A. Maddison, PHASES OF CAPITALIST DEVELOPHENT. Oxford University Press, Oxford/ New-York , 1982, 274 b l z . +
ƒ40,Na de e e r s t e o l i e k r i s i s i n 1973 werden de Westerse ekonomieën g e k o n f r o n t e e r d met een ekonomische i n z i n k i n g v a n , naar n a o o r l o g s e m a a t s t a v e n , o n -gekende omvang. De ekonomische g r o e i z a k t e ineen en de w e r k l o o s h e i d kreeg i n v e e l l a n d e n , v o o r a l ook i n N e d e r l a n d , een massaal k a r a k t e r . Deze a k t u e l e ekonomische p r o b l e m a t i e k vormt i n m i d d e l s h e t onderwerp van menige ekono-mische p u b l i k a t i e . Vaak gaat het dan om s t e r k m o d e l m a t i g e , k o r t e t e r m i j n a n a l y s e s van het ekonomisch wedervaren van a f z o n d e r l i j k e l a n d e n . De B r i t M a d d i s o n , h o o g l e r a a r ekonomie t e G r o n i n g e n , v e r k i e s t een geheel andere weg om deze o p v a l l e n d e breuk i n de ekonomische o n t w i k k e l i n g t e o n d e r z o e k e n . In p l a a t s van de z o j u i s t g e s c h e t s t e aanpak t r a c h t h i j de h u i d i g e ekonomi-sche s i t u a t i e t e a n a l y s e r e n door deze t e p l a a t s e n i n h e t p e r s p e c t i e f van ekonomische g r o e i op de lange t e r m i j n i n een a a n t a l l a n d e n , de z g n . , " a d -vanced c a p i t a l i s t c o u n t r i e s " ( W e s t - E u r o p a , J a p a n , Canada en de V . S . ) . Die keuze v o o r een e x p l i c i e t e h i s t o r i s c h e aanpak maakt Maddison - n e t a l s z i j n , meer i l l u s t e r e , vakgenoten Adam S m i t h , Marx en Schumpeter- t o t een voor h i s t o r i c i buitengewoon i n t e r e s s a n t ekonoom.
t o r e n n a t u u r , a r b e i d en k a p i t a a l . D i t schema beoogt s l e c h t s een z e e r g r o -ve i n d e l i n g t e g e v e n , zowel o v e r l a p p i n g e n a l s h e t o v e r s l a a n van een f a s e i s m o g e l i j k .
Pas i n de f a s e van " a d v a n c i n g a g r a r i a n i s m " ( v o o r West-Europa rrJwweg geda-t e e r d van 15Q0 geda-t o geda-t 1700) ongeda-twaargeda-t Maddison een s geda-t i j g i n g van de p r o d u k geda-t i e per h o o f d van de b e v o l k i n g . Deze s t i j g i n g i s dan nog wel z e e r g e r i n g , s l e c h t s Q,1% per hoofd van de b e v o l k i n g p e r j a a r , a l s g e v o l g van de dan nog z e e r t r a a g v o o r t s c h r i j d e n d e t e c h n i s c h e o n t w i k k e l i n g , maar ekonomische g r o e i t r e e d t t o c h a l op. Met deze v i s i e van een z e e r g e r i n g e ekonomische g r o e i i n Europa i n de 16e en 17e eeuw z e t Maddison z i c h e x p l i c i e t a f t e -gen h i s t o r i c i a l s Abel en Le Roy L a d u r i e d i e Europa dan nog gevan-gen z i e n z i t t e n i n een M a l t h u s i a a n s e s i t u a t i e van een s n e l g r o e i e n d e b e v o l k i n g en a c h t e r b l i j v e n d e b e s t a a n s m i d d e l e n . V o l g e n s Maddison o n d e r s c h a t t e n z i j de t o e n m a l i g e t e c h n i s c h e v o o r u i t g a n g en hebben z i j onvoldoende oog voor het f e i t dat de g r o e i van de b e v o l k i n g i n Europa dan a l beneden het b i o l o g i s c h m o g e l i j k e l a g .
