Leefstijlcoach. Positieve gezondheid Proefles

(1)

Positieve gezondheid Proefles

Leefstijlcoach

(2)

Hoofdstukken lesmap

Om je kennis te laten maken met de opleiding, lees je in deze proefles delen van verschillende hoofdstukken uit de lesmap.

De lesmap van de opleiding Leefstijlcoach behandelt de volgende onderwerpen:

1 Leefstijlcoach

2 Anatomie en fysiologie

3 Intakegesprek & Leefstijlanalyse 4 Stress, ontspanning en slapen 5 Voeding

6 Eetgedrag en visies op voeding 7 Gewicht en hormonen

8 Beweging

9 Gewoonten, verslaving en gedragsverandering 10 Communicatie en gespreksvaardigheden

11 Coaching

12 Praktijkvoering

13 Bijlagen

(3)

1 Leefstijlcoach

1.1 Inleiding

Leefstijlcoaching is actueel. Een positieve leefstijlverandering levert veel op: een betere gezondheid, meer energie, geluk en en een hogere vitaliteit. Mensen worden zich steeds bewuster dat een gezonde(re) leefstijl belangrijk is om goed te blijven functioneren en (chronische) gezondheidsproblemen op termijn voor te blijven. We weten inmiddels steeds meer over het ontstaan en genezen van ziekten en aandoeningen in samenhang met leefstijl. Mensen worden steeds ouder en we willen graag zo lang mogelijk vitaal blijven en van het leven kunnen genieten. Het belang van een gezonde leefstijl is dus bekend, maar dat blijkt nog niet in de praktijk.

Veel hulpverleners ervaren dagelijks dat veel van hun cliënten gezondheidsproblemen ontwikkelen en onderhouden door hun leefstijl. Vooral chronische gezondheidsklachten hebben, samen met de vergrijzing en technologische vernieuwing, een groot aandeel in de stijgende zorgkosten. De uitgaven aan de gezondheidszorg zullen in 2040 zijn gestegen naar 174 miljard euro, een verdubbeling van de zorgkosten ten opzichte van 2015 (RIVM, 2018)¹. De Nederlandse gezondheidszorg is van een hoog niveau, maar dreigt door deze ontwikkelingen onbetaalbaar te worden. De betaalbaarheid van de zorg is dus een maatschappelijk probleem en daarom is er nagedacht over mogelijke oplossingen. Een goed uitgangspunt is preventie: ‘Voorkomen is beter dan genezen.’ Veel chronische aandoeningen en ziekten kunnen worden voorkomen en dat zou voor een flinke kostenbesparing zorgen.

Maar liefst 70-90 procent van de welvaartsziekten is te voorkomen door een gezonde leefstijl².

Daarmee kom je bij de eigen verantwoordelijkheid van mensen als het gaat om hun gezondheid. Dat staat in scherp contrast tot het medische model, waarbij gezondheid en de zorg ervoor het domein is van (huis)artsen en andere hulpverleners. Zo zijn veel mensen afhankelijk geworden van medisch specialisten, terwijl er veel is wat je zelf aan je gezondheid kunt doen. Deze nieuwe visie blijkt ook uit de discussienota Zorg voor je Gezondheid (RVS, 2010)³: de burger is geen passieve consument van zorg meer, maar een actieve burger die, samen met de zorgprofessional, op zoek is naar een betere gezondheid.

De aandacht verschuift van zorg en ziekte naar gedrag en gezondheid.

Een manier om daadwerkelijk een gezonde(re) leefstijl te bereiken, is het (opnieuw) nemen van eigen regie over je leven. Het veranderen van een al jaren durende leefstijl is echter niet gemakkelijk. Het kost mensen tijd en moeite om hun hardnekkige, ongezonde gewoonten te vervangen en daarbij is professionele hulp nodig. Gedragsverandering is meer dan alleen het verwerken van informatie en hangt onder meer sterk samen met allerlei persoonlijke en omgevingsfactoren.

