POLITIEK EN CULTUUR

(1)

lelt m jd

POLITIEK EN CULTUUR

0 .... ^:

0 .

en .

-

ⁱⁱ²_D.

Ioft ..0

-Oo ^-_w ^.

:E ..

Ioft !

0 ..

z :.

~ :

cc "

.: ^.

cc ca:

-

... ^CU ^.

.:: "' ^.

(2)

MEI 1965

pag.

Het spoor gevolgd Joop Wolft 193

De onvoltooide overwinning Marcus Bakker 201 De onvoorwaardelijke

capitulatie Konstantin Simonow 211

Marxisme en cultuur Roger Garaudy 215 Dante

Middeleeuwer aan de drempel van

een nieuwe tijd Theun de Vries 227

TONEELNOTITIE:

Incident in Vichy Th. de V. 236

BOEKBESPREKING:

De jeugd van Sartre Jaap Wolft 238

POLITIEK EN CULTUUR verschijnt maandelijks bij uitgeverij Pegasus Leidsestraat 25, Amsterdam-C., tel. 23.11.38 De abonnementsprijs is I 7.20 per jaar,

I 3.60 per halfjaar, losse nummers I 0.70 Ons gironummer is 173127, Gem.giro: P 1527 Correspondentie over betaling en verkoop s.v.p.

zenden aan de administratie p/a Pegasus.

Alle correspondentie over de inhoud aan de redactie van P. & C., Prinsengracht 473, Amsterdam-C .. tel. 62565

f,

1 I I '

i I

(3)

25e jaargang no. 5 mei 1965

POLITIEK

EN

CULTUUR

maandblad, gewijd aan de theorie .en praktijk van het marxisme-leninisme onder leiding van het partijbestuur der C.P.N.

Het spoor gevolgd

Hij staat op de grammofoonplaat, die stem.

Op de plaat, die Phonogram van Philips uitbracht onder de titel

"Nederland 1940-' 45 ".

Het is een stem, die kleeft en klit: het weke lijmerige geluid van wijlen jhr. De Geer, ééns minister-president en later een gewone, verachtelijke ovedoper naar de bezettingsmacht. Hij maant tot vertrouwen, tot kalmte en sust ... Kalmerend als een verraderlijk slaapmiddel en verlammend tot volslagen passiviteit. die zijn regering op de beslissende ogenblikken dan ook op historische wijze in praktijk bracht.

De toespraak werd gehouden kort voor de Duits-fascistische in- val in Nederland. Op een ogenblik dat het zeker was, dat de in- vasie van Hitler zou komen. Het was de medicijn, die een deel van de bourgeoisie in ons land voorschreef en nauwkeurig do- seerde om vooral de rust onder het volk te handhaven. Want niets was haar heiliger dan rust, al zou het de rust van het graf moeten wezen.

De Geer sprak enkele malen aan de vooravond van de Tiende Mei, de fatale datum.

Daarna was er het geweld op Nederlandse bodem, de strijd en het gestamp der laarzen.

De geschiedenisboeken, die de jongste geschiedenis behandelen en nu bij de twintigste verjaardag van de bevrijding de markt overstromen, spreken over "het geschokte vertrouwen" en over

,H

193

(4)

',

'I _I

194

"de breuk met het fascisme die nu onoverbrugbaar werd". Vaak wordt in deze literatuur gesuggereerd: eerst was er het vertrouwen, dat Nederland met rust gelaten zou worden, en toen was er de bittere ervaring van de Tiende Mei, met als gevolg: het verzet.

Waarbij dan nog de schijn gewekt wordt alsof de regering in Londen het verzet prodameerde en leidde.

Deze simplistische en valse redenering kan de jeugd van nu, die deze boekenwijsheid verwerken moet, allicht op een dwaalspoor brengen. Op deze manier kan men niet doordringen tot de werkelijkheid van het verzet en ook geen antwoord vinden op de vraag: hoe was het mogelijk dat het politieke massa-verzet, waarin de communisten voorop gingen, een zo grote vlucht nam, on- verwoestbaar was en een grote factor werd in de strijd tegen het Duitse fascisme op internationale schaal, de NSB-kliek in het eigen land isolerende en in het moeras drijvende?

Met nadruk schrijf ik hier over het politieke massa-verzet, dat een heldhaftig hoogtepunt had in de Februaristaking, maar ook in talrijke andere stakingsacties, in de strijd tegen de pogingen een Mussert-bewind op touw te zetten en in een massale verspreiding van de illegale pers.

Het gewapende verzet (de aanslagen, de gewapende sabotage en het onschadelijk maken van notoire verraders) bestond daarnaast en kon sl.echts op basis van en beschermd door deze politieke massa-beweging bestaan. V oor de communisten, die als eerste het initiatief tot ook dit aspect van het verzet namen door de vorming van militaire groepen, was het daarmee trouwens geheel verbonden.

Op haar beurt heeft de gewapende activiteit van het verzet niet alleen schade berokkend aan de Duitse oorlogsmachine, maar van haar kant tevens de ontwikkeling van de massa-beweging in de bezettingsjaren begunstigd en door militante daden daaraan nieuwe inspiraties gegeven. Deze wisselwerking is ongetwijfeld van grote betekenis geweest, ook ten aanzien van het moreel in de strijd tegen een wrede en steeds verder demoraliserende vijand.

Het gewapende verzet (toch altijd één, zij het heldhaftig aspect van het algemene verzet) was en kon echter niet de hoofdzaak zijn in een land als Nederland. Ook al niet, omdat dit gewapende verzet in vele gevallen vermengd werd met de activiteit van geheime diensten die niet zozeer Hitiers nederlaag dan wel wat daarna zou moeten gebeuren voorbereidde. Vooral in de tweedt helft van de bezettingstijd kwam dat tot uitdrukking.

In het raam van het gewapende verzet manifesteerden zich het duidelijkst de krachten van de conservatieve restauratie, die op dat moment niet op massa-ondersteuning van haar denkbeelden en doeleinden kon rekenen en die als voorname zorg had hoe de wapens van het volk vandaan te houden. Vanuit Londen werden dan ook alleen wapens toegespeeld aan diegenen, die het als hun voornaamste taak zagen om het gevreesde gezagsvacuum nà de capitulatie van de Hitiertroepen in Nederland op te vullen en de onstuimigheid van de antifascistische en democratische volks- beweging te beteugelen.

Wie probeert te begrijpen en te doorgronden waarom het politieke massa-verzet, dat steunde op de Nederlandse arbeiders-

t !

(5)

klasse, een enorme omvang heeft kunnen krijgen en e'en historische rol bij de vernietiging van het nazisme heeh kunnen spelen, moet het spoor terug volgen, dwars over de grenslijn heen van de Tiende Mei.

Hoe zou de toestand geweest zijn wanneer de werkende ~volking

van Nederland zich alleen op de oorlog had laten voorbereiden door De Geer, die op de zetel van de minister-president vast- kleefde, en door andere figuren uit de bourgeoisie, die het fascisme nog zo kwaad niet vonden zolang de Duitse fascisten hun nog niet de macht uit handen namen?