In de daarop volgende p e r i o d e van h e t h a n d e l s k a p i t a l i s m e , 1700-1820, i s e r a l s p r a k e van een v e r d u b b e l i n g van de ekonomische g r o e i p e r hoofd van de b e v o l k i n g , van 0,1% per j a a r naar 0,2%, a l t h a n s i n de l e i d e n d e h a n d e l s n a -t i e s a l s N e d e r l a n d en G r o o -t - B r i -t -t a n i ë . Hoewel een deel van deze g r o e i moet worden t o e g e s c h r e v e n aan vormen van p l u n d e r , t e n o p z i c h t e van E u r o
-pese h a n d e l s p a r t n e r s met b e h u l p van m e r k a n t l i s t i s c h e i n s t r u m e n t e n o f t e n o p z i c h t e van Derde Wereld gebieden door middel van een k o l o n i a l e p o l i t i e k , i s t o c h de t e c h n i s c h e v o o r u i t g a n g de voornaamste f a k t o r voor ekonomische g r o e i op l a n g e t e r m i j n . T e c h n i s c h e v o o r u i t g a n g l e i d t t o t ekonomische g r o e i d o o r d a t de bestaande k a p i t a a l g o e d e r e n v o o r r a a d v i a i n v e s t e r i n g e n s t e e d s met een n i e u w e , p r o d u k t i e v e r e j a a r g a n g wordt a a n g e v u l d . De k a p i -t a a l g o e d e r e n v o o r r a a d kan dus worden g e z i e n a l s o p e e n s -t a p e l i n g van l a g e n , w a a r b i j de p r o d u k t i v i t e i t van een l a a g toeneemt naarmate h e t r e s u l t a a t i s van meer r e c e n t gedane i n v e s t e r i n g e n . Nauw met deze o p v a t t i n g hangt samen het o n d e r s c h e i d t u s s e n de gemiddelde p r o d u k t i v i t e i t ( n l . d i e g e l d t voor de g e h e l e k a p i t a a l g o e d e r e n v o o r r a a d ) en de z g n . " b e s t p r a c t i c e p r o d u c t i v i t e i t ' ^ de p r o d u k t i v i t e i t yan u i t s l u i t e n d de n i e u w s t e l a a g k a p i t a a l g o e -d e r e n ) . Een v o o r t v l o e i s e l u i t -d i t o n -d e r s c h e i -d i s -de -door Ma-d-dison gehan-t e e r d e d i c h o gehan-t o m i e van " l e a d - c o u n gehan-t r i e s " e n " f o l 1 o w e r - c o u n gehan-t r i e s " : i n de e e r s gehan-t genoemde y i n d t de t e c h n i s c h e y o o r u i t g a n g p l a a t s en b e n a d e r t de gemiddelde p r o d u k t i y i t e i t de " b e s t - p r a c t i c e p r o d u k t i v i t e i t " h e t h e s t , t e r w i j l i n de tweede groep men s t e e d s een s t a p a c h t e r l i g t en e r d i e n t e n g e v o l g e een b r e d e r e k l o o f t u s s e n de twee s o o r t e n p r o d u k t i v i t e i t k e n t .
In het tweede h o o f d s t u k wordt het v e r s c h i j n s e l " l e a d c o u n t r y " nader o n
d e r z o c h t . In een g r o o t d e e l van de p e r i o d e van het h a n d e l s k a p i t a l i s m e i a N e d e r l a n d de l e i d e n d e n a t i e met de hoogste p r o d u k t i v i t e i t p e r hoofd yan de b e v o l k i n g . Omstreeks 1780 wordt deze r o l overgenomen door G r o o t -B r i t t a n n i ë , d i e deze aan het e i n d e van de 19e eeuw moet a f s t a a n aan de V . S . Ovty het hoe en waarom j u i s t deze d r i e landen het l e i d e r s c h a p t o e -v a l t , b l i j f t Maddison -v a a g : " F o r c e s a n i m a t i n g growth i n the l e a d are more m y s t e r i o u s and autonomous than i n f o l l o w e r c o u n t r i e s " ( p . 2 9 ) , In het g e -y a l van N e d e r l a n d en G r o o t - B r i t t a n n i ë zouden v o o r a l de voor t e c h n i s c h e v o o r u i t g a n g g u n s t i g e p o l i t i e k i n s t i t u t i o n e l e s f e e r , de g e o g r a f i s c h e l i g -g i n -g en de m e r k a n t i l i s t i s c h e p o l i t i e k waardoor het h a n d e l s m o n o p o l i e kon worden v e r k r e g e n , v e r a n t w o o r d e l i j k z i j n geweest voor de v o o r s p r o n g i n e k o -nomische g r o e i . Het v e r l o r e n gaan van de Nederlandse h a n d e l s m o n o p o l i e s onder druk van de B r i t s e k o n k u r r e n t h e e f t dan u i t e i n d e l i j k i n de 18e eeuw het Nederlandse l o t b e z e g e l d . G r o o t - B r i t t a n n i ë , op haar b e u r t , werd om-s t r e e k om-s 1890 door de V e r e n i g d e S t a t e n g e p a om-s om-s e r d omdat deze l a a t om-s t e n a t i e kon b e s c h i k k e n o v e r een enorme, expanderende markt en tevens o v e r v l o e d i g b e g i f t i g d was met g r o n d s t o f f e n .