1 RIVM (2018) Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2018. https://www.zorgvisie.nl/rivm-zorgkosten-stijgen-naar- 174-miljard-in-2040

2 Geraadpleegd op 29-3-2019 van https://www.nrc.nl/nieuws/2016/02/17/70-procent-ziekten-is-gevolg-van-leefstijl- 1590321-a162169

3 Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (2010) Discussienota: Zorg voor je Gezondheid! Gedrag en gezondheid:

de nieuwe ordening. https://www.raadrvs.nl/documenten/publicaties/2010/04/05/zorg-voor-je-gezondheid

(4)

Tot voor kort was de ondersteuning van mensen die hun leefstijl wilden veranderen vaak fragmentarisch en slecht gecoördineerd door o.a. vele verwijzingen naar andere zorgprofessionals. Er was geen sprake van een samenhangend begeleidingstraject op leefstijlgebied. Een leefstijlcoach kan de risicovolle leefstijlfactoren in kaart brengen en een begeleidingstraject gericht op duurzame leefstijlverandering beginnen. Dit doet hij door het delen van kennis over gezonde leefgewoonten, door inzicht te geven in persoonlijke gedragspatronen en door het bieden van praktische handvatten om gezondere keuzes te maken.

Ook de Nederlandse overheid ziet het belang hiervan in en vergoedt een vorm van leefstijlcoaching vanuit de basisverzekering. Kortom, de vraag naar professionele leefstijlcoaches zal naar verwachting alleen maar stijgen.

In deze opleiding tot leefstijlcoach worden alle belangrijke leefstijlaspecten behandeld (zoals voeding, beweging, slaap en stress). Naast kennis over de effecten van leefstijlgewoonten, leer je ook hoe je cliënten kunt motiveren tot en kunt begeleiden naar een blijvende gedragsverandering. Leefstijl gaat over fysieke aspecten, waarvoor (basis)kennis over anatomie en fysiologie is vereist. Gedragsverandering gaat vooral over mentale en

emotionele processen. Daarom worden diverse theorieën over gedrag en gedragsverandering besproken en een aantal coachmodellen om je cliënt ook daadwerkelijk te motiveren

om te veranderen. Gedragspatronen veranderen is de moeite waard! Het kan extra gezonde, gelukkige en vitale levensjaren opleveren. De leefstijlcoach kan hierbij dus een ondersteunende, motiverende en adviserende rol spelen.

1.2 Gezondheidswinst en hogere levensverwachting

Een goede gezondheid is een groot goed. Het wordt vaak als iets vanzelfsprekends beschouwd, maar dat is het niet. Pas als er gezondheidsklachten en ziekten ontstaan, weten mensen wat ze missen. De gezondheidszorg is in Nederland van een hoog niveau.

Veel ziekten en aandoeningen kunnen tegenwoordig goed worden behandeld.

Vooral in de laatste eeuw hebben we grote stappen gezet op het gebied van gezondheid.

We leven (veel) langer en we blijven langer gezond. De gemiddelde levensverwachting is in die tijd flink gestegen van rond de 52 jaar voor mannen en 58 jaar voor vrouwen in 1900⁴ tot rond de 80 jaar voor mannen en 83 jaar voor vrouwen in 2017⁵, waarbij vrouwen gemiddeld nog steeds een paar jaar ouder worden (al zijn de verschillen wel kleiner geworden). Een paar belangrijke ontwikkelingen hebben aan deze hogere levensduur en gezondheidswinst bijgedragen: de snelle ontwikkeling van de medische wetenschap, waaronder de ontdekking van de werkzaamheid van vaccinaties, en de verbetering van de hygiënische omstandigheden. Infectieziekten, zoals de pokken, tbc, cholera, gele koorts, polio waar nog veel mensen aan overleden tijdens grote epidemieën, konden zo beter worden bestreden. Vooral in de 20e eeuw zijn veel van deze ziekten uitgeroeid of sterk teruggedrongen.

