6.3.2 _{Algemene kenmerken van} de _{onderzoeksgroep . . . 130}

6.3.3 Factoren die tot seksuele _ontsporingleiden . . . 132

6.3.4 Beschouwing van de _{TBS-groep . . . 133}

6.4.1 De dossiers van _{de (ambulante) FPD-groep . . . 136}

6.4.2 _{Algemene kenmerken van} de _{FPD-groep . . . 137}

6.4.3 Oudercriteria en _{gezinscombinaties van} de _{FPD-groep . . . 137}

6.4.4 Beschouwing van de _{FPD-groep . . . 139}

6.5 Overeenkomsten enverschillen tussen de TBS- en FPD-groepen 142

6.6 Slotbeschouwing...144

6.6.1 _{De etiologie van perversie schematisch}en _{globaal in} beeld

gebracht ...151

6.7 Conclusies en aanbevelingen . . . 153

6.7.1 Conclusies . . . 153

6.7.2 Aanbevelingenvoorverder onderzoek . . . 154

Inleidende beschouwingen

1.1 Inleiding

Het gedrag en de geestestoestand van _{zedendelinquenten zijn al door vele} wetenschapperstotonderwerpvanonderzoekgemaakt.InNederland en in het buitenland_zijntalrijkestudiesverricht naarde_specifiekekenmerkenvanseksuele

delinquenten endeclassificatievan typen van zedendelicten. Begrijpelijkerwijs

is daarveel aandachtbesteed aan het_{kunnen voorspellen van het risiconiveau}

en het _{recidivegevaar.} De _maatschappij is _{immers gediend met}een _adequate

preventieen bescherming tegenditsoortmisdrijven. Ookhet vindenvan snelle

en effectieve _{behandeloplossingen is doel van} veel forensisch onderzoek. De cognitieve leertheorie, die in het midden van dejaren tachtig vanuit

Noord-Amerika naar ons toe is gekomen, heeft in praktische zin bijgedragen aan de

ontwikkeling van klinische interventies. De _{slogan no cure,} but control werd eveneens

uit

_{Amerika geimporteerd;}ze_{impliceerde dat'eengoede,}

veelbeloven-de_{theorie' minder belangrijk werdgevonden}daneen'veelbelovende behandelin-terventie'.Denadruk kwamnietlangerteliggenophet'genezen' van de

symp-tomatologie maar op hetonder controle krijgenenhouden van het symptoomge-drag. In het forensische werkveld heeft dit verschuivende uitgangspunt veel

impulsengegevenaandirectieve, leertheoretische behandelmethoden.De neiging

om het kind met hetbadwater weg te gooien was inde begineuforie van de

'cognitievevloedgolfniet ongebruikelijk.Een_grootarsenaalvan

psychoanalyti-sche kennis en _{ervaring op het gebied van psychodynamische} en

systeem-therapeutische expertiseisdientengevolge gemarginaliseerd, orndat het niet meer tot het gangbare protocol behoorde. Een te eenzijdige kijk op de complexe

diversiteit vande_problematiekisechter reductionistisch endesterke_{nadruk op} classificatieen_{nosologie wekt}een valse_schijnvanzekerheiden

wetenschappelij-ke evidentie. De politiek-bestuurlijwetenschappelij-ke orde is daar misschien wel mee_gediend maar het _{werpt geen} beter

_{licht op}

de _{complexiteit van} de _onderhavige

problematiek:

'

In het _gangbare bestek anno 2003 _{wordt naar mijn mening onvoldoende}

aandacht besteed aande_{persoonlijkheidsstructuur(ofpersoonlijkheidsorganisatie)} vanseksuelecriminelen endeinvloedvanmilieufactoren_{(omstandigheden). Aan}

diepgaand onderzoek naardepersoonlijkheidsstructuuren_{omgevingsinvloeden}

die eenrol_{spelen in het delictgedrag}wordtin _{menige psychiatrischeinstelling} onvoldoende_gedaan.Meer inzicht inde_{ontwikkeling vaneen perverse}

persoon-lijkheidsstructuur ende_{omstandigheden (specifiekeomgevingsfactoren) die tot}

delictgedragkunnenleiden zaleenbelangrijkeaanvulling zijn voorde klinisch

forensische_praktijken_mogelijkvoor_{behandelstrategieBn. Deze studie biedt een} aanzet tot een alternatieve manier van _{kijken naar} de _{problematiek van de}

zedendelinquent en de onderliggendeparafiele stoornis.

Verkrachtingenen seksuelemisdrijven met dodelijkegevolgenroepeneensterke

weerzin indemassamedia ende_{samenlevingop.}Wanneereen_{dergelijkmisdrijf}

zichvoordoet,_{klinkt al snel de roep}om_{repressievemaatregelen,}zoalschemische castratie_{en levenslange gevangenisstraffen,}zekeralsbekendwordt datdedader al eerder voor een _{(zelfde) zedenmisdrij f}is veroordeeld. _{De behandeling van} zedendelinquenten is dan ook een _moeilijke en _{complexe opgave. Het is nog}

niet zo _{lang geleden} datbeleidsmakers_{constateerden dat sommige} zedendelin-quentenonveranderbaar en dus ook nietmeer behandelbaar zijn. Voor hen zijn

daarom specifieke 'longstay' detentieplaatsen (levenslangeverblijven) gecreeerd

in onder meerde_{instelling Veldzicht. De}Ruiteren andereforensische

weten-schappers vinden deze beleidsmatige constatering te prematuur.2 Uit hun

onderzoekvanrecentedatumi blijkt datdebehandelprogramma'sonvoldoende zijn afgestemd op de heterogeniteit en complexiteit van de te behandelen

doelgroep. In de TBS-klinieken ZOU te weinig gebruik worden gemaakt van wetenschappelijkemeetinstrumenten(zoalsonderandere dePCL-R)4,waarmee men het recidiverisico beter leert inschatten. Deze instrumenten kunnen

claarnaast ook kennis en _{aanknopingspunten opleveren voor} een effectievere behandeling. Een bijdrage aande _{ontwikkeling van}zo'n meetinstrument werd in 1999geleverd door DJ. van Beck, met de delictscenarioprocedure voor de behandeling van seksueel agressieve delinquenten in de Dr. Henri van der Hoeven _{Kliniek. Zijn delictscenarioanalyse is} een uitstekend _diagnostisch

2 Uitspraak van C. de Ruiter in het tijdschrift de Psy, Over TBS, men is alsdedood voor

vemieuwing, 7, 2003, 5, p. 8-12. ' Hildebrand, e.a.,2003.

instrument en een_{waardevolle aanvulling op} de_{risico-assessment-analyse van}

een seksueeldelinquent.

1.2 Probleemstelling en koersbepaling

In de binnen- en _{buitenlandse wetenschappelijke literatuur zijn} de _afgelopen

decennia publicaties verschenen op het gebied vande nature versus n:irture en cure

versuscontrolproblematieken.5 De vraag of de oorzaak van afwijkende seksuele

voorkeuren_{gebaseerd isop biogenetischeaspecten}

ofhun

_{oorsprong vinden in}

sociaal-psychologischefactoren

blijft

de_{gemoederenbezighouden, zoals zij dit}

al eeuwen heeft _{gedaan. Belangrijke onderzoeken op het gebied van de}

6

classificatie_{van zedendelinquenten}komen onderanderevan_Prentkyen_Knight.