Het zou er ongetwijfeld treurig hebben uitgezien en van het grote verzet zou geen sprake zijn geweest.

Steeds is met alle macht door de bourgeoisie geprobeerd dit feit te verdoezelen.

In dat verband is het nuttig te herinneren aan een door en door aftandse en gluiperige "discussie", die door rechtse politici na de oorlog een tijdlang aan het publiek werd opgedrongen. Zeker, zij konden er niet onderuit de grote rol van de communisten in het verzet te erkennen, nee, zij moesten de communisten zelfs prijzen voor hun standvastige en consequente optreden voor de vrijheid en onafhankelijkheid van het land. Er waren tenslotte teveel getuigen: miljoenen Nederlanders! Om de erkenning van deze rol echter tegelijker tijd te ontkrachten en de stellingen van de koude oorlog te kunnen gaan innemen, stelden zij héél pathe- tisch en héélluidruchtig de vraag: "Maar is het niet zo, dat de communisten pas in het verzet gingen toen de Sowjet-Unie door Hitier aangevallen en in de oorlog betrokken werd?"

Zij stdden de vraag steeds weer, kennelijk in de hoop dat er geen ruimte en tijd zou blijven voor een antwoord. Want het liefst wilden zij geen antwoord, aangezien de feiten dan heel snel de leugenachtigheid en het insinuerende karakter van deze vraag- stelling zouden bloot leggen. De heren zelf wisten tenslotte bete:r!

De eerste uitgave van "De Waarheid" (oktober 1941), de maatregelen van de in het begin nog functionerende illegale CPN- leiding die door de partij was samengesteld, de voorbereiding van de Februaristaking in 1941 waren trotse en afdoende bewijzen.

De eigenlijke CPN, waarom het hier ging, was geen "filiaal van Moskou", zoals men achteraf probeerde te sugg,ereren. En daar ging het ook helemaal niet om. Er was bitterheid bij de bourgeoisie dat die CPN ook geen filiaal van Londen was en later ook niet van de regering in Den Haag wenste te zijn. Al hadden manipulaties met ondergeschoven figuren haar misschien tijdelijk de hoop gegeven zoiets ooit nog eens te kunnen ber,eiken.

Hoe dan ook, de zogenaamde kalender-discussie (wanneer het verzet was begonnen) had nog een geheel ander doel. Er werd zoveel gesproken over de tijd nà de Tiende Mei, dat de tijd vóór Tien Mei in de vergeethoek kwam.

Op 10 mei trokken de Duitse fascistische troepen ons land binnen en bestond er een officiële staat van oorlog tussen Nederland en Hitler-Duitsland. Voor bureaucraten die zelfs als het over oorlogen gaat officiële staatsstukken verafgoden, is dat waarschijn-

lijk begin en einde van alle wijsheid. Ook voor hen, die nu ijverig 195

(6)

i

1, I

I

196

proberen het ware karakter van het Duitse fascisme te verdoezelen en onz.e jeugd de strijd van '40-'45 proberen aan te praten als een "gewone oorlog", zoals alle imperialistische oorlogen, en de werkelijkheid bedekken van de b e v r ij d i n g s oorlog die door de volkeren gevoerd werd. Deze richtte zich èn tegen de nationale onderdrukking èn tegen het fascistische systeem, dat door het grote kapitaal en het daarmee verhonden Duitse militarisme gegrondvest was.

Maar het fascisme- als de wreedste vorm van alleenheerschappij van het monopolisme en als onderdrukkingssysteem gehanteerd door uiterst rechtse groepen van het grootkapitaal - was er lang v66r de Tiende Mei. Ook dus de bedreiging, die daaruit voort- vloeide voor de nationale onafhankelijkheid van ons land, voor de strijd van de arbeidersbeweging en voor de rechten van ons volk.

Dat mag niet vergeten worden, want daarin schuilt juist een grote les van de historie! Het gaat hier om de grote strijd, de grote oorlog zo ge wilt, die niet op 10 mei 1940, maar lang en lang daarvoor begon.

In 1933 reeds werd de machtsgreep van Hitier in Duitsland een feit. Kort daarna was de sociaal-democratische partij van Duits- land al weggevaagd en ook de communistische partij kon geen stand houden. Daardoor was in het hart van Europa reeds een nieuwe en uiterst gevaarlijke toestand ontstaan. Het monster van het fascisme had zich vastgezet en groeide en groeide. Tè lang duurde het voor de avbeidersbeweging zich in de nieuwe toestand oriënteerde en toen het zevende congres van de Communis- tische Internationale, waar de grote antifascist Dimitrow een doeltreffende belichting van de situatie en de taken van de arbeidersbeweging gaf, de vastbera:den koers naar eenheid tegen het fascisme inzette, was het Hitierrijk reeds geconsolideerd en niet meer te temmen vóór het haar tijgersprong deed.

Wèl was het nog de tijd om alle mogelijke obstakels op de weg van het Hitler- en Mussoliui-fascisme te plaatsen en de grondslagen te leggen voor de overwinning op dat fascisme in de tweede wereldoorlog.

Ook in ons land werden de grondslagen daarvoor reeds vóór de Tiende Mei 1940 gelegd, dank zij het duidelijke en doelbewust gerichte optreden van de communisten voor eenheid tegen het fascisme.

Het is op het ogenblik hoogste mode om artikelen en boeken te publiceren, waarin de positie en de ondergang van de toenmalige NSB belicht wordt.

Laten wij die mode niet ontduiken, hoe weerzinwekkend ·de herinnering aan deze meute Germaanse kikkers ook is! Vooral niet, omdat in de meeste van deze beschouwingen om de kern van de zaak heen gedraaid wordt. Er worden allerlei diepzinnigheden ten beste gegeven over de figuur van Mussert. Hoe weinig diepzinnig en hoe hot dit organisme van lagere orde ook geweest is.

Wie die vertogen leest (o.a. in Vrij Nederland), komt in de ver- leiding er de regels uit een illegaal liedje over Mussert naast te leggen: "Nijdig ventje, vals serpentje ... Zwartrood mofje, na-

(7)

maak mofje ... "Maar dat is natuurlijk niet wetenschappelijk!

De ene schrijver analyseert de persoonlijke verhoudingen in de NSB-leiding, de andere kwelt zich af met de vraag: wie was er

"intelligenter": Mussert of Rost van Tonningen?, terwijl weer een andere zich afvraagt of een ander "Führertje" de NSB inder- tijd niet méér aanhang zou hebben kunnen bezorgen.

Deze vreemdsoortige bespiegelingen staan los van de w e r k e - 1 ij k e fa ct o r en, die geleid hebhen tot op- of neergang van het fascisme in Nederland, van de NSB.