4 CBS Staline (2018) https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/80333ned/table?ts=1548771101119 5 Geraadpleegd op 11-2-2019 van https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/levensverwachting/

cijfers-context/trends#node-trend-levensverwachting-bij-geboorte

(5)

Open dag

Je bent van harte welkom om ons te bezoeken op de open dag.

Laat je inspireren en maak kennis met de opleiding Leefstijlcoach.

Daarnaast kun je tijdens deze dag presentaties van andere

opleidingen bijwonen en gedurende de hele dag kennismaken met medewerkers en docenten van Sonnevelt, lesmateriaal inkijken en je laten adviseren door onze studieadviseur.

Bekijk de actuele data van de open dagen en meld je aan!

(6)

Een aantal factoren die hebben geleid tot deze verbetering op een rijtje:⁶

• De zorg voor moeder en kind is verbeterd;

• Beschikbaarheid van de anticonceptiepil;

• Invoering groot vaccinatieprogramma;⁷

• Maatregelen op gebied van hygiëne;

• Voedsel is veiliger en gezonder geworden;

• Verbetering in arbeidsomstandigheden;

• Verbetering verkeersveiligheid door verkeersmaatregelen en veiliger auto’s;

• Vermindering aantal rokers door medische kennis, voorlichting en overheidsmaatregelen;

• Vermindering aantal mensen dat sterft aan hart- en vaatziekten en kanker door onderzoek en preventie.

Al deze factoren hebben bijgedragen aan de grote toename van gezondheidswinst waardoor we ook ouder worden. Tegenwoordig overlijden veel minder mensen aan een (acute) infectieziekte, maar eerder aan een chronische of welvaartsziekte.

Het aantal mensen met overgewicht (obesitas), diabetes, hart- en vaatziekten, COPD (chronische longziekten) en kanker is flink toegenomen. Dit heeft vaak veel te maken met leefstijl en leefgewoonten. Gezondheid is meer dan alleen de afwezigheid van ziekte, zoals we zullen zien bij het stuk over Positieve Gezondheid.

1.3 Leefstijlaanpassingen

Er kan dus gezondheidswinst worden geboekt door leefstijlaanpassingen. De winst zit

‘m dan in de gezonde levensverwachting: het aantal verwachte levensjaren in goede gezondheid. Hoewel mensen gemiddeld ouder worden, worden niet alle gewonnen jaren in goede gezondheid doorgebracht en dat geldt vooral voor de jaren boven de leeftijd van 65. Bovendien is er een verschil tussen mannen en vrouwen.⁸ Wanneer leef je in goede gezondheid?

Ons lichaam is gemaakt om het zo’n 100 jaar vol te houden. Gemiddeld worden we 81. Dus we verliezen ergens 19 jaar, aldus hoogleraar Voeding en Gezondheid Jaap Seidell.⁹ (Zie ook een YouTube-filmpje met uitleg.¹⁰)

6 Steenhuis, I. & W. Overtoom. (2018) Positieve leefstijlverandering. Wat elke professional moet weten over leefstijl en gedragsverandering. p. 15-17 Uitgeverij SWP

7 Geraadpleegd op 13-3-2019 van https://wetenschap.infonu.nl/onderzoek/39816-vaccinatie-ontstaans- geschiedenis-en-ontwikkeling.html

8 Geraadpleegd op 13-3-2018 vanhttps://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/gezonde-levensverwachting/cijfers-context/trends#node-trend-gezonde-levensverwachting & https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/gezonde-levensverwachting/cijfers-context/huidige-situatie#node- gezonde-levensverwachting-naar-geslacht

9 Geraadpleegd op 15-4-2019 van https://www.elaa.nl/actueel/9-algemeen/664-hoe-word-je-gezond-oud- blue-zones-jaap-seidell?v=1553802245

10 Geraadpleegd op 15-4-2019 van https://www.youtube.com/watch?v=OuUxTBRc9PE

(7)

Voor het bepalen van een gezonde levensverwachting worden vier indicatoren gebruikt.

(Bruggink/CBS, 2010):¹¹

• Hoe ervaren mensen zelf hun gezondheid?