Debiosociale, leertheoretischestudiesvanMarshalen Barbaree7zijnbaanbrekend

geweest voor het theoretische fundament van risicoanalyses en

recidive-assessmentbijseksueeldelinquenten. Marshal enBari,areewsteldenonderandere

vastdat_{gebreken in} de_{vroegkinderlijkeaffectieve zorg in}de_{gezinssituatie, het}

gebruik van geweld en gebrek aan structuur, het_opgroeiende kind_bijzonder

kwetsbaarmakenvoorzoweleenzaamheidals_{negatievepeergroupbeinvloeding.}

Er zijninderdaad veelfactoren die eenrol_{spelen in}de_{etiologie van het}seksuele

(gewelds)delict.Welkenu preciesdedoorslaggevendefactoren zijnis_bijzonder

moeilijk aan te geven omdat er zoveel typen seksuele delinquenten zijn en zij

deel uitmaken van een heterogene groep van mensen. Men kan onmogelijk alle

zedendelinquenten over 66nkamscheren. Indegedragswetenschap kan ook niet meerwordenvolstaan met een_{monocausale benadering. Huidigeopvattingen}

gaan uit vanhet meervoudig-factoriale model. Dat

wil

zeggen dat errekening moet_{worden gehouden met eenheel spectrum van}factoren dieertoekunnen

bijdragen dat iemandeen perversepersoonlijkheidsstoornisontwikkelt6ngeneigd

is om een delictte plegen. Zo kunnen erbiologische factoren zijn die wijzen

op constitutionele defecten. Men denke aan mannen die lijden aan het Klinefelter-syndroom. Patienten met deze ziekte hebben twee of meer x-chromosomen naasteeny-chromosoom in tenminste 66ncellijn. Mannen met

dit_{syndroom vertonen}seksueel_{afwijkendgedrag.De sociaal-culturele (milieu)}

' Discussie tussen M. Lautenslager en C. de Ruiter in hetTildschrift voor Psychotlierapie. 29, 6,11,2003.

6 Prentky& Knight, 1990.

' Marshal& Barbaree, 1984.

invloeden inde_{ontwikkeling van een jong}mens_spelen uiteraard ook een zeer

belangrijke rol. Finkelhorn en Lewis legden in hun onderzoek de _{nadruk op}

hetsocialisatieproces. Volgens hen is er tijdens de socialisatie vanjongens een grote behoefte aan _{dominantie, macht} en controle over hun _vrouwelijke tijdgenoten. Dominantieen machtover vrouwen dwingen bewondering af en

die _bewondering wordt door de betrokkenen als een erotiserende _ervaring beleefd.

Omvolledigrecht te doen aandecomplexiteit vandeproblematiek moet zeer

diep worden ingegaan op het grote spectrum van factoren. Een dergelijke

diepgangligt buiten het kader van dit onderzoek.

Ik

beperk mij tot een klein

deel van de ingewikkelde puzzel, te weten:

a. het bestuderen van individuele, psychogenetische elementen en gezinsfactoren die een

rol

spelen indevorming vande_{persoonlijkheid}

b. het beschrijven vandespecifieke,interactionele dynamiek inhet gezin

c. de gevolgen die daaruitkunnen voortvloeien.

Dezedrie_{pijlers beinvloeden}elkaar. _Mijnstudie richt_{zich hoofdzakelijk op de} vroegkinderlijke ouder-kindinteracties binnen hetgezinssysteem,toegespitst op

de_symbiotischemoeder-zoon_{relatie en de vaak afwezige}vader. Indezerelaties speelt een aantal _{aspecten een rol die} de _{ontwikkeling van} de_{jongen zodanig}

kunnen beinvloeden dat hij bepaalde persoonskenmerken ontwikkelt die tot

perversie ofzedendelinquentie kunnen leiden. De centrale vraagstelling luidt welke _{specifieke, habituele,} interactionele gezinscriteria kunnen leiden tot de ontwikkeling vaneen_{perversepersoonlijkheidsstoornis,}resulterendin

zedende-linquentie.

De volgende zes gezinscriteria werden onderzocht en in twee verschillende groepen zedendelinquenten met elkaar vergeleken:

- De _{symbiotische moeder-zoonrelatie (S)} - De _{dominante moeder (D)}

- De

_{zwakke, onderdanige vader (Z)}

- De veel _{afwezigevader (V)}

- De mishandelende _{vader (A)}

- Hetsociale _{trauma (E)}

Er is tot nutoe weinig_{onderzoek verricht (vanuit}een psychoanalytisch

denk-kader) naar het verband tussen deze criteria en de problematiek van seksuele

delinquenten.Mijnonderzoek iseen aanzetom_{bepaalde, kwetsbare}

gezinscom-binaties te kunnen vinden die een substraat kunnen zijn in de vorming van

pervers gedrag.

1.3 Aanleiding tot

de studie

Tijdensmijnspecialistischeopleidingtotpsychoanalytica werdikgeboeid door het thema _{perversie. In het} cursorische _{gedeelte van} de _{opleiding werden}

verschillende _{aspecten van perversie onder de loep} genomen. Als moeder van

tweezonen_{boeide mij in}de_{psychoanalytischewetenschappelijke literatuur in}

het bijzonderdatperversievormingofstagnatie vandepsychologische

persoons-ontwikkeling het gevolgzou kunnen zijn van een syrnbiotische relatie tussen

moederenzoon.10 In 1995 trad ik a;inalshoofd vandepsychotherapeutengroep in deTBS-kliniekOldenkotte.Deze_{werkomgevinggafmij}de_{gelegenheid mijn}

forensische belangstelling voor dit onderwerp verder uit te bouwen en te

verifieren ofde psychoanalytische theorie klopte met de feiten. Door wat ik vond, nam mijninteresse toe enik verzocht prof. dr. T.I Oei mijtebegeleiden

bij mijnonderzoek. In 1999 meldde ik mij aan bijde Forensisch Psychiatrische Dienst omalsProJustitia-rapporteur i.0. additionelediagnostische kennis op het gebied vanseksueledelinquentieteverwerven. Tijdens aldezewerkzaamheden

heb ik _mijn kennis _{aanzienlijk kunnen verbreden. Bij} de _{Gelderse Roos (v/h}

Riagg)inArnhem, waar

ik

sinds 1991 als_{psychoanalytica werkzaam ben, en in}

mijn zeltitandige psychotherapiepraktijkbehandel ik, onder andere, patienten met_parafilieofmetanderewoorden: meteen_{perversepersoonlijkheidsstructuur.}

1.4 De opzet van

het

onderzoek

De these van dit onderzoek is dat een sterke symbiotische relatie tussen een

moeder en haar _{opgroeiende zoon} kan resulteren in een _{problematische}

'" De moeder-zoon relatie is in dit onderzoek geaccentueerd omdat onderzoeker voornamelijk met een _{mannelijke (forensische) populatie} werktwaarin _{een perverse} persoonlijkheidsstructuurmanifest is. Datwilechter nietzeggen dat erinandere

ouder-kindinteracties,zoals o.a.vader-dochter,geen specifieke gedrags-

ofgehechtheidspatro-nenkunnenontstaan diekunnenresulteren in een_{problematische,perverse}

gehechtheidwaaruit het kindzich psychischmoeilijkofniet meerkanbevrijden. Indiendaar_{specifiekeomgevingsomstandighedenbijkomen,}zoals een_afwezige

en/of

mishandelende vader en een sociaal trauma in de vorm vanjarenlang

isolement,

neemt de kans op

een _{perverse persoonlijkheidsontwikkeling} significant toe.