Na 1930 - in de tijd van economische crisis - ontstond er een voedingsbodem voor de fascistische propaganda. Wie de statis- tieken naloopt, ziet dat in de jaren '34, '35 en zelfs nog '36 het aantalleden van de NSB toeneemt en dat in 1935 bij de Provin- ciale Statenverkiezingen 7,4 pct van de totaal uitgebrachte stemmen naar de NSB toegaat. Het zijn voor het over~rote deel de stemmen van middenstanders die juist in die tijd door faillisse- menten geteisterd werden, van boeren en andere "zelfstandige heroepsheoefenaars", die tussen de wielen van de krakende kapitalistische economie waren geraakt en gevangen konden worden met dem<l!gogische leuzen, die een sociaal tintje hadden en in ieder geval afgaven op de burgerlijke parlementair-democratische instellingen, welke moesten fungeren als zondebok.

Ong.etwijfeld zullen er ook wel stemmen bij geweest zijn van ontgoochelde en het spoor bijster geworden arbeiders, die door de ellende van de werkloosheid gepijnigd waren en zelfs totaal ge- demoraliseerd.

Maar - in tegenstelling tot een reeks andere landen - kregen NSB en fascisme in ons land geen greep op de werkloze arbeiders- massa's. Dit is een feit van historische betekenis, want daardoor wordt het het fascisme onmogelijk in ons land een massa-basis te krijgen. In Duitsland en in Italië was dit wel gelukt. Het leidde daar tot een verdeling van de arbeidersklasse, die alleen maar noodlottig kon zijn.

Het is een grote verdienste van de Communistische Partij van Nederland, dat zij door haar werk onder de arheidersmassa's, door op offervaardige wijze strijd te voeren om iedere cent, tegen steun- of loonsverlaging en door een duidelijke politiek van eenheid tegen het fascisme een dergelijke ontwikkeling kon verhin- deren. Al wordt dit feit dan door alle hooggeleerde nasnuffelaars van archieven en uitpluizers van de oude NSB-inventaris met een grote boog voorbij gegaan.

In Duitsland en Italië vormden de demagogische acties van de fascisten onder de werkloze àrheiders het begin van de organisatie van een fascistische beweging en fascistische hulptroepen. In Ne- derland vormde het werk van de communisten onder de werklozen en de strijd voor hun eisen en hun recht op werk - door middel o.a. van de werklozenbeweging Eendracht Maakt Macht - in f.eite één van de kiemen van de heldhaftige Februaristaking tegen het fascisme. Want hoeveel acties in de werkverschaffings- kampen zijn daaraan niet vooraf gegaan? De werkloosheid kon allicht leiden tot demoralisatie van een deel van de arbeidersklasse. Maar de strijd tegen de werkloosheid en voor de rechten

van de arbeiders (werkloos of werkend) en de juiste manier, 197

(8)

I.

198

waarop de communisten de band legden tussen deze strijd en die tegen het fascisme en voor de nationale onafhankelijkheid, leid- den tot een ongekend hoog mor.eel, waarmee de donkere tijd van de bezetting ingegaan kon worden.

Daarmee was een eerste, grote slag gewonnen!

Wie de oude documenten naleest, zal onder de indruk komen van de verantwoordelijke en ver vooruitûende manier, waarop het laatste vooroorlogse congres van de CPN het verband tussen de klassestrijd voor de economische en andere eisen en de strijd voor de verdediging van ons land aan de orde stelde.

In zijn rede op dit congres zei Paul de Groot o.m. dit:

"Wij ondersteunen elke maatregel, die op de werkelijke verdediging en beveiliging van Nederland tegen een fascistische aanval gericht is ook als deze door de huidige regering-Colijn genomen wordt. Maar wij willen hieraan onmiddellijk toevoegen, dat de verdediging van het land een andere regering vereist, een democratische reg.ering, die op de breedste volksmassa's steunt, haar democratische rechten en vrijheden vermeerdert en verzekert, haar dringend- ste sociale en economische noden bevredigt en het onder- mijningswerk der binnen- en buitenlandse agenten van het Bider-fascisme onderdrukt ... Als wij nog een les uit de ondergang van Oostenrijk mogen trekken, dan is het wel deze: dat een land zich niet verweren kan tegen het buitenlandse fascisme, als in het land zelve de reactie de voornaamste rol speelt, als de democratische rechten beknot worden en als de fascistische beweging vrij spel wordt gelaten en in de hand wordt gewerkt door een reactionaire politiek.

En wij wijzen er verder op: dat een land met 400.000 werklozen, met een groot deel van de middenstand en van de plattelandsbevolking in noodlijdende toestand, uiterst kwetsbaar is voor de fascistische aanvallers. Een sterk en onafhankelijk Nederland is niet denkbaar met een volk dat gebrek lijdt .... Wij eisen (van de regering) allereerst werk voor de werklozen, steunverhoging en loonsverhoging voor de werkloze en werkende arbeider. In de burgerpers schreeuwt men moord en brand nu het NVV gekomen is met een rapport voor werkverruiming, waarvoor een miljard gulden nodig is. Wij zeggen, dit miljard moet er komen. Er zijn miljarden in Nederland, alleen in de ver- mogensbelasting zijn elf miljard aan vermogens aangesla- gen, boven de 16.000 gulden.

Daarom moeten thans de rijken een deel van hun rijkdom offeren voor hun vaderland, om Nederland sterk te maken door werk te geven aan zijn werklozen, arbeid en toekomst aan zijn jeugd."

Maar juist dàt vonden de rijken van die dagen teveel gevraagd!

Al leidde de strijd er toe, dat verslechteringen werden tegenge- gaan en verbeteringen werden afgedwongen. Het CPN-congres van 1935 rekende af met sectarische verschijnselen, die een hin- derpaal konden zijn voor de eenheid van actie in het kader van

(9)

het NVV of voor de eenheid van actie in het algemeen. Het plaatste de grote sociale strijd, die gevoerd werd, in het brede raam van de strijd voor de verdediging van de Nederlandse onafhankelijkheid en tegen het fascisme. De eenheid - allereerst tussen socialisten en communisten en als zodanig bepalend voor de hoofdkracht van het proletariaat - werd het voornaamste doel van de communisten, die begrepen dat alleen met dit wapen het fascisme verslagen zou kunnen worden.

Het kompas wees dus een duidelijke richting en het bleef dat doen, ook toen duisternis alom was.

Want juist in de oorlog werd aan den lijve ondervonden van hoe grote betekenis dit kompas is geweest. De strijd voor economische verbeteringen en voor verdediging van de democratie begon toen vruchten af te werpen, die reeds lang voordien als kiemen gezaaid waren.

Het is begrijpelijk, dat vele van de officiële herdenkers die in deze maand overuren maken en hun vaste standplaats bij de monumenten weer betrokken hebben, deze episode het liefst vergeten. Uit dit fragment van de geschiedenis blijkt immers het beste wat de rol van de communisten en wat de rol van de bourgeoisie was aan de vooravond van de grote oorlog.

Voor de communisten betekende het verzet in de jaren '40-'45 een consequent doortrekken van het verzet tegen het fascisme v66r de oorlog. De bodem was rijp gemaakt, niet voor de zwart- hemden of de Duitse soldatenlaarzen, maar voor een krachtsinspanning om deze koste wat het kost te verjagen. Zou alles van de bourgeoisie afgehangen hebben, dan zou deze bodem een moeras geweest zijn waarin men slechts kan wegzinken.