• Welke lichamelijke beperkingen zijn er? En is er met hulpmiddelen wat aan te doen?

• Is er sprake van chronische aandoeningen?

• Hoe is het met de geestelijke gezondheid?

Kortom, gezondheid is een combinatie van objectieve (meetbare) factoren en een subjectieve beoordeling volgens deze indicatoren.

1.4 Waarom leefstijlcoaching?

Veel mensen hebben leefgewoonten die afbreuk doen aan hun gezondheid. De meeste mensen weten dit wel van zichzelf (bewustzijn), maar in de praktijk blijkt dat het duurzaam veranderen van leefstijl en gedragsgewoonten moeilijk is, en het volhouden ervan soms nog moeilijker. De behoefte aan een professional die begeleiding biedt bij leefstijl- en gedragsverandering neemt dan ook toe. Een leefstijlprogramma onder begeleiding van een professionele leefstijlcoach heeft de volgende doelen:

• beter voorkomen van ziekten;

• betere kwaliteit van zorg;

• leefstijlcoach als structureel onderdeel van het zorgproces, waarbij diverse regionale partijen samenwerken;

• eenduidige en structurele financiering, vergoeding uit basisverzekering;

• kwaliteit van leven verhogen.

1.5 Onderzoek naar leefstijlcoaching

Leefstijlcoaching is bewezen effectief, zo blijkt uit een driejarige pilot van het het Coaching op Leefstijl-programma (CooL) van zorgverzekeraar CZ dat in 2014 is gestart.¹² Het aanbod echter van zorg voor het verbeteren van leefstijl is versnipperd, de financiering vaak onduidelijk en de zorgaanbieders zijn niet altijd voldoende gekwalificeerd. Kortom, er is behoefte aan een beter aanbod van leefstijlcoaching.

Leefstijlcoaching gericht op de eigen verantwoordelijkheid van de patiënt reduceert overgewicht en verbetert de leefstijl op korte en lange termijn. Dat blijkt uit onderzoek onder ruim 350 deelnemers door Maastricht University en Tilburg University, in

samenwerking met zorgverzekeraar CZ en de Academie voor Leefstijl en Gezondheid.

Uit het onderzoek kwam ook naar voren dat de kwaliteit van leven en gezond gedrag duurzaam waren verbeterd.¹³

Met het onderzoek is aangetoond dat een integrale leefstijlcoach die de patiënt zelf

11 Bruggink JW. (2010) Naar een betere gezonde levensverwachting. Den Haag/Heerlen: CBS, 2010.

https://www.volksgezondheidenzorg.info/sites/default/files/2010-naar-een-betere-gezonde-levensverwachting-v2-art.pdf

12 Geraadpleegd op 11-2-2019 van https://www.cz.nl/over-cz/nieuws/coaching-op-leefstijl-programma- bewezen-effectief

13 https://www.cz.nl/over-cz/nieuws/leefstijlcoaching-verbetert-gezondheid-ook-op-lange-termijn

(8)

4 “Juist die gedragskant vind ik zo interessant. Waarom

doen mensen de dingen die ze doen?”

Millie van der Heijden

Docent Leefstijlcoach

(9)

verantwoordelijk maakt voor zijn eigen gezondheid, een duurzame gedragsverandering bewerkstelligt, ook bij patiënten uit een lage sociaaleconomische klasse. Deelnemers aan het zogenoemde ‘CooL-programma’ waren na 2 jaar nog steeds ruim 2 kilo lichter dan voor aanvang van de studie, waren gemotiveerder, voelden zich autonomer, bewogen meer en waren gelukkiger. De data in dit onderzoek zijn geanalyseerd volgens het

zogenoemde intention-to-treat-principe: ook de uitvallers (18 procent) zijn meegeteld in de resultaten. De indicatie om in aanmerking te komen voor de CooL-interventie was en is een BMI boven de 30 of een BMI boven de 25 met andere aandoeningen. Dit betreft in potentie 5 miljoen Nederlanders.

Dit vierjarig implementatieonderzoek heeft geleid tot de gecombineerde leefstijlinterventie (GLI).