1.4.1 Een blijvende symbiotische moeder-zoonrelatie

Symbiotischeinteractiepatronen tussenmoeder en zoon kunnen leiden tot een

te hechte band, ookwelgeparentificeerdebandgenoemd.Doordat het kind als het ware _{gevangen zit in} de _dyadische relatie _{leert het bepaalde psychosociale}

vaardigheden niet aan, die het inzijn ontwikkeling nietkanmissenen_{dreigt het}

in een sociaal isolement te raken.

Dit

heeft negatieve gevolgen voor zijn ontwikkeling op school en kan leiden tot gepest worden

of

uitsluiting door leeftijdgenootjes (peergroup). Een paradoxale,negatiefvicieuze spiraalvorming

kan zich danvoltrekken. Het kind dat zich in eente_{hechte (symbiotische) relatie}

met de moeder bevindt, waaruit het zich niet kan _bevrijden

of

losmaken, zal

gebrekkigepsychischeen socialevaardighedenontwikkelenenraaktsteeds meer aangewezen opdemoeder vanwiehetjuist moet, casu quo,

wil

loskomen. Zo

zit de zoon gevangen ineennoodlottige,11 symbiotischebinding.

Hij

loopt een ontwikkelingsachterstand op. Zijn losmakingspogingen en alles wat daarmee verband_{houdt zijn}vaakmanifestaties vanwanhoopspogingen die zichineerste

aanleg uiten in oppositioneel gedrag; in latere instantie kunnen deze eerste

vergeefse pogingen uitmonden in pervers gedrag en in het extreme geval in

zware seksuele _{delinquentie.}

Een tweede factor isde positie van de vader in het gezin. Indiende vader op

een_{negatieveofnauwelijkspositieve manier betrokken is bij} de_{opvoeding van}

zijn zoon, ervaart het kind hem nietalsbeschermer. De vaderwordtbeleefd als

(fysiek_{en/ofemotioneel)} 'afwezig'. Determ'afwezig'kanbetekenen dat vader

er letterlijk niet is, maar kan er ook op duiden dat hij geen betekenisvolle rol

speelt als identificatiemodel voor het kind. De 'afwezige' vader kan dus een

submissieve vader_zijn,wiens_{aanwezigheid door}dedominantie vandemoeder voor het kind niet sterk

of

_{positiefopvalt. De gezinsconstellatie} 'dominante

(symbiotische)moederenafwezige vader' is inmijnthese eensubstraat voor een eventuele perverseontwikkelingsstoornis.Deernst vandeontwikkelde

psycho-11 _Noodlottig

heeft hiergeenreligieuze,defaitistische betekenis maarduidt voornamelijk op de ernstigegevolgendiedikwijls noodlottigkunnen zijnvoorzoweldedader als het

pathologie zaleen afspiegelingkunnen zijn van de mate vanwerkzaamheid en

zelfredzaamheid van het individu in demaatschappij. Mogelijk is aan te tonen datdeernst vande_{geparentificeerdheid, casu quo,}de_{symbiose, ofde mate van} de desbetreffende_{psychopathologie, recht evenredig is aan} de _{problematische}

integratie inde_{maatschappij,respectievelijk aan hoegewelddadig}de

geseksuali-seerdemanifestaties_{kunnen zijn.} Als_{gevolgvan ernstigeparentificatie}raakt het

kindalsregel ineensociaalisolement. Hetisolement12waarin een kind zich soms

jarenlang bevindt, wordt aangegeven als een 'sociaal trauma'.

1.4.2. De individuele psychogenetische factor

Opindividueel,psychobiologisch niveau zullen erals_{gevolg van bovengeschetste}

ontwikkelingsachterstand in bepaalde kritische fasen gebreken ontstaan.

Ontwikkelingsachterstand moet hier worden begrepen als een _gebrekkige

psychischeegostructuur,gebrekkig normbesef gebrekkige identiteitsontwikke-ling, onvoldoendesociale vaardigheden, etcetera. Dit zijn enkele kenmerken die menbij zedendelinquentenkantegenkomen. Ondanks het feit dat een indi-vidu genetisch ruimvoldoende mogelijkheden _{heeft, buvoorbeeld}een boven gemiddeld I.Q., kan de inperkende gezinspathologie toch resulteren in een gebrekkige cognitieve (en affectieve) ontwikkeling. Zoals later _{duidelijk zal}

worden heeft ditverregaande consequenties op allerleilevensniveaus, maar in

het bijzonder is het van invaliderende invloed op het aangaan van intieme,

vertrouwde relaties. Door de _{specifieke (moeder-zoon) gezinsconstellatie kan}

er geen

of

onvoldoende triangulatie13

plaatsvinden. Mede daardoor kan het jongege niet de _{gezonde fallische (mannelijke) ontwikkeling} doormaken die

nodig is vooreencongruenteseksueleidentiteitsontwikkeling. Metditonderzoek wil ik _aannemelijk makendat vermelde_{gezinsdynamiek} het_{substraat kan zijn} vooreeninstabiele psychoseksueleidentiteit eneenonevenwichtige ofzwakke persoonlijkheidsontwikkeling.Alsgevolghiervan kanhetgebeuren dat het kind

12

Een letterlijke vormvan sociaalen_{fysiekisolement wordt geillustreerd in het leven van}

M. Proust, door zijnpsychosomatischeenhypochondrischeproblematiek, dieaangezet en/ofin stand_gehouden wordt door de _{symbiotische relatie met zijn overbezorgde}

moeder, en deemotioneleafwijzing door_zunvader die hemeenandere carriare dan

dieals_schrijverhad_{ingeboezemd. Zie ook}R.Hayman, Proust;a_biography,Carrol & Graf Publishers, Inc. New York, 1992, p.3-564, in het buzonder, p. 115 e.v.