Het duidelijkste resultaat van de politiek van het CPN-congres van 1935 en van de krachten, die daardoor tot ontwikkeling konden komen, bleek uit de vernietigende nederlaag van de NSB bij de verkiezingen van 1938 en later uit de aaneensluiting in het brede volksverzet, dat de Duitse overheersers voor onoverkome- lijke problemen stelde.

De communisten hadden voor de oorlog gewaarschuwd tegen het fascisme, zijn werkelijke aard en klassekarakter op een on- barmhartige wijze blootgelegd en alles gedaan om door middel van antifascistische betogingen het stormsein te hijsen. Het is noodzakelijk hierbij te vermelden dat ook de strijd van de CPN tegen de koloniale politiek in Indonesië in de bestrijding van het fascisme z'n betekenis heeft gehad. De Duitse handlangers in Nederland lieten geen gelegenheid voorbij gaan om het uiterst valse chauvinisme, dat kolonialisme heet, te benutten voor hun eigen doeleinden. "Ons Indië" was een veel besproken of bebrald onderwerp op NSB-vergaderingen en al het mogelijke werd gedaan om daarmee aansluiting te vinden in kleinburgerlijke kring.

De reis, die Mussert voor de oorlog op uitnodiging van bevriende kolonialen in Indonesië naar dat grote eilandenrijk maakte, werd gebruikt om ons volk in te peperen dat Mussert dáár, onder de koloniale bureaucratie en onder de planters, wel op steun kon rekenen en om de koloniale gevoelens ten bate van de NSB aan te wakkeren. Hier zag het Ennesbejerdom ook een gelegenheid

om een rassisme te bedrijven, aangepast aan de typische omstan- 199

(10)

200

digheden van Nederland als koloniale, onderdrukkende mogend- heid. Waar "de Jood" nog moeilijk te verdoemen was, kon men tijdelijk genoegen nemen met de "minderwaardigheid van de Javaan". Ook het surrogaat voor de Lebensraum-gedachte was hier zo maar voor het grijpen. Mocht een land met 8 miljoen mensen op een klein stuk grond als Germaans volk geen koloniale speelweide hebben met een overschot aan rijkdom?

Deze poging moest echter stuk lopen op de jarenlange actie van de communistische partij tegen het kolonialisme in Indonesië. Tè diep waren de banden tussen de strijders in Nederland en In- donesië reeds geworden en tè zeer waren de arbeiders reeds door- drongen van de verwerpelijkheid van een onderdrukking van de volkeren in Azië. Ook de kleinburgerlijke groepen hadden met die stemming onder de arbeidersklasse te maken en konden de NSB dan ook moeilijk gaan zien als enig tegenwicht. Terwijl zij zich toch zo graag als solide tegenwicht gepresenteerd had!

V oor de arbeidersklasse van ons land is het een grote voldoening geweest om te zien, hoe de resultaten van de antifascistische strijd en de daardoor ontstane situatie in de wereld geleid hebben tot een toestand waarin de Indonesische onafhankelijkheid tot stand kon-komen.

Dit is slechts een greep geweest uit een aantal voorbeelden. Veel meer facetten zouden nog beschreven moeten worden. Maar z.eker is, dat de communisten door hun politiek en hun optreden voor de oorlog de weg gebaand hebben voor het grote volksverzet dat wij in deze maand herdenken en vieren. Zij "sloegen de trom" en

"dreunden de dromers wakker" en legden ijzersterke fundamen- ten voor een moeilijke, heldhaftige en zegevierende strijd tegen de Duitse bezetters.

Wie dit vergeet of bedekt met allerlei listigheden, zoals die in de officiële geschiedschrijving kennelijk te pas komen, kan ·er geen aanspraak op maken de werkelijke geschiedenis van de grote worsteling te schrijven. Hoe lang de tijd is, die alweer is ver- vlogen, deze feiten moeten een levende herinnering blijven. Zij zijn een aansporing om het werk van nu te doen en ook in de ogenschijnlijke kleine vraagstukken mogelijkheden te zien om grote daden te verrichten voor de toekomst van ons land en zijn bevolking.

JOOP WOLFF

(11)

De onvoltooide overwinning

Het ontbrak niet aan commentaren, in deze dagen van de vie- ring der twintigste verjaardag onzer bevrijding, waarin gewezen werd op de grote verschillen tussen nu en toen.

Die verschillen zijn inderdaad niet gering, zowel in het gezicht dat de wereld naar buiten vertoont, als in de omstandigheden waarin alleen al wij Nederlanders leven.

Om te beginnen is er reeds een hele generatie opgegroeid, die aan de periode van oorlog en bezetting geen enkele persoonlijke herinnering heeft. In de bevrijdingsspelen op Vijf Mei doen kin- deren mee, wier grootvaders jonge mannen waren toen zij vielen in het verzet.

En wat het uiterlijk van ons leven betreft: groter verschillen dan tussen nu en dat bewogen voorjaar van 1945 zijn maar nauwelijks denkbaar. Toen wat fietsen met houten banden, nu onafzienbare files auto's. Toen woonwijken waarin de verlaten huizen ge- sloopt waren om het brandhout en nergens een nieuwe woning.

nu hele nieuwe tuinsteden.

In april1945 hadden de kruidenierswinkels hoogstens jusblokjes, de sigaren winkeliers slechts kauw stangen, de zaken in huishoude- lijke artikelen weinig meer dan apparaten om scheermesjes een eeuwig leven te geven, de textielwinkels niets.

Nu is er geen genre winkels denkbaar, waar niet alles te koop is wat men zich kan indenken- van supermarkten en warenhuizen tot automobielzaken.

En trek het verschil nog maar verder door. Toen miljoenenlegers die door Europa en Azië trokken, vloten van duizenden bommen- werpers in de lucht, hele steden die één onafzienbare puinhoop waren, concentratiekampen, hospitalen vol gewonden, massa- graven en velden vol houten kruisen, die groeiden en groeiden in aantal.

Deze verschillen maken voor ieder van ons alles uit. Het onderscheid tussen toen en nu raakt de kern van ons bestaan zelf, het is dat tussen het voortdurende balanceren op de rand van de dood'en het leven.

Het heeft geen enkele zin, en het zou zowel onnatuurlijk als on- V·erantwoordelijk zijn, om dat grote onderscheid te bagatelliseren.

Want het keerpunt tussen toen en nu is de nederlaag van het Duitse nazidom geweest, met zijn bondgenoten van Italiaans en Japans fascisme.

Alles wat in onze dagen zo hemelsbreed verschilt van die tijd van twintig jaren terug, alles wat wij nu kennen als beter dan toen, hangt samen met die verpletterende nederlaag. Een nederlaag, die bewerkstelligd is door de volkeren zelf, daarbij voorgegaan door de ongelooflijke en beslissende krachtsinspanning van de Sowjet-Unie.