O p v a l l e n d h i e r b i j i s dat zowel v o o r N e d e r l a n d a l s voor G r o o t - B r i t t a n n i ë a l s bijkomende reden v o o r het v e r l i e s van de l e i d e r s p o s i t i e wordt aange-v o e r d dat de s t e e d s b e l a n g r i j k e r wordende f i n a n c i ë l e k r i n g e n , aange-vanwege hun b u i t e n l a n d s e b e l a n g e n , de b e t r o k k e n munt op een ( t e ) hoog p e i l weten t e k r i j g e n , waardoor de i n d u s t r i ë l e belangen ( e x p o r t p r i j z e n ) i n het gedrang komen.
g e s t a l t e k r e e g i n de u i t b o u w i n g en v e r n i e u w i n g van de k a p i t a a l g o e d e r e n v o o r r a a d . U i t de gegevens van Maddison b l i j k t ook een nadw* verband t u s -sen de o n t w i k k e l i n g van de k a o i t a a l g o e d e r e n v o o r r a a d p e r p e r s o o n en het v e r l o o p van de p r o d u k t i e p e r p e r s o o n .
Aan andere a a n b o d s f a k t o r e n a l s n a t u u r l i j k e h u l p b r o n n e n , a r b e i d s a a n b o d , en s c h a a l v o o r d e l e n kent de a u t e u r v e e l minder b e l a n g toe b i j h e t ^ v e r -k l a r e n van de e-konomische e x p a n s i e i n het -k a p i t a l i s t i s c h t i j d p e r -k . Net a l s v o o r hem K ó n d r a t i e f f , Schumpeter en t e n o n z e n t J . J . van D u i j n i s het v e r l o o p van de ekonomische g r o e i i n het " c a p i t a l i s t e p o c h " v o l -gens Maddison d i s k o n t i n u . Maar i n t e g e n s t e l l i n g t o t d i t d r i e t a l i s e r b i j Maddison geen s p r a k e van " r h y t m i c s w i n g s " o f lange g o l v e n . De w i s -s e l i n g van de v e r -s c h i l l e n d e t i j d v a k k e n i -s het g e v o l g van exogene min o f meer t o e v a l l i g e v e r s t o r i n g e n i n het p o l i t i e k - i n s t i t u t i o n e l e k a d e r . Een v o o r b e e l d van z o ' n d e r g e l i j k e ad hoe systeemschok i s de E e r s t e W e r e l d o o r l o g .
Aan de hand van een a a n t a l i n d i k a t o r e n o n d e r s c h e i d t Maddison v i e r f a s e n I: 1 3 2 0 - 1 9 1 3 ; I I : 1 9 1 3 - 1 9 5 0 ; I I I : 1950-1973 en t e n s l o t t e I V : vanaf 1973 Wat b e t r e f t de p r e s t a t i e s op het g e b i e d van de ekonomische g r o e i i s de r a n g l i j s t a l s v o l g t (van hoge naar l a g e ekonomische g r o e i ) : I I I , I V , I, I I .