13 Triangulatie iseenproces datplaatsvindt in het_{gezin. Een kind leert (in}deleeftijd van

3-7 jaar) dateen_{exclusieve (erotische)}relatie metdeouder van_{het andere geslacht niet} mogelijk is. Het leert datdezeexclusiviteit er istussen vader enmoeder. Triangulatie refereert aan de driehoeksrelatie binnen een _{(gezins) systeem waarin onderlinge}

onvoldoende_draagkrachtontwikkeltom frustratieen_{spanningen op}een_goede

manier te laten afvloeien. Als zijn draagkracht niet sterk genoeg is, kunnen spanningenenmachteloosheidsgevoelensgeseksualiseerdofgeiirotiseerd worden, waardoor de wegnaar perverse oplossingen geplaveid wordt. Zo kunnen de wanhoopspogingen (ofspanningen) een_{lustbevredigend doel op}zich worden. Omdat het altijd kortetermijnoplossingen zijn moetersteeds_opnieuw

bevredi-ging wordengevondenen ontstaat erdevicieuze cirkel vaneenaltijd

terugke-rende,

of

recidiverende, geseksualiseerdesmacht die eigenlijkeenzoektocht is

naar spanningsreductie. In de loop dertijd wordtdezezoektocht_{drangmatiger.} Ook dit is _{specifiek in het perversieve gedrag van zedendelinquenten.}

Er zijnbiologische onderzoeksgegevens diewijzenopgenetisch-constitutionele

defecten, zoals mannen die_{lijden aan} het_{Klinefelter-syndroom. Berlin, Rada,} LangevinenHuckerenBainwonderkennen hetbelang vandegenetischefactor

alseen_{mogelijke bronvan seksualiteitsproblematiek, maar menen}met_stelligheid

datde_{primaire factor in}de_etiologievanseksuele_problematiekeendefectueuze

ontwikkelingvan_{genderidentiteit}en_{genderrol is. Het is}een_{probleem dat zich}

bu sommigenalopjongeleeftijdmanifesteert. Radaonderzochtde

testosteron-spiegels van 52verkrachters en 12gewelddadigepedofielenentrofdeze binnen

de normale waarden aan. In _{een andere studie,} waarin _hij zeer _gewelddadige

delinquenten onderzocht,trof hijwelhogere waarden aan.

Zijn

conclusie is dat onze kennis nog indekinderschoenenst:aat.Berlinwaarschuwt dateen succesvolle

biologische behandelingsmethode nog niet het bewijs is dat de _lichamelijke

conditie en _{behandeling in} direct verband met elkaar staan. Alle _genoemde

onderzoekers zijn vanmening datde_{ontwikkeling van}een_gebrekkigeseksuele

identiteit een _{wezenlijke factor is in} de _{pathologievorming. Doch} niet alleen

biologieofgezinsfactoren spelen een rol,ookpeergroupinvloeden zijnvan belang in de etiologie.

1.4.3 Milieu- en omgevingsfactoren

Milieu-ofdebrederesociale_{omgevingsfactoren spelen een rol,}nietalleenbinnen

het gezin maar uiteraardvooral daarbuiten, op school en later in het werk. De invloed van de _peergroup wordt _belangrijkerals kinderen ouder worden. Een

peergroup iseen_{belangrijkekatalysator}voorsociale_{conditioneringsprocessen.}

Diverse onderzoekers hebben geconstateerd dat teagressievekinderen door de

14

peergroup worden afgewezen en buitengesloten.15 In de peergroup worden

belangrijkemannelijke identificatiepatronenverankerd,zegt Bancroft.16Hierleert mendat_{fallisch gedrag(mannelijke dominantie) beloond}wordt_{met verhoogde}

status, een _{begerenswaardigepositie in}de _groep. Bancroftgaat zelfs zover om de westerse maatschappij eenrape- supportive culturete noemen. Die stelling baseert

hij onder meer op het feit dat verkrachte vrouwen die _{aangifte doen van een}

seksueelmisdrijf,zelfs in onze tijd nog, vaak alshoer wordenbejegend. Tijdens juridische procedures (vooral in de U.S.A. en U.K.) moeten deze vrouwen

rekening houden met eenzeervernederende rechtsgang. Bancroft 17

vermeldt

dat mannen _gemakkelijk seksueel _{geprikkeld raken, ook} als _{gevolg van}

niet-seksuelestimuli._{Volgens hem gaat het}om_{bepaalde leerprocessen die}insociale

context _{plaatsvinden,} zoals onder andere in een _{peergroup. Bijjongens in de}

puberteit komt hetveelvuldig voor dat er een _verhoogdeseksuele_{respons (of}

erectie) plaatsvindt, ook naar aanleiding van niet-seksuele situaties, zoals in sportsituatieswanneergebeurtenissen spanning oproepen.Alsjongensvolwassen warden volgt ereen_{periode waarinsprake is van eenonderscheidend leerproces,}

zodateen_{seksuele responsgekoppeld wordt aan}een_{toepasselijke}seksuele_prikkel.

Bancroft is van _{mening dat} dit_{leerproces in} de _{peergroup gestuurd} wordt en

richting krijgt. Zo kan de_{peergroup als het ware}een_{doorgeefluik worden van} een seksueelscenario._{Dejongeman die}zichdominant_opsteltenmachtuitoefent

over_{zijnvrouwelijke tijdgenoten,geniethoog}aanzienin_bepaaldesocialemilieus.

De verhoogde sociale status in de _{groep is} een sterke _{bekrachtigingsfactor.}

Bewondering en _{erkenning van gewaardeerde anderen} kunnen erotische belevingen luxeren. Dat is _volgens Bancroft een voorbeeld van hoe sociale

leerprocessen in de peergroup verankeren en later door het individu worden verinnerlijkt. Machtige (dominante) mannenworden aantrekkelijk gevonden. Bancrofttrektde_{conclusie dat er op}deze_wijzeeen_{bevorderende,}

maatschappelij-ke context wordt geschapen voor seksueel geweld. Hij noemt dit een

rape-supportivecultuur omdat verkrachting een machtsmiddel kan zijn, een instrument om woede, haat en vernedering manifestte maken.

Eenexpliciet voorbeeld vande dubbele standaardtenaanzien van vrouwen en

vandemanifestatie van fallische dominantie, isbreeduit te zien inde media en

filmwereld. Filmhelden zijnvaak_geweldigeverleiders die er nietvoorschromen

om vrouwen te misbruiken ofte bedriegen voor welk doel ook._{James Bond}

15 In deTruthtabelblijkt dathetmerendeel vandezedendelinquentengeisoleerdwerden door peergroup-afwijzing.

16

Bancroft, 1990.

17

iszo'n_geslepen,nietsontziendeversierder dieslechtszeer kortstondige seksuele

ontmoetingenheeftmet bloedstollend mooie vrouwen, waarna hij er weer snel

vandoor gaat. Miljoenen filmliefhebbers genieten vanzijn verleidingskunsten waarin_opsubliminaalniveau_{promiscuiteit, overspelofdehumanisering van de}

vrouw wordt _{aangemoedigd.} Vaak maken _{filmmakers gebruik} van bekende

vrouwelijkearchetypes, zoals demadonna en hethoerentype. Hethoerige type kan _{hartstochtelijk begeerd} worden _{(Marilyn Monroe)}

of

straffeloos worden verkracht. Het isdezevrouwvanvlees enbloed_waartegendeandere_archetypes,

demadonna's_{(deJulie Andrews en}deGraceKellytypes) moetenconcurreren. De madonna's moeten tederheid

opwekken. Zij zijn

de leven brengende, koekjesbakkende (a-seksuele) moeders die 's avonds de kinderen liefdevol

instoppen. Indefilm'FatalAttraction' wordtdesplijtingtussenmadonna en hoer expliciet enzeer_{beeldend gemanifesteerd. Het zijn net}zulke_{grote tegenstellingen}

ophetwitte doek als de baby beleeftwanneer hij zijn moeder inde 'goede' en

de 'slechte' moeder _{splitst omdat hij psychisch nog onvoldoende integratieve} mogelijkhedenheeft.Dedubbele moraalissociaal-cultureel_{breed geaccepteerd.} Deverslindende, verderfelijke hoer die zich meteen_{geweldigehonger op haar}

slachtoffer stort is veel_{prikkelender dan} de moederdie_{koekjes bakt. Dat geldt}

ook voorde_dominante,fallischemannen van hetfilmdoek. De heldin'American Beauty' wordtwakker uit zijn ingezakte 'huis, tuin enkeuken'-bestaan en gaat

een wervelende,fantasievolle relatie aan metde_{vriendin van zijn dochter. Een}

filmscenariowaarinde_{protagonist dolverliefd is}en_{blijft opzijnechtgenote heeft}

echterniets heldhaftigs en zal geenkassakrakerworden.