Als ons nu iedere dag dat bijna onafzienbare onderscheid, tussen twintig jaar geleden en thans, voor ogen wordt gesteld, dan weten

wij dat wij daarvoor niemand dankjewel hebben te zeggen, dat 201

(12)

, ,I

202

wij alleen maar extra respect hebben te koesteren voor hen die een bijzonder aandeel in deze verworvenheid hebben geleverd. Maar voor het overige is het alleen en helemaal alleen te danken aan de volkeren zelf, aan de miljoenenmassa's die in de meest uiteen- lopende vormen van strijd - op de slagvelden, in de onder- grondse, in fabrieken en op het land - hun krachten ingespan- nen hebben om Hitier en het Hitierisme de nek te breken.

Dit besef, dat wij alles wat wij meer en beter hebben dan in die pikzwarte tijd aan het volk, dus aan onszelf te danken hebben, leeft gelukkig diep in de mensheid.

Weliswaar heeft het in de twintig afgelopen jaren niet ontbroken aan misleidende voorstellingen, die het anders willen doen lijken.

Bovenaardse machten, superieure helden, kapitalistische staten en zelfs en vooral tegenstanders van Hitier van het laatste uur, zijn ten tonele gevoerd en aangetreden als de ware redders van de wereld. In ons eigen land wemelt het van de lieden, van wie opeens na de bevrijding bleek dat zij de ware Jozefs van de overwinning waren. Het Amerikaanse imperialisme werd een bij- zondere rol toebedeeld in deze misleidende propaganda, en in de laatste jaren zijn zelfs steeds meer Bonnse gezagsdragers voor het voetlicht gevoerd als de tegenstanders bij uitstek van het Hitlerdom.

Deze propaganda heeft echter het gevoel voor werkelijkheid bij het volk ten slotte niet kunnen schokken. En daarom is ook dat gevoel zelf weer geperverteerd en verdraaid, heeft men getracht ook dat te misbruiken tegen het volk zelf. "Wat hebben wij met onze vrijheid gedaan? En wat hebben wij elkaar aangedaan in de laatste maanden?'' zo riep de KVP-mejuffrouw Klompé vorig jaar op een dodenherdenking huilerig uit. Het laatste deel van die exclamatie, over de dingen die we elkaar zouden hebben aangedaan, sloeg speciaal op de Irene-affaire, die in die dagen de gemoedeten bezig hield.

Uitlatingen als die van mej. dr. Klompé kon men de laatste jaren op de bevrijdingsherdenkingen veelvuldig horen en ook dit jaar zal het er wel niet aan ontbreken. Hier wordt de zaak dus zo gesteld, alsof de volkeren bezig zijn datgene wat zij zich met de overwinning op Hitier hebben verworven, zelf weer op onver- antwoordelijke wijze naar de bliksem te jagen. • Deze manier van stellen gaat, zoals al gezegd is, uit van het diep- gewortelde besef bij het volk dat het in laatste instantie de overwinning op Hitier zelf, dus zonder de beslissende hulp van God, imperialisten of superwezens heeft behaald.

Maar ze gaat ook uit van de onvolkomenheid van deze overwinning, een besef dat eveneens diep onder het volk leeft. Alle was- serettes, volkswagens en televisietoestellen van de wereld kunnen het feit van dit onbehagen niet wegwassen.

De overwinning van 1945 is niet de zege geworden die men er zich van had voorgesteld, het fascisme heeft niet tegelijk met zijn Führer zelfmoord gepleegd in een Berlijnse bunker.

Dat is de kern van de politieke situatie op dit ogenblik, en eigenlijk al jarenlang.

'

1.

I t

' t

l

(13)

Maatschappelijk onbehagen heeft bestaan zolang er een klassen-- maatschappij is geweest. Het heeft altijd geleid toi: verzet van de onderdrukte klasse of klassen tegen de heersende machten.

De opkomst van de arbeidersbeweging is daarvan het duidelijkste en meest sprekende voorbeeld.

Maar de strijd tussen fascisme en antifascisme is een heel bij- zondere vorm van deze maatschappelijke strijd, die op een "bijzonder onbehagen" steunt.

Fascisme ging ontstaan toen de arbeidersbeweging zo sterk was geworden dat zij, in Rusland, met succes de eerste socialistische revolutie had voltrokken en daarmee een nieuw tijdperk in de menselijke geschiedenis had ingeluid.

Dit zou het tijdperk worden van de voortdurende groei van de socialistische revolutie en van de zich verdiepende crisis van het imperialisme. Iedere verwachting bij het kapitaal, dat het revi- sionisme als slappe-thee-vorm van het socialisme voortaan de gehele arbeidersbeweging zou beheersen en dat daardoor èn de arbeidersbeweging onder de knoet zou kunnen worden gehouden, èn de koloniale revoluties voorkomen zouden worden, was met deze wending van de wereldgeschiedenis definitief van de baan.

Onder deze omstandigheden greep het grote kapitaal naar een nieuwe vorm van machtsuitoefening. Het zocht steun bij verpauperde lagen van de bevolking en een deel van de, eveneens in ellende geraakte, middenstand, smeedde een ideologie die alles verenigde wat de menselijke geschiedenis aan reactionaire verschijnselen had gekend: bekrompen nationalisme, militarisme, rassenwaan en rassenhaat, leidersbeginsel, middeleeuwse of nog andere obscurantismen, geheim-genootschappengedoe- met als beslissende uitingsvorm de terreur.

De vormen waren zodanig, dat het voor oppervlakkige toeschou- wers de schijn kon hebben dat hier een beweging was ontstaan van de achterlijke middenlagen en het verpauperde bezinksel van de maatschappij, gemengd met wat aan lager wal geraakt adeldom. En inderdaad gebruikte het fascisme deze groepen, mis- bruikte het de bij hen bestaande kortzichtige haat tegen de arbeidersklasse, vooral in de economische crisis.

Doch de beweging zelf kon slechts bestaan bij de gratie van het initiatief en de steun van het grote kapitaal, dat hierin zijn laatste kans meende te zien om de klok van de geschiedenis terug te draaien en de zo terecht door dit kapitaal gevreesde socialistische revolutie in de wieg te smoren.

Welke verschillende trekken ook het fascisme heeft gehad in Duitsland, Italië, Spanje, Hongarije en in de fascistische bewegingen in andere landen - altijd stond er groot geld achter, altijd was het in de eerste plaats gericht t·egen de arbeidersbeweging, altijd kwam het tot zijn grootste en meest beestachtige krachtsinspanning in de gewapende strijd tegen het socialisme- laatste- lijk gedurende de tweede wereldoorlog aan het Oostfront.

Tal van geschiedkundigen hebben zich met het fascisme bezig gehouden, hebben aandacht besteed aan zijn wording en aan zijn samenstellende delen.

Maar begrijpen kan men het pas als men het in zijn werkelijke

gedaante ziet, een reactie op de opkomst der revolutionaire ar- 203

(14)

, I

beidersbeweging en de met haar verbonden klassen, groepen en volken. Waarbij wij er op willen wijzen dat vooral de koloniale volkeren tot deze nauwe bondgenoten hoorden, omdat de be- vrijdingsbeweging van de arbeidersklasse de beslissende voorwaarde schiep, om tot een succesvolle koloniale bevrijdings- beweging te kunnen komen.