1.6 Gecombineerde Leefstijlinterventie (GLI)

De Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) heeft vastgesteld dat vergoeding van de Gecombineerde Leefstijlinterventie (GLI) vanaf 1 januari 2019 definitief in de basisverzekering komt. De regels voor deze zogenoemde Gecombineerde Leefstijlinterventie (GLI) zijn door de NZa gepubliceerd¹⁴. Het ministerie van Volksgezondheid kondigde in 2017 al aan dat de GLI in het basispakket zou komen.

Gecombineerde leefstijlinterventie wil zeggen: een combinatie van advies en begeleiding bij voeding en eetgewoonten, gezond bewegen en gedragsverandering, die gericht is op het verwerven en behouden van een gezonde leefstijl. De interventie wordt in de vorm van een programma aangeboden (individueel en in een groep).

De GLI is een groepsbegeleidingsprogramma voor mensen met obesitas (of overgewicht en comorbiditeit). De basis voor de uitvoering zal gevormd worden door GLI’s die als

‘bewezen effectief’ zijn opgenomen in de database van het Loket Gezond Leven van het RIVM¹⁵.

Het ministerie van Volksgezondheid heeft eind 2018 een Nationaal

Preventieakkoord gesloten met meerdere partijen in de zorg. Het gaat onder

andere om patiëntenorganisaties, zorgverzekeraars, gemeenten, zorgaanbieders en maatschappelijke organisaties. Het besluit om GLI te vergoeden, is daarin een blijk van welwillendheid vanuit de NZa. In het akkoord willen de partijen samenwerken om de gezondheid van mensen en van Nederland als geheel te verbeteren. Daarbij spelen de thema’s roken, overgewicht en problematisch alcoholgebruik een belangrijke rol, samengevat als BRAVO (meer bewegen, niet roken, matig met alcohol, gezonde voeding en voldoende ontspanning).¹⁶

(...)

14 Geraadpleegd op 11-2-2019 van https://www.nza.nl/actueel/nieuws/2018/06/01/nza-maakt-vergoeding-preventie- mogelijk & https://www.nza.nl/actueel/nieuws/2018/04/12/update-gecombineerde-leefstijlinterventie-gli, https://www.

zorginstituutnederland.nl/publicaties/standpunten/2018/02/21/standpunt-gecombineerde-leefstijlinterventie-gli-bij-overgewicht-en-obesitas

15 Geraadpleegd op 11-2-2019 van https://www.loketgezondleven.nl/leefstijlinterventies/interventies-zoeken 16 Geraadpleegd op 11-2-2019 van https://www.nationalezorggids.nl/zorgverzekering/nieuws/43382-basis pakket-gaat-leefstijlcoach-voor-twee-jaar-vergoeden-vanaf-2019.html

(10)

Stress, ontspanning en slapen

4.1 Inleiding: stress en ontspanning als leefstijlaspect

Naast de eerder behandelde leefstijlaspecten voeding en beweging, is stress (en

ontspanning) ook een belangrijk leefstijlaspect. Veel fysieke en psychische klachten zijn terug te voeren op een teveel aan stress en/of een gebrek aan ontspanning. Ook goed kunnen slapen hoort daarbij, maar door te veel stress slapen mensen vaak slechter. Veel mensen hebben te maken met een overmaat aan stress in onze maatschappij en weten niet goed hoe te ontspannen. Dit kan een vicieuze cirkel worden: veel stress zorgt ervoor dat je niet goed kunt uitrusten en ontspannen, waardoor je nog meer stress ervaart.

Niet alle mogelijk stressvolle gebeurtenissen en situaties hoeven automatisch tot

stressreacties te leiden. De een kan heel goed omgaan met tegenslagen en drukte, terwijl een ander al gestrest wordt van een klein voorval. Waar komt dit verschil vandaan?