Zo'n

trouwehuisman

iseerder_{object voor}de_{komische enscenering van een Dick vanDyke-type,}zoals

in'FatherknowsBest,' waarmeeweinigjongemannenzichwillenidentificeren.

Ishet hebben vaneenfallus een_{doorslaggevende factor in}het_verschijnselseksueel

geweld (zoals bovengenoemde onderzoekers melden) of zijn er ook andere

factoren die een bevorderende rol spelen? Het hebben van een fallus zou een

plausibeleverklaring kunnen zijn voor het feitdatseksueel_geweldinhoofdzaak

een_{mannelijkverschijnsel}is,aldusBancroft. Maarookandere onderzoekers zijn

dezemeningtoegedaan.Blos18,FinkelhornenLewisig menendat seksueelgeweld een _{cultureel fenomeen is. Zij gaan uit van} een _{sociaal-psychologisch concept}

en stellen vast dat de behoefte aan dominantie tijdens de socialisatie van jongens/mannenmoetworden overwogenals_{belangrijke factor.}Salter enMiletski zijneenanderemeningtoegedaan.20

Zij

hebbenonderzoekgedaannaarseksueel

18 Blos, 1991.

„ Finkelhorn &Lewis, 1988. 20

misbruikdoormoeders/vrouwen.21Desociaal-cultureleontkenningvan

moeder-zoon incestis_groot.ToenFreud in 1896_{zijn 'verleidingstheorie' introduceerde,}

was de_{maatschappelijke(enwetenschappelijke)verontwaardiging}zointens dat

hij zijn bevindingenaanpaste aande'politiekecorrectheid' van zijn tijd. Alsgevolg hiervan veranderde hij zijn stelling: zijnpatienten warenin werkelijkheid niet verleid, maar hun symptomenzouden te maken hebbenmetonbewusteseksuele

fantasieitn. Deze visie was _{maatschappelijk acceptabeler. Vandaag dedag}heeft

de'zeldzaamheid' vandemoeder-zoonincest meertemaken met_de

maatschappe-lijke ontkenning van het idee dan methet taboe zelf. Vrouwenbehoren geen

seksueledaders te zijn. Dit iseenmisvatting en er zijn nog meermisconcepties die er toe bijdragen datdit_{fenomeen goed weggestoptblijft.}Enkele_{hiervan zijn:}

1. Menkanalleenvanmoeder-zoon_{incest spreken}als_{ersprake is}van geslachtsge-meenschap;2.Jongenskunnennietseksueelmisbruikt worden_{(door vroutvenK.L.);}

3. Alleen mannen kunnen _{zedendelicten plegen;} 4. _{Moederliefde is vrij van} seksuele_bedoelingen;5.Moeder-zoonincest is_{het gevolg van}een_{psychiatrische}

stoornis.22

Inveel situaties, zo neem ikaan, zullenvrouwen minderdan mannen_gebruik

makenvangeweld om kinderen te'verleiden'. Salterontkentdezeaanname en zegt dat vrouwelijke daders net zulke _{ernstige delicten kunnen plegen als}

mannen.23

Zij

vermeldt dat veel van de doorhaaronderzochtevrouwelijke

zeden-delinquenten die hun eigenjonge (onder de zes jaar) kinderen misbruikten, ernstigesadistischetrekkenvertoonden.Een andere groep vrouwenhanteerde

verleidingstechnieken, meestal ten aanzien van teenagers

of

adolescenten. Zij haddende_{neiging hun misbruik}teromantiseren._{In tegenstelling tot}demoeders van_{dejongekinderen, hadden zij niet}de_fysiekeovermacht over hunslachtoffers.

Salters laatste _{groep vrouwelijke} daders kan men nietecht_{vergelijken met de}

'gebruikelijke' zedendelinquent want hier gaat het omvrouwen die door hun

partners gedwongen worden om met (hun) kinderen seks tehebben. In mijn onderzoekishiervanslechts 66nkeer_{sprakegeweest(ziehoofdstuk vijf).}Miletski

spreekt van covert seksuele gedragingen vanvrouwenjegens hun zonen zoals

het_{ongepast habitueel verschijnen als deze zichdouchen, hem nog}steedsbaden

tot ver in de tienerleeftijd, gezamenlijk baden tot ver in de tienerleeftijd, zijn

anus natoiletbezoek schoonvegen ook al is hij oudgenoeg datzelfte doen, de zoon parentificeren. Dat wil zeggen hem verantwoordelijk maken voor haar

fysieke en emotionele welbevinden. In het algemeen zal men sneller geneigd

21

Salter,2003; Miletski, 2002. 22 Miletski, 2002.

zijn om bovengenoemdgedrag vanvrouwelijke'daders' afte doen methetetiket 'niet schadelijk' in tegenstelling tot hun mannelijke counterparts die eerder van

seksueel misbruik _beschuldigdworden.

Het sociaal-culturele _aspect van seksueel _{geweld speelt een grote rol. Een}

additionele _{sociaal-maatschappelijke} factor is dat _{onze samenleving} zeer

verschillend_{reageert in het}beoordelenvan zedendelicten. _{De publieke}aversie

is grootals_{ernstige incest}en_pedoseksueledelicten bekend_gemaaktworden. Het

'gevaarkarakter' (juridisch)enhet'ziektegehalte'(psychiatrisch) voordezevormen

vanseksueel_geweldworden_{zwaarder gewogen}dan,_{bijvoorbeeld,}seksueel_geweld tegen vrouwen. Die verontwaardiging heeft zeker te maken met de grote

machtsverschillen in het _geval van seksueel kindermisbruik. _{Natuurlijk is het} moeilijkomobjectiefteblijveningevallen van ernstigmisbruikvan_zeerjonge

kinderen, zoals inhet Zandvoortse kinderpornoschandaal (iuli 1998), om maar niettespreken van dezaakDutrouxin Belgia. Seksueelmisbruik van een baby is gruwelijk, maar een verkrachting van een volwassene24 is dat eveneens.

Machtsverschillen_{kunnen bevorderende condities zijn voor}de_{exploitatie van} seksueel_{geweld en het}isevident dat dedominante status_{van volwassenen bij}

mannen en vrouwen een _{doorslaggevende factor is bij} seksueel misbruik van kinderen.

Vele factoren kunnen dus bijdragen aan het tot stand komen van seksueel

delinquentgedrag.Biologischeenomgevingsfactorenspelen eengrote rol, doch individuele,persoonsgebonden variabelen zijn naarmijnmeningessentieel. Het

is immershetindividu datdenormenenwaarden vanzijncultuurinternaliseert, interpreteerten_{betekenis geeft en daar iets mee doet. Van belang is}datnormen

en waarden een _{plek krijgen in} de_{persoonlijkheidsstructuur van} hetindividu.