Het fascisme heeft, ofschoon het een internationaal verschijns·el is, niet overal precies hetzelfde gezicht getoond. Dat hing weer sterk van nationale omstandigheden af. In Duitsland, waar het antisemitisme een van de afschuwelijke overblijfselen uit de middeleeuwen was, was het sterker antisemitisch dan in Italië.

In Italië en Spanje, waar de katholieke kerk meer dan in Duits- land de grote grondbezitster en kapitaalconcentratie was, ver- bond het fascisme zich enger met de hoge geestelijkheid dan in Duitsland, waar zelfs Germaanse riten en runen hun intrede deden. In Italië werd de onderdrukking van de arbeidersklasse in de vorm gegoten van een corporatief, klasse-verzoenend stelsel, terwijl in Duitsland de tegenstelling tussen kapitaal en arbeid al zo groot was, dat dit stelsel, hoewel het later ook werd ingevoerd, zelfs niet een schijn van werkelijke betekenis kon krijgen.

De uiterlijke verschijningsvormen liepen dus uiteen, maar niet het wezen. Overal was het fascisme gebaseerd op afschaffing van de burgerlijke democratie, op absolutisme, op onderdrukking van de arbeidersbeweging en op terreur als laatste middel.

V raagt men zich nu wederom af, hoe het onbehagen van velen nu, twintig jaar na de bevrijding, te verklaren is, dan ligt het antwoord voor de hand.

Het is immers niet moeilijk om in tal van verschijnselen, staatsvormen en bewegingen binnen en buiten onz.e grenzen, dez·e trekken van het fascisme terug te vinden. En wat nog meer spreekt- de officiële kapitalistische wereld neemt tegenover deze verschijnsel-en een uiterst lankmoedige houding aan.

We hoeven het hier niet allemaal uitvoerig te bespreken. Rassen- vervolging en rassenhaat manifesteren zich dagelijks en of de rassenhaters nu in Alabama, Zuid-Afrika of in Engeland wonen, ze winden al zeer weinig doekjes om hun fascistische sympa- thieën.

Absolutistische, op het leidersbeginsel berustende staatsvormen bestaan tot in het hart van Europa, met name in Frankrijk en op het Iberisch schiereiland.

Rauw, op veroveringszucht berustend militarisme, gepaard gaan- de met machtsconcentratie van de grote industrie en afbraak van het parlement, vinden wij in overduidelijke vorm in West-Duits- land.

Verbitterd anticommunisme, dat in wezen gericht is tegen de arbeidersbeweging in haar geheel, doordrenkt de politiek van alle staten van het imperialistische systeem en heeft in het verbod van communistische partijen in een aantal daarvan, zoals West-Duits- land, Spanje en Portugal, haar duidelijkste vorm gevonden.

Een of meer van de karakteristieke trekken van het fascisme zijn 204 overal in de kapitalistische wereld terug te vinden, en een blik op

(15)

het buitenland alleen al is voldoende om vele antifascisten m Nederland zorgen te geven.

Maar deze zorg krijgt eerst recht reden van bestaan en concr·ete inhoud, wanneer blijkt dat Nederland geen heerlijk, superdemo- cratisch eiland is, maar dat de verschijnselen van fascisme ook in de Nederlandse maatschappij duidelijk aanwezig zijn.

Er is een trits van krachten die in ons land het duidelijkst deze trekken vertoont.

De opstelling van een televisie-eiland door Verolme was een duidelijke daad van een groep, die op grond van haar kapitaalbezit de bestaande wet aan haar laars lapte en die om de zuivere winst er.. om de mogelijkheid het publiek in een bepaalde geest te be- invloeden, zelf de wet ging stellen.

Deze groep vond geestdriftige aanhang bij bladen als De T ele- graaf en Elsevier, die hi·erin aanleiding zagen hun reeds lang op gang gehouden campagne tegen de parlementaire democratie nieuw leven in te blazen.

En tenslotte dan reageerde speciaal de VVD als een overgevoe- lige barometer op dit gedoe, en maakte zij zich, vooral bij monde van de voormalige Telegraaf-redactrice Van Someren-Downer, tot spreekbuis van dit antiparlementarisme. De VVD, die overigens ook al eerder, bijvoorbeeld in haar anti-Indonesische campagne, getoond had niet al te vies te zijn van zekere fascistische methodes.

Dit voorbeeld is het duidelijkste en zal nog wel duidelijker worden. Want nu de VVD uit de regering is gestoten wijzen allerlei tekenen er op, dat deze partij er in de komende tijd nog een schep- je bovenop zal gooien en dat ze daarbij dankbaar gebruik zal maken van juist zulke hulpmiddelen als Telegraaf en Elsevier.

Zoals gezegd, dit voorbeeld is niet het enige, het wordt begeleid door een hele reeks verontrustende verschijnselen: verdere afbraak van de parlementaire democraüe, plannen om de even- redige vertegenwoordiging om zeep te brengen, sympathie voor De Gaulle en voor sterke mannen in het algemeen, verheerlijking van de geweldpl•eging in allerlei boeken. tijdschriften en films, verwilderd anticommunisme in sommige kringen.

Het zijn allemaal begeleidende verschijnselen van één groot feit:

de voortdurende machtsconcentratie van het kapitaal.

We hebben er al eerder op gewezen, dat we hier met een internationaal verschijnsel te doen hebben. In Nederland, waar de invloed van het buitenland altijd sterk is geweest, is toename van antidemocratische stromingen speciaal een gevolg van de ontwikkeling van deze krachten in West-Duitsland. Vooral sedert de totstandkoming van de EEG is de economie van ons land steeds sterker georiënteerd op de Duitse en dit leidt tot een inten- sieve beïnvloeding vanuit dit land.

Het is dan ook volkomen natuurlijk, dat antifascistische bewegingen in Nederland op dit ogenblik vrijwel gelijktijdig gericht zijn tegen de verschijnselen in Nederland, en tegen toenemend revanchisme, militarisme en fascisme in West-Duitsland. Zulke

zaken als de beweging tegen de MLF en de massale herdenkingen 205

(16)

206

van de oorlog hebben een achtergrond die niet te splitsen is in nationaal en internationaal. Ze zijn zowel gericht tegen gevaren die in ons eigen land bestaan, als tegen het opdringen van het Duitse imperialisme.

Overigens is het feit alleen al dat er zulke bewegingen bestaan, zulke duidelijke politieke antifascistische stromingen naast de grote loonacties, buitengewoon belangrijk.

Er is namelijk een doortrapte campagne bezig, die ons er van wil overtuigen dat er tegenwoordig geen grote vraagstukken zijn waarvoor het Nederlandse volk zich heeft in te spannen. De schoolstrijd en andere kwesties, zegt men, zijn uitgestreden, we leven in een toenemende welvaart. dus waar zou men zich nog druk om maken?

Op zichzelf is ook dit al een redenering die aan het fascisme niet vreemd is, omdat ze uiteindelijk tot de conclusie zou moeten leiden dat alle bewegingen die er toch zijn, geen Nederlandse bewegingen zijn, maar door duistere buitenlandse krachten ge- Ïnspireerd worden.