Waardoor i s deze v a r i a t i e i n de ekonomische g r o e i t e v e r k l a r e n ? Opnieuw v e r w i j s t Maddison naar het groeitempo van de k a p i t a a l g o e d e r e n v o o r r a a d d i e , en h i e r b e t o o n t Maddison z i c h een K e y n e s i a a n , onder i n v l o e d van een f l u k t u e r e n d e vraag w i j z i g i n g e n o n d e r g a a t . De v r a a g f l u k -t u a -t i e s op hun b e u r -t kunnen dan weer g r o -t e n d e e l s worden h e r l e i d op de mate van b l o e i van de w e r e l d h a n d e l en ook ( v o o r a l i n f a s e I I I ) op het o p t r e d e n van o v e r h e d e n .
De p e r i o d e na 1973 wordt door Maddison dus a l s een a f z o n d e r l i j k e f a s e b i n n e n het k a p i t a l i s t i s c h e t i j d p e r k beschouwd. Tegen de a c h t e r g r o n d van de g r o e i c i j f e r s van het g e h e l e k a p i t a l i s t i s c h e t i j d p e r k i s de d a -l i n g van de ekonomische g r o e i na 1973 a -l -l e r m i n s t d r a m a t i s c h t e noemen, maar i n v e r g e l i j k i n g met de daaraan voorafgaande p e r i o d e 1950-1973
(door Maddison p r o z a ï s c h " G o l d e n Age" b e t i t e l d ) s t e e k t h e t e n i g s z i n s s c h r i l a f .
In de l a a t s t e twee h o o f d s t u k k e n , 5 en 6 , van Phases o f C a p i t a l i s t Deyelopment t r a c h t Maddison de vragen t e heantwoorden waarom de g r o e i yan de p r o d u k t i v i t e i t i n f a s e I I I zo hoog l a g en t e v e n s waarom na 1973 h i e r i n z o ' n d u i d e l i j k e v e r t r a g i n g o p t r a d .
Voor een d e e l moet de s n e l l e e x p a n s i e na de Tweede W e r e l d o o r l o g wor-den t o e g e s c h r e v e n aan f a k t o r e n d i e n i e t zonder meer h e r h a a l b a a r z i j n .
H i e r wordt dan gedoeld op de p o s i t i e v e e f f e k t e n van l i b e r a l i s a t i e •*an de wereldhandel en op de g u n s t i g e i n v l o e d op de p r o d u k t i v i t e i t
van het o v e r h e v e l e n yan "under-employed l a b o u r " i n de landbouw naar i n d u s t r i e en d i e n s t e n s e k t o r . Z i j n deze twee processen v o l -t o o i d , dan i s hiermee ook de b i j d r a g e a n de ekonomische g r o e i -ten e i n d e .
Dat u i t g e w e r k t raken van een f a k t o r g e l d t eveneens voor de a c h t e r -stand op het gebied van de t e c h n o l o g i e d i e de Europese l a n d e n , de f o l l o w e r s , ten o p z i c h t e van de V . S . hadden. Na de Tweede Wereldoorlog hebben West-Europa en Japan kans g e z i e n om het gat te d i c h t e n . Doordat ook z i j nu d i c h t e r b i j de " f r o n t i e r " van de t e c h n i e k z i j n g e r a a k t , z a l de s t i j g i n g van de p r o d u k t i v i t e i t afnemen.
In de v e r k l a r i n g van de extreem s n e l l e p r o d u k t i v i t e i t s s t i j g i n g i n de p e r i o d e 1950-1973 l i g t dus a l een g r o o t deel van de v e r k l a r i n g voor de l a t e r e v e r t r a g i n g b e s l o t e n .
Er z i j n naar de mening van Maddison e c h t e r nog e n k e l e bijkomende r e d e -nen. Ten e e r s t e i s e r het r e s t r i k t i e v e b e l e i d dat de d i v e r s e overheden hebben g e v o l g d . In p l a a t s van v o l l e d i g e w e r k g e l e g e n h e i d werd na 1973 i n toenemende mate gekozen voor s t a b i e l e p r i j z e n met a l s gevolg een i n z a k -ken van de v r a a g . D i t h e e f t de i n v e s t e r i n g e n doen t e r u g l o p e n , zodat de k a p i t a a l g o e d e r e n v o o r r a a d s l e c h t s i n g e r i n g e mate toenam.