Als datniet_{goed genoeg}is_gebeurdenindividuelecontroles_{matig ofhelemaal}

afwezigzun,danwordenregels engrenzengemakkelijkerovertreden.Biologische

en _{sociaal-maatschappelijke factoren hebben invloed op} de _{ontwikkeling van} seksueel_{afwijkendgedrag. Maar als}men denkt aandeschiereindeloze_{rij 'dingen'} waar menzoal seksueel_{opgewonden van kan worden (fecalien, geamputeerde}

lichaamsdelen,lijken,schoenen,etcetera)zijnbiologischeen_culturele

verklaring-en, inde meestegevallen,niet toereikend. Fysiologiespeelt een rol eneen groot

aantal cellen in de _{hypofyse zal geactiveerd} worden wanneer een erectie plaatsvindt. Dat iseenfysiologisch gegeven. Maar alsdeerectieeengevolg is van

het ruiken aan _{ontlasting, of het zien van een} schoen ofeen _{pasgeboren baby}

24

iseen_{biologische verklaring niet meer voldoende. Individuele psychologische}

invloeden en _{conditionerende omgevingsfactoren zijn} betekenisvol in de

ontwikkeling vaneenperverse persoonlijkheidsstructuur. Deindividuele psycho-dynamischeontwikkeling,hetkerngezin endewijderesociale_{omgeving waarin}

hetkind_{opgroeit,bepalen} in_{belangrijke mate}hoeiemand zichontwikkelt om

als _{volwassen persoon} te kunnen functioneren.

Een_{integratieve benadering waarin zowel individuelegrondslagen als de}

gezins-dynamiek en transgenerationele factoren in kaart worden gebracht vanuit meervoudige theoretischekaders, zalnietalleenmeerhelderheid_{brengen, maar} ookde_{ingewikkeldheid van}de_problematiekmeer recht doen. Ik zal_mijbeperken totde specifieke psychologische eninteractionele factoren. Seksueel geweld is niet iets dat er plotsklaps is. Het ishet_{gevolg van}een_{langdurig, sluipend}

ontwik-kelingsproces. Hetkrachtenveldvanmotivationele drijfveren die eenrolspelen

in hetdelictgedrag is essentieel en behoort bekend te zijn, wil een eventuele behandelingmogelijkhedenbieden.Ditonderzoek iseenaanzet omdecomplexe

psychodynamiekinkaart te brengen dietotseksueeldelictgedrag kanleiden. Het

zij gezegd dat het niet pretendeert aHindusive te zijn en op alle ingewikkelde

vragen antwoord te hebben gevonden. Ik heb aandacht geschonken aan zeer specifieke interactiepatronen en de effecten die deze kunnen hebben op de ontwikkelingsgangvan perversie, respectievelijk zedendelinquentie. Hierdoor meen ik eenbescheiden bijdragete kunnen leveren aan het omgaan met een

complexenmoeilijkmaatschappelijkprobleemwaarvoor, naar ik hoop,wij nooit zullenopgeven goede antwoorden en oplossingente zoeken.

1.5 Werkwijze

Deze studie onderzoekt de _{gedragskenmerken,} de interactionele _{aspecten en}

objectrelatiesbinnenenbuitenhet gezin vandertigzedendelinquenten.Destudie meetnietkwantitatiefmaarheeft een_{kwalitatieve, vergelijkende invalshoek. De}

onderzochte populatie is te klein van _omvang voor _{grote generaliseerbare}

statistische analyses en zaldaaromvanuiteenheuristisch_vertrekpunt,een_multiple

N=l studie (MCS=MultipleCase_{StudyMethod) wordenvergeleken.}Dekeuze

voordezewerkwijze istotstandgekomenmetsteun van dr.T.K.deGraaf.25 De toepassing vanzijn Boolean-methodebiedtdemogelijkheid omdataoverzichtelijk te ordenen in een 'Waarheidstabel' en door een proces van combineren en

reduceren een _mogelijkecausale keten van factoren_inzichtelijk te maken. De

25

initiale hermeneutische _{gegevens resulteren op} deze _{wijze in} heuristische

evidentie.26Hetstudiemateriaalleent zich vooreenmeervoudige

gevalstudiestrate-gie om, zij het

in bescheiden zin, algemene uitspraken te doen over de

generaliseerbaarheid (externevaliditeit ofoverdraagbaarheid) vande resultaten van onderzoek. Het is belangrijk om in gedachte te houden dat gevalstudies

meestal_{niet gericht zijnop statistische generaliseerbaarheid (regelmaat). Anders}

gezegd: niet de statistische regelmaat is het uitgangspunt van de _onderhavige

meervoudigegevalstudie, maarhetzoeken naar'eenheidinverscheidenheid'.27 Met de uitspraak van Huges en van Buren28 heb ik affiniteit: 'Naarmate_{er sprake}

is van een grote diferentiatie in de te onderzoeken gevallen, zullen de condusies van de studie aan geldingskracht kunnen toenemen. Het accent ligt op diepgaande bestudering van de onderzochte verschijnselen om te kunnen vaststellen binnen welke context van

relevante condities een (theoretische) hypothese wel en niet opgaat, of op zal gaan:

De bevindingen wordenbeschreven_{met behulp van psychoanalytische theorieEn.}

Vande _{wetenschappelijke literatuur en hetpilotonderzoek leerde ik, voor de} te_{onderzoeken psychoanalytische begrippen operationele definities vast}te stellen, de vraagstelling aantescherpen ennauwkeurige criteriateselecterenvoorverdere dataverzameling. In het naderuitwerken vandeprobleemstelling heb ik niet alle

factoren die verband houden metde_{onderzochte problematiek en}alle_mogelijke relaties daartussen in hetonderzoek kunnen betrekken. Het _{psychoanalytisch}

conceptueel model fungeert voor mij als een _{selectie bij het bestuderen en}

observeren vande_{werkelijkheid.}Het_spreektvanzelfdatdekeuze vaneenenkel theoretischvertrekpuntbeperkendwerkten plausibeleverklaringen vanuitandere

disciplines

of

theoretische gezichtspunten uitsluit. Zoals eerder gezegd, is het

binnenhetbestek vanditonderzoekniethaalbaar omalle_{menswetenschappelijke}

disciplines en haar eigen inhoudelijketheorieen aan bodtelatenkomen. Ik ben mijervanbewust datde_gekozeninvalshoekeenselectievefunctie heeft. Ik heb

zeker een open oogvoorandereinvalshoeken, maarde_{onderhavige studie}wilde ik primaireen_{psychologische studie laten zijn} dievanuiteen_{psychoanalytisch}

denkkader debevindingen probeert teverklaren.