Tuist zulke politieke acties als wij net noemden, die zich ontwik- kelen naast de grote loonbewegingen, laten zien dat er wel dege- lijk grote zaken zijn waarvoor ons volk zich druk maakt en die de inzet vormen van scherpe politieke strijd.

Maar deze beweging heeft ook begrip van de vraagstukken nodig.

En een essentieel vraagstuk in ons land is en blijft dit: Hoe is het toch mogelijk dat het fascisme verslagen en de bezetter verjaagd kon worden, en dat wij op dit ogenblik te maken hebben met grote politieke vraagstukken, die niet in vorm, maar toch in wezen dezelfde zijn als die van twintig en vijfentwintig jaren geleden?

Hoe komt het, dat het fascisme in 1945 niet met wortel en tak is uitgeroeid?

Wij hebben eigenlijk hierboven al het antwoord gegeven op de hier gestelde vraag. Het fascisme is een verschijningsvorm van het kapitalisme, in de periode van crisis van het imperialisme en in de tijd van wurgende angst voor de verdere opmars van het socialisme.

Maar het loont de moeite, toch voor Nederland nog eens dieper in te gaan op de vraag: door welke oorzaken het fascisme bij ons niet verder de grond in is getrapt dan, naar velen thans erkennen, noodzakelijk zou zijn geweest.

De oorzaken daarvan gaan natuurlijk zeer ver terug. Wij willen in deze beschouwing, geschreven ter gelegenheid van de twintigste verjaardag der bevrijding, niet verder gaan dan tot de oor- logsdagen.

Juist in de oorlogsjaren toch, met hun scherpe politieke tegen- stellingen, kwamen de maatschappelijke verhoudingen op de meest rauwe manier bloot te liggen.

De Duitse bezetting was feitelijk een tweeledige.

Het was de overheersing door vreemde troepen, die met geweld het land hadden onderworpen; het was bovendien een fascistische overheersing, waarbij, eveneens met geweld, het fascistische re- geersysteem werd ingevoerd. Niet voor niets hebben de nazi's pogingen in het werk gesteld, om onder hun toezicht een Neder-

(17)

lands fascistisch bewind te scheppen. Zij waren daarmee aardig op weg, toen de Februaristaking resoluut aan al die pogingen een einde maakte.

Deze "dubbele" bezetting heeft grote invloed gehad op de positie, die de verschillende groepen in ons land onder de bezetting in- namen.

Het Nederlandse volk in doorsnee was zowel tegen het fascisme als tegen de Duitse overheersing gekant. Daardoor kon een om- vangrijke verzetsbeweging ontstaan, daardoor ook kon de communistische partij met succes in Amsterdam en omgeving de massale staking van februari 1941 proclameren en 01·ganiseren. Reeds vroeg was hierdoor de basis gelegd voor een actieve massabewe- ging, die zich èn tegen de Duitse bezetter, èn tegen zijn fascistische ideologie en praktijken richtte.

Een deel van de bourgeoisie, die natuurlijk ook sterke invloed op het denken van het volk had, was in groeiende mate anti-Duits, en in veel mindere mate antifascistisch. Voor het merendeel hield deze groep zich koest in het begin van de oorlog en begon zij zich eerst te roeren toen de krijgskansen keerden- vooral na Stalin- grad. Haar beweegredenen waren àf commercieel, Of nationalis- tisch, en meestal een merkwaardig mengsel van die beide; zij oriënteerde zich op de aanwiJzingen van de Nederlandse reg·e- ring in Londen.

Er is na de oorlog veel gesproken over de politiek van deze Lon- dense emigranten, die het fascistisch karakter van de bezetting uiterst licht namen, zich keerden tegen gewapend verzet, zeer laconiek bleven onder de Jodenvervolgingen, maar uitsluitend dachten aan de toekomstige militaire bevrijding van het land.

Aan de andere kant van de scheidslijn vinden wij de fascisten, die èn het naziregiem èn de vreemde bezetting begroetten. Daar- naast was er tenslotte het in de meest letterlijke zin van het woord v a der 1 a n d 1 o z e kapitaal, dat alleen maar aan de geldbuidel dacht en dat het, openlijk of heimelijk, maar prettig vond als de arbeiders met de fascistische knoet aan het werk werden gezet.

Onze "nationale trots" Philips verdiende zelfs aan het werk dat in het concentratiekamp Vught voor hem werd gedaan.

Ook in dez·e groep stond men natuurlijk voortdurend met de natt·e

vin~er in de lucht, om te zien uit welke hoek de oorlo~swind ging waaien. Voor zover het de werkelijk groten onder hen betrof, hadden zij meestal de manschappen zo geposteerd, dat er in alle kampen wel eentje zat. Zo werd het lucratieve voortbestaan van het bedrijf onder alle omstandigheden gegarandeerd.

De communistische partij stond op het standpunt, dat in de eerste plaats alle krachten moesten worden bijeengebracht tegen de vreemde bezetter en dat Nederland op die manier zijn steentje moest bijdragen aan de nederlaag van Hitler-Duitsland.

Zij zag echter deksels goed in, dat dit een bondgenootschap was met groepen, die over het fascisme heel wat genuanceerder oor- deelden dan de communisten, en stelde mede daarom de nood- zaak van het behoud van de zelfstandigheid der partij voorop.

De burgerij en haar politici daarentegen hadden, juist vanwege

de inhoud die de communisten aan het verzet gaven, in wezen 207

(18)

\ ' :'

1[

niets op met een dergelijk bondgenootschap. Zij vreesden dat de strijdkracht van het volk hen boven het hoofd zou groeien, dat het volk zijn eigen bevrijding tot stand zou brengen en dan antifascistische maatregelen zou nemen, die de bestaansmogelijkheden van het kapitalisme als zodanig zouden aantasten.

Zij saboteerde daarom ook een bondgenootschap met de communisten.

Een buitengewoon onthullende aanwijzing voor haar houding is wel geweest, dat haar vert·egenwoordigers, zogenaamde afgezan- ten van de illegaliteit, in 1942 en 1943 in het diepste geheim on- derhandelingen begonnen met hoge Duitse officieren. De over- eenkomst waartoe men kwam hield in, dat deze hog·e officieren Hitier aan de kant zouden zetten, dat aan het westelijke front vrede zou worden gesloten - hoewel de Duitse bezetting voor- lopig in stand zou blijven - dat het bezettingsregiem verlicht zou worden ... en dat de westelijke mogendheden directe of in- directe steun zouden geven aan de Duitse verovering van de Sowjet-Unie.

Het behoeft wel geen nadere aanduiding, dat lieden die met zulke plannen rondliepen, aan een verzetsbondgenootschap met de communisten geen enkele behoefte hadden.

Naar het uiterlijk veranderde dit pas door een aantal ingrijpende gebeurtenissen.

Aan het Oostfront leden de nazi's bij Stalingrad een beslissende nederlaag in de winter van 1942 op 1943.

In Nederland werd in het begin van 1943 door verraad de leiding van de CPN uiteengeslagen.