En wat kun je eraan doen? Als leefstijlcoach krijg je onherroepelijk te maken met cliënten die in meer of mindere mate gestrest zijn. Je kunt veel doen met voedings- en beweegadvies, maar je moet ook aandacht besteden aan de mentaal-emotionele kant van stresssignalen: wat geeft stress, hoe gaat iemand daarmee vervolgens om en wat zijn de gevolgen?

Het 5G-, het ABC- en het stressmodel van Fransen geven meer inzicht in de werking van gedrag in het algemeen en stress in het bijzonder en in het psychologische proces erachter. Zoals uit deze modellen blijkt, is stress deels te voorkomen.

Stress is een fysiologisch neuro-hormonaal proces, zoals we in dit hoofdstuk zullen zien in de beschrijving van de fysieke stressreacties met de twee stressroutes: de ‘snelle’

adrenalineroute en de ‘langzame’ cortisolroute. De bekende acute vecht-of-vluchtreactie (fight or flight response) en bevriezen (freeze) is het resultaat van de snelle stressroute. De gevolgen van chronische stress via de langzame stressroute kunnen op termijn ernstig zijn. Dit omgaan met (chronische) stress gaat in fasen,

zoals het model ‘General Adaptation Syndrome’ laat zien.

Mensen verschillen in gedragspatroon en

gaan daardoor anders om met stress. Zo zijn er

stresserende en constructieve gedragspatronen, ofwel ineffectieve en effectieve copingstijlen. Ook sociale steun is belangrijk bij stress.

Stress is niet alleen nadelig, maar ook nuttig, want het speelt een rol bij gedragsverandering. Stress zet mensen letterlijk in beweging, maar kan ook

blokkeren. We zullen ingaan op deze dubbelrol van stress.

Als je uitgerust bent, kun je stress veel beter aan, maar andersom geldt ook dat stress

(11)

kan leiden tot slaapproblemen en slaaptekort, met nadelige gevolgen voor het dagelijks functioneren. Het belang van een gezonde slaap zal worden beschreven. Daarbij gaan we in op het fysiologische proces met de biologische klok, slaapcycli en slaapstadia en hersenactiviteit en hersengolven. Daarna volgt een aantal tips om gezonde slaapgewoonten te ontwikkelen.

Tot slot wordt nog een aantal ontspanningsmethoden beschreven, zoals meditatie, mindfulness en yoga, en hoe de leefstijlcoach die praktisch kan toepassen bij cliënten.

4.2 Het ABC-model en het 5G-model: de rol van betekenisgeving

In de cognitieve gedragstherapie (CGT) en de rationeel-emotieve therapie (RET) wordt gedrag vaak uitgelegd als een kettingreactie. Het ABC-model en het 5G-model laten zien hoe dit proces werkt.¹⁷

Het ABC-model (Ellis, 1962)¹⁸ geeft wat meer inzicht in gedrag in het algemeen en in het verschijnsel stress in het bijzonder. Dit model is ontwikkeld door de Amerikaanse psycholoog Albert Ellis en maakt deel uit van de rationeel-emotieve (gedrags)therapie (REBT= Rational Emotive Behavior Therapy), in Nederland beter bekend als RET.

In het ABC-model wordt uitgebeeld hoe een situatie of gebeurtenis (A) kan leiden tot bepaalde gedragingen (C) door de overtuigingen die iemand heeft (B). Zo kan dezelfde situatie uiteenlopend gedrag oproepen bij verschillende mensen, omdat er op een andere manier betekenis wordt gegeven aan deze situatie.

In dit ABC-model kan een onderscheid worden gemaakt tussen een stressor en een stressreactie.

A (stressor) + B (betekenisgeving) = C (stressreactie)

Hierbij staat de stressor (A) voor de stressbron en de stressreactie (C) voor de individuele ervaring van de stress. Een stressor is namelijk voor iedereen hetzelfde (bijvoorbeeld het verlies van een geliefde, ontslag, ziekte), maar de manier waarop je ermee omgaat (B) verschilt per persoon. Wat voor de één een zware stressreactie oplevert, zal de ander misschien heel kalm opnemen. Sommige gebeurtenissen zijn natuurlijk voor iedereen stresserend, zoals de dood van een geliefde. Dat is anders bij gebeurtenissen, zoals spreken in het openbaar. Sommige personen zijn nauwelijks gestrest, terwijl andere er niet van kunnen slapen. De betekenis die je aan een stressor geeft, is afhankelijk van de persoonlijkheid en eerdere levenservaringen.