Voordit onderzoek is toestemming van het Ministerievan_Justitie verkregen om dossieronderzoekteverrichten. De toestemmingbetekende dat ikmij mocht wenden tot documentatiemateriaal van klinische en ambulante justitiele instellingen. Gekozen werd omdossiersteonderzoekenvan_{zedendelinquenten}

die in de _periode 1996-1998 _{waren opgenomen in} een_{TBS-instelling en Pro}

26 Ibid.,p. 141. 27 Ragin, 1987. 28

Justina-dossiers van zedendelinquenten die in een ambulante Forensisch Psychiatrische Dienst, in de periode 1999-2003 waren onderzocht.

1.5.1 Inkaderen van de data

Hetmateriaalisverzameld aan de hand vandomeinenen_{items (aandachtspunten}

die met de vraagstelling te_{maken hebben).} Domeinen zijn grote kaders zoals de_{'levensgeschiedenisofwerkgeschiedenis}etcetera.' vaneen_persoon,en onder-werpen die binnendatkader (domein) vallen.

1.5.2 Selectie van dossiers

Ineersteinstantie isde_{keuze van het type}TBS-dossier_{(zedendelinquent}

ofniet-zedendelinquent) opengelaten omdat de compleetheid in de meeste gevallen gegarandeerd leek.Dedossiers van deForensisch PsychiatrischeDienst werden geselecteerd op: compleetheid, uitvoerigheid van de _{casusbeschrijving(en) en}

expertise vande interviewers. Dossierinformatie werd verzameld_op basis van

multipele,oftriplerapportages. Datwilzeggen dat inallegevallen er meerdere deskundigenhun bevindingenmiddels66nofmeerinterviewshebben gerappor-teerd. In 40% van de gevallen werd een derde rapportage gedaan door een

milieudeskundigeen/ofeenreclasseringsambtenaar.Dossierinformatieisgebaseerd

opdirect patientencontactviainterviews enop collateraleinformatie van twee,

soms_{vier, beedigde deskundigen die}betrokkenen ieder individueelinterviewden. Het zijneenpsychiater,eenpsycholoog,een reclasseringsambtenaar eninsommige gevallen een systeem-engezinsdeskundige(milieurapporteur).Vakkundig oor-deelsvermogen van deze _{deskundigen werd in alle gevallen vergezeld van}

gestandaardiseerde psychologische tests. Niet-beedigde rapporteurs werden in

hun werk _{gesuperviseerd door gekwalificeerde deskundigen.} Alle_rapporteurs beschikken overde nodige professionele kwalificaties.29 Andere informatie in

de (straf)dossiers bestaat

uit

procesverbalen en divers collateraal materiaal.

1.6 Samenvatting

Indithoofdstukwordt_duidelijkhoe_complexen_{gedifferentieerd}de_onderhavige

problematiekis._Vanwegedeze_{complexiteit en}de_{heterogeniteit van}de_populatie

zedendelinquenten is het belangrijk om te beseffen dat een monocausale

benadering niet volstaat. Inhet verlengde daarvan kan het ook niet zo zijn dat

29 _BIG

slechts 66ntheorieof66nsoort_{behandelmodel het}panacee isvooriedereen en

laat staan voor alle_{zedendelinquenten. Exponenten van}de_cognitieve, gedragsthe-rapeutische theorie- en behandeloriiintatie hebben zich terecht sterk gemaakt

voor_{hun gedachtegoed} en_{bevelen met verve hun methodiek}aan. _Sommigen

gaan echter zo ver omhunverworveninzichtenals_superieurte_{presenteren als}

ware hetdeenige'evidence-based'_{kennisdie dientteworden aangewend. Alle}

andere_{onderzoekmethoden schijnenhen'natte vinger' werk. Welke}

wetenschap-pelijkediscipline menookaanhangt, er magnooitsprake zijn van eenheidsworst, want dan is men meerals_{missionaris bezig dan}als_{wetenschapper. Evidence-based}

kennis kan via verschillendevormenvan_{wetenschappelijk, klinisch onderzoek} vergaard worden: onderandere _{via grote epidemiologische studies maar ook} middels_{kleine kwalitatieve, hermeneutische methoden.Wetenschap}is_gediend

met transparantie en goedonderbouwde argumenten. Onderhavig onderzoek

iseen_kleine,kwalitatievestudiedie onderzoekt watde_drijfverenenbouwstenen kunnen zijn in de _{ontwikkeling van perversie} en _{zedendelinquentie. Er zijn}

verschillende thema's inhetonderzoekdieextraaccentkrijgen:desymbiotische

moeder-zoonrelatie, devaak_{afwezige vader enbepaaldespecifieke}

object-relatio-nele patronen in het gezin.Hetverklaringsmodel datikhanteer isde

psychoanaly-se, nietomdatdezetheorie verhevenisbovenandere maaromdatde

psychoanaly-tische theorieenhet intrapsychisch functionereninzichtelijkmakenenbetekenis verlenen en al meerdan_{honderdjaardeskundigheid}hebben_{opgebouwd in het} bestuderen van _fantasie, middels _{scripts, herinneringen,} beelden en affecten

(gevoelens,stemmingenenemoties) diefantasietot_{leven brengen.}De psychoana-lytische theorie onderzoektwelkede_{bouwstenen zijn}van_{symptoomgedrag en} streefternaarombetekenisteverlenenaanmanifest gedragvanuit verschillende

perspectieven. Indekomende hoofdstukken zullen_{die perspectievenuitvoerig}

aanbodkomen. Met mijnonderzoek hoop

ik

additionelekennis aantereiken

Seksueel

_afwijkend

versus

_{ontoelaatbaar gedrag}

2.1 Inleiding

Seksueel_{afwijkendgedrag komt}niet_{plotsklaps uit}deluchtvallenmaarontwikkelt

zich door de_jarenheen, _waarbij de seksuele _{ontwikkeling van een}kindnooit

los staat van_{zijnalgehele (cognitieve, emotionele}en_{biosociale) ontwikkeling.}

In _{bepaalde periodes} offasen zullen _specifieke seksuele _{gedragingen manifest}

worden die bijdeleeftijdpassen.Wanneer hetpsychoseksuele gedrag niet (meer) past bij deleeftijd van een kindenproblemen oplevert voorde voortgang van

een normale _{ontwikkeling, kan van} een _{psychoseksuele afwijking} worden gesproken.Bijvoorbeeldwanneer een kind opkleuterleefiijdfrequent masturbeert.

Om in deze fase al te_{spreken vanperversie}is_{prematuur, omdatde psychoseksuele} (persoonlijkheids)structuurnog onrijpis.30Psychoseksuelerijping komtpastijdens de adolescentietotstand.Vanbelang isdevraag hoeeenperverseontwikkeling

tot stand komt.31

Van seksueel _{afwijkend gedrag kan men spreken} wanneer iemand seksueel

opgewondenwordtals_{gevolg van eenongebruikelijke prikkel, bijvoorbeeld een}

niet-seksueel_object./Usiemandseksueel _opgewondenwordt _{(enkel) door het}

aanraken van een schoen, dan is dat een _{ongebruikelijke respons die door de}

maatschappijals_{abnormaal gedrag}wordtbeschouwd. De _{'gebruikelijke' norm} isniet expliciet ineen_{geschrevenregel vastgelegd, maar berust op}de

ongeschre-ven regel datseksueelopgewonden worden dooreenschoennietnormaalis maar

pervers'. Dienormconstitueert zich doorhetopenbare communicatieve handelen van deleden van de _{samenleving en kan dus veranderen als} de _{opvattingen in} de_samenlevingevolueren. Wat ooitalsnormaliserend werd_{gezien kan}later als

moraliserendwarden_bestempeld.In_{plaats vanhet pejoratieve'perversie'}wordt

daaromintoenemende matedeminderbeladen classificatie'parafilie' gebruikt.