Vervolgens waren e r de O P E C - p r i j s v e r h o g i n g e n , d i e zowel een deel van de koopkracht deden weglekken a l s ook een d i s l o k a t i e i n de p r o d u k t i e be-w e r k s t e l l i g d e n . Ook de v e r s c h i l l e n d e m i l i e u b e p a l i n g e n hebben na 1973 de g r o e i g e d r u k t .
gebied van i n f o r m a t i e t e c h n o l o g i e , toch m o e i l i j k beweren d a t t e c h n o l o -g i s c h l e i d e r s c h a p b u i t e n de V . S . i s komen t e l i -g -g e n . Een s e k t o r a a l b e e l d kan h i e r de nodige nuancering brengen.
Ook op andere d e t a i l p u n t e n , z o a l s b i j v o o r b e e l d b i j de b e s p r e k i n g van de m o g e l i j k h e d e n van een Keynesiaans e x p a n s i e f b e l e i d na 1 9 7 3 , v a l t k r i t i e k u i t t e o e f e n e n . D i t doet evenwel n i e t s a f aan de k w a l i t e i t en i d e e ë n r i j k d o m van Phases o f C a p i t a l i s t Development en i s hiermee een must voor i e d e r e e n , d i e z i c h voor de dynamiek van het k a p i t a l i s m e i n t e r e s s e e r t .
Opvallend i s o v e r i g e n s nog dat net a l s i n het geval W a l l e r s t e i n , een s o c i o l o o g van h u i s u i t , opnieuw een r e l a t i e v e o u t s i d e r z i c h waagt aan een g r o o t s c h a l i g e h i s t o r i s c h e s y n t h e s e . V e r l i e z e n h i s t o r i c i z i c h m i s -s c h i e n t e v e e l i n a l maar meer g e d e t a i l l e e r d e -s t u d i e -s ?
Robert Kloosterman
Marjolein Horée em Marjan Schwegman, VROUWENARBEID IN NEDERLAND 1870-1940, Rijswijk 1981.
Hoewel d i t boek a l w e e r d r i e j a a r geleden i s uitgekomen, v e r d i e n t het om nog eens onder de aandacht t e worden g e b r a c h t , v o o r a l omdat e r daarna op d i t t e r r e i n n i e t s nieuws meer op de markt i s v e r s c h e n e n . Z o a l s de s c h r i j f s t e r s z e l f i n hun voorwoord zeggen poogt h e t de v e r -s c h i l l e n d e d e e l o n d e r z o e k e n van de a f g e l o p e n t i e n j a r e n met e l k a a r i n verband t e brengen en voor een breder p u b l i e k t o e g a n k e l i j k t e maken. In hun voorwoord s c h r i j v e n Morée en Schwegman v e r d e r z i c h bewust t o t e n k e l e g r o t e l i j n e n beperkt t e hebben. N i e t a l l e e n omdat h e t b e -s c h i k b a r e m a t e r i a a l nog onvoldoende i -s voor een v o l l e d i g o v e r z i c h t , maar ook omdat z i j v e e l ruimte w i l d e n geven aan f o t o ' s en - i n de vorm van i n t e r v i e w f r a g m e n t e n - v e r h a l e n van de vrouwen z e l f . Z i j kozen voor d i e beroepen en werkzaamheden d i e door g r o t e groepen vrouwen werden u i t g e o e f e n d .
Bovendien wensten z i j h e t accent n i e t op k w a n t i t a t i e v e gegevens t e l e g g e n ; e n e r z i j d s omdat d i e met b e t r e k k i n g t o t vrouwen o n v o l l e d i g en m o e i l i j k t e a c h t e r h a l e n z i j n en daarnaast menen z i j d a t h e t b e l a n g r i j -ker i s om v e r k l a r i n g e n t e zoeken voor bepaalde v r a g e n . Z o a l s waarom mannen en vrouwen v r o e g e r (en vaak nu) zo heel v e r s c h i l l e n d werk deden; waarom sommige beroepen a l s " t y p i s c h v r o u w e l i j k " werden b e -schouwd en vrouwen p e r d e f i n i t i e van bepaalde werkzaamheden z i j n u i t g e s l o t e n ; o f minder kregen b e t a a l d t e r w i j l z i j toch d e z e l f d e a r -b e i d s p r e s t a t i e s a l s mannen l e v e r d e n . T e n s l o t t e l a g het i n de -