Er kwam een nieuwe CPN-leiding tot stand die onder sterke invloed stond van de Londense regeringskringen. Toen werd een andere tactiek gevolgd.

Deze leiding werd systematisch ingepalmd in allerlei commis- sies, haar werkzaamheden werden tot een onderdeel van de geallieerde oorlogvoering gemaakt.

Van binnenuit werd getracht de strijdpositie van de CPN te saboteren en te vernielen en werd er naar gestr:eefd haar activiteit te richten op de passieve ondersteuning van de militaire bevrijding.

Zo werd de antifascistische instelling van het volk verzwakt door een geraffineerde aanval op de principiële politiek van de meest antifascistische kracht in het volk, de communistische partij.

De voorwaarde voor een breuk met iedere vorm van fascisme was gelegen in de eigen, zelfstandige bevrijdingsstrijd door het volk. Was deze tot volle ontplooiïng gekomen, dan waren in deze strijd de wortelen van het fascisme sterker aangetast.

Nu werd deze strijd belemmerd door een doortrapte en misdadige aanval op de CPN en werd het volk, terwijl het hunkerde om de handen uit de mouwen te steken, gedwongen tot afwachten totdat de geallieerde legers, en in hun voetspoor het militaire gezag van de Nederlandse regering in Londen, de zaken in handen namen.

De oorlog had een vreemde en fascistische bezetting opgeleverd.

208 De bevrijding echter werd geheel in de geest van een militaire

r

I

i

l l

I

^I'

[

(19)

overwinning op de Duitse overheersing gebracht en het antifascistische karakter van de overwinning werd zoveel mogelijk weg- gemoffeld.

In alles werd het nationale en nationalistische element op de voorgrond geplaatst en werd de terugkeer naar oude tijden als het hoogste ideaal gesteld. Juist de maatschappelijke veranderin- gen, die door het vork gewenst werden als gevolg van de ver- jaging van de vreemde bezetter - juist diè bleven uit.

De toenadering tussen de communistische partij en de leidende burgerlijke groeperingen was, zoals wij gezegd hebben, niet tot stand gekomen op een strijdbasis, maar op de grondslag van een revisionistische verbuiging van de politiek der communistische partij, onder sterke invloed van de Nederlandse bourgeoisie.

Na de oorlog werd het mogelijk de strijd tegen deze vervalsing van de partijpolitiek aan te binden en de dragers van de oppor- tunistische en nationalistische stroming te verslaan.

De partij zag kans om terug te keren tot haar actiev·e antifascistische politiek, die er in de eerste plaats op gericht was om, gebruik makend van de geestdriftige vernieuwingsdrang die onder het volk aanwezig was, de heel- en halffascistische elementen uit het politieke leven te bannen.

De in haar macht herstelde bourgeoisie reageerde hierop door het anticommunisme met vernieuwde felheid te gaan hanteren.

Tegen de afspraken van Potsdam in, die bepaald hadden dat in de bevrijde landen de krachten in de regering zouden komen die het Duitse nazisme hadden bestreden, werd in Nederland de CPN buiten de regering gehouden.

De zuivering van het politieke en economische apparaat van de talrijke collaborateurs werd onmiddellijk op een laag pitje gezet en vertroebeld door ingewikkelde procedures, langdurige com- missieonderzoeken e.d., die al zeer snel de publieke belangstelling verloren en die erop berekend waren de hevige politieke interesse van de eerste jaren na de oorlog te doen verebben.

Reeds in de zomer van 1945 was de CPN gedwongen een massale campagne in petitievorm te organiseren, gericht op een doeltreffende uitbanning van alle fascisten. De campagne had een over- weldigend succes, maar de bourgeoisie trachtte haar betekenis te verminderen door enkele alom bekende fascisten te laten fusil- leren en de werkelijke grote landverraders buiten schot te houden.

Het grote bedrijfsleven, dat in sterke mate met de nazi's had ge- collaboreerd, werd niet alleen intact gelaten, het kreeg ruim baan om zo snel mogelijk de achterstand van de oorlogsjaren in te halen, op kosten van de arbeiders.

Op een enkele uitzondering na bleef het gehele overheidsappa- raat, inclusief de politie di.e Seyss-Inquart en Ra u ter zo trouw terzijde had gestaan, gehandhaafd.

En het doeltreffendste middel om dit te bereiken bleek het isole- ment van de communisten.

De CPN werd in de oppositie geplaatst, de onder leiding van communisten staande Eenheicis Vak Centrale werd buiten het overleg gehouden, het door communistische jongeren geleide ANJV kreeg geen subsidie etc. Het duurde slechts kort voordat

communisten ook uit wethoudersfuncties, raadscommissies en be- 209

(20)

210

sturen van oud-verzetsorganisaties werden gestoten.

Het anticommunisme gaf de kans aan ·de fascistische restanten om zich te handhaven.

Natuurlijk was dit Nederlandse gebeuren geen geïsoleerd proces, viel het samen met en stond het onder invloed van het gebeuren in de hele kapitalistische wereld.

Het was een onderdeel van de krampachtige, nietsontziende poging van het kapitalisme om de in de oorlog geleden schade te herstellen en zijn oude machtsposities opnieuw in te nemen. Wat in Nederland gebeurde was tenslotte maar een onderdeel van dat hele grote gebeuren in de na-oorlogse jaren: herleving van het Duitse militarisme, politiek van atoomchantage, koude oorlog, McCarthyisme, koloniale oorlogen, etc. etc.

Maar juist in dat Nederlandse facet van het internationale gebeuren zien wij zo duidelijk hoe zorgvuldig getracht is om de kern en ontstaansbron van het fascisme buiten schot te laten en hoe men het anticommunisme en de aanvallen op het communisme gebruikt heeft, om dit doel te bereiken.

Het is een belangrijke les voor de wereld van 1965, twintig jaar later.

Opnieuw is er verontrusting over fascisme en trekken van fascisme, die zich vertonen, hier en in het buitenland.

Mensen vragen: Hoe kan dat en hoe kunnen wij een herhaling van die verschrikkingen van toen voorkomen?

Het antwoord ligt in de geschiedenis. De enige manier om het fascisme tegen te gaan en met wortel en tak uit te roeien, ligt in het bondgenootschap met de meest consequente antifascistische kracht, het communisme.

Ieder combinatie die zegt tegen het fascisme te zijn maar die het bondgenootschap met de communisten weigert, laat tenslotte zelf weer kansen voor het fascisme open.

Niet, zoals wel eens is gesteld, omdat in een dergelijke combinatie heimelijke sympathie voor het fascisme al bij voorbaat zou over- wegen. Maar omdat het fascisme een diep in het kapitalisme gewortelde kracht is, die alleen door de meest hardnekkige en consequente bestrijding uitgeroeid kan worden. En dat is een on- mogelijkheid, als men het hoofdvuur op de communisten richt.

Het is een dure les, die de mensheid heeft moeten leren in de twintig na-oorlogse jaren.

Er zijn gelukkig alle tekenen. dat dat niet vergeefs is geweest en dat de bereidheid groeit om de onvolledige overwinning van 1945 in de toekomst te voltooien.

MARCUS BAKKER