Daannee dreigt mijnsinzienseenwezenlijkonderscheid verloren te gaan dat in

de psychoanalytischeterminologie nogwordtgehanteerd, namelijk dat tussen het geisoleerdesymptoom(parafilie) en deintegralekarakterstoornis (perversie).

30 Zwanikken et al., 1990. 31

De_{vroege psychoanalytische}literatuurbestuderend zou men zichook afkunnenvragen

hoe het komt dat de mens nietpervers_{bl ft!} Freud postuleerde datdeseksualiteit van

2.2 Perversie en _{parafilie in perspectief}

Deseksuele_{ontwikkeling, ook wel}hetdriftleven_genoemd,ontwikkelt zich via

partiBle, auto-erotische32aandriften dielater toteensoortcollectiefsamenvloeien.

de_{genitale seksualiteit. Partieel}

wil

_{zeggen'een deel van}hetlichaambetreffende'

ofaansluitend_{bijbepaaldelichaamszones, zoals de mond (het orale lichaamsdeel),}

de anus (de analelichaamszone),hetgenitaal (fallischelichaamszone33).Volgens

Freud is eenklein _{kind een'polymorf-pervers'wezentjedat geheel op}het_eigen

lichaam is _{gericht. De volwassen (genitale)} seksualiteit moet zich uit deze

'polymorf-perverse' coconontwikkelen.Devraag hoemannen34totzedendelicten

komenheeftdeaandacht_{getrokken vanveel wetenschappers vanuiteenlopende} disciplines. GerenommeerdeonderzoekersalsKnighten Prentky35maakten een

typologische indelingvan _{verkrachters, met} als uitgangspunten het gepleegde delict,demanifestemotieven enhun_disposities.Hieruit_{distilleerden zij specifieke}

kenmerken vanbepaalde typenverkrachters.ZoonderscheidenKnightenPrentky

a): de opportunistische verkrachter, b): de _{compenserende verkrachter, c): de}

wraakzuchtige verkrachter, d):de_{globaleboosheidverkrachter, en e):}de sadistische

verkrachter.Detypologie2n gevendemotievenen gedragsdisposities van de daders

aan. Bijde dadersdiePrentkyenKnightonderzochten waser_{altijdsprake van} een afwijkende vorm vanseksuele_{opwinding, het directvertalen van spanningen} en emotiesin_{seksueel gedrag (seksualiseren), agressiviteit,impulsiviteit, cognitieve} vertekening, zoals _{het rationaliseren van het delictgedrag (bijvoorbeeld het}

rechtvairdigenvan mannelijkedominantieen controle), en van gebrekkigesociale

vaardigheden.Detypologieenvormen duidelijkebeschrijvingen maargeven geen

verdere_{verklaring omtrent} de _{etiologie van hetgedrag.}

Andere_{deskundigen legden}de nadruk _{op biologische factoren om het gedrag} van zedendelinquentente verklaren. Hierbij gaat het om verkrachters bij wie men de _{hormoonspiegels meet} en _{vergelijkt met die} van niet-verkrachters.

Bradford36 meldt succesvol te zijn in debestrijdingvanseksueelpervers gedrag

32

Ophet eigenlichaam gericht. 33

Freuds psychoseksueleontwikkelingsmodel heeft uitsluitend betrekking op de man. Hij slaagde er niet goed in omeen modelte maken voorhet meisje. Laterheeft Melanie

Klein een_{bijdrage geleverd en} een _{model geproduceerd} dat_{betrekking heeft op de} psychoseksueleontwikkeling vanhet_meisje.

34

Deze onderzoeksgroepbestaatalleenuitmannen. 35

door middelvan'serotinine re-uptakereminers:37 Eenverlagingvanserotonine (5-Hydroxytryptamine 5HT) indehersenenbrengteen verhoging vande seksuele

activiteit teweeg en omgekeerd, een verhoging van serotonine (5HT) zou resulteren in een reductie vandeseksuele _{activiteit. Drugs}die invloedhebben op het5HTniveau indehersenenkunnenmanifestseksueelgedragverminderen

maar ook het doel (de richting) ofde seksuele voorkeur beinvloeden, aldus

Bradford. Hij is van mening dat hetsucces vanzijnmedicamenteuze experimenten

aangeeft dat het couperen van perversie te maken heeft metveranderingen in

de hersenactiviteit.

Hij

onderzocht

of

seksueel gedrag te koppelen is aan farmacologischeactiviteit en in verbandkanwordengebracht meteenspecifieke

serotonine receptor (bijvoorbeeld, 5HT-Ia).VolgensBradford biedt deze weg succesvolle_{oplossingen voor}de_{bestrijdingvan parafilieen.}De bevindingen van

andere wetenschappers, zoalsGooren38laten niet zo'n eenduidig envaststaand

beeld zien.

Hij

toonde aan dat er weleenverhoogde testosteronspiegeliswanneer er sprake is vanseksueleopwinding, maar decorrelatie tussenseksueel geweld

6n een_verhoogdetestosteronspiegel is nietteleggen. Er is dus noggeenduidelijke evidentie dat _{agressieve zedendelinquenten} een _{afwijkende hormoonspiegel}

hebben_(Huckeren Bain39) Betere diagnostischeinstrumenten,zoalsMRI40 van

dehersenen_{(hersenscans),}zullen indetoekomstwellichtmeerhelderheidbieden

aangaandehersenafwijkingen, casu quo, hersenactiviteitenbijzedendelinquenten.

Voorlopig is de causaliteitsvraagnogverre van opgelost.

In de biologie en in de gedragswetenschappen is erbijnanooitsprake van een monocausale_{genese, dat}

wil

_{zeggen dat er slechts 66nenkele oorzaak ten grondslag} ligt aaneenziekteofgedragsafwijking.Meestal heeft mentemaken meteenaantal

causale factoren die gezamenlijk een bepaald resultaat tot gevolg hebben

(multiconditionelegenese). Elk vandeze causalefactoren vervult dan de rol van

'noodzakelijke voorwaarde' binnende causaleketen. Voor wat betreftdevraag

naarhet_{relatieve belang vanbiologische}factoren, zoals_{hot:moonhuishouding,}

erfelijkheid ofeenafwijkendebouwofchemie vandehersenen, tasten wij nog

grotendeels inhetduister. Wat is ereerst?Een defect indehersenenwaardoor

een_{problematische}seksuele_{ontwikkeling ingang}wordtgezet?Ofdenegatieve, verwaarlozendeouder-kindrelatie die invloed_{heeft op}de_{psychoseksuele,}sociale

ontwikkeling en _{secundair ook het biologische apparaat} beinvloedt? Zeer

37

DrieverschillendeSSRIs zoals: sertraline _{(hydrochloride), fluoxetine (hydrochloride)}

en_{fluvoxamine (hydrochloride).}

38 Gooren, 1994. 39

Hucker & Bain, 1990.

40 _MRI