17 Geraadpleegd op 24-3-2019 van https://mens-en-samenleving.infonu.nl/psychologie/33585-rationeel- emotieve-therapie-ret-5-gs-en-abc-schema-ret.html#het-abc-schema-van-de-ret

18 Ellis, A. (1962) Reason and Emotion in Psychotherapy. Secaucus: The Citadel.

(12)

Onze leermethode

50% 30% 20%

Leren door te ervaren Leren van elkaar Theorie

Onze persoonlijke aanpak met

klassikaal onderwijs zorgt voor een opleiding die wat extra’s geeft:

je krijgt wat je verwacht, maar er

komt altijd iets bij.

(13)

Bijvoorbeeld, twee collega’s doen hetzelfde werk en krijgen te maken met een belangrijke deadline. De ene persoon doet er vrij laconiek over en gaat gewoon aan de slag. Hij wil de deadline natuurlijk halen, maar hij maakt zich geen zorgen. Zijn collega gaat er heel anders mee om: hij maakt zich vanaf het begin af aan al druk of hij het wel gaat redden.

Hij slaapt slecht en overdag is hij daarom niet zo scherp. Hij blijft voortdurend aan de deadline denken, en vreest dat hij het niet gaat halen. Kortom, beide collega’s benaderen dezelfde situatie heel verschillend en ervaren daardoor een heel andere stressreactie. Dit speelt zich allemaal vooral af in hun gedachten. Daar wordt het verschil gemaakt.

Het is dus niet de situatie die een stressreactie opwekt, maar de manier waarop je erop reageert. Het gaat om het innerlijke proces. Daarom is het mogelijk om stress te vermijden in bepaalde situaties, alleen al door je houding te veranderen en/of bepaalde vaardigheden te leren. Je krijgt bijvoorbeeld te maken met een persoon in je omgeving die voortdurend kritiek geeft op jouw gedrag: je doet het gewoon nooit goed. Je zou kunnen denken dat hij gelijk heeft en je dit erg kunnen aantrekken, waardoor je gaat twijfelen aan jezelf. Je kunt ook die kritiek objectief bekijken en je gezonde verstand gebruiken: je weet zelf wel wat je doet, en anderen zijn wel positief over je. Je vertrouwt op jezelf en laat je dag niet door hem verpesten.

Het 5G-model (Bartelds, 2001)¹⁹ is afgeleid van het ABC-model en laat nog beter zien hoe gedrag volgt uit gebeurtenissen en welke rol gedachten en gevoelens hierbij spelen. De G’s staan voor:

• gebeurtenis

• gedachten

• gevoel

• gedrag

• gevolg

Het een volgt logisch uit het ander en geeft mensen inzicht in de relaties tussen

gebeurtenissen, gedachten, gevoelens, gedragingen en de gevolgen. Mensen kunnen zich al snel laten meeslepen door automatisch opkomende gedachten en gevoelens na een gebeurtenis. Het resulterende gedrag en de gevolgen veroorzaken op hun beurt weer een gebeurtenis, waardoor de cirkel rond is.

Er zijn verschillende mogelijkheden: een gebeurtenis beïnvloedt de gedachten en vervolgens direct het gedrag, ofwel er komen ook gevoelens bij kijken die mede het gedrag bepalen. Dit is afhankelijk van de specifieke situatie.

Bijvoorbeeld: iemand met overgewicht wordt afgewezen bij een sollicitatie (gebeurtenis), vervolgens denkt hij dat dit komt doordat hij te dik is (gedachten) en dit maakt hem neerslachtig en verdrietig (gevoel). Vervolgens gaat hij bij de pakken neerzitten en waagt hij geen nieuwe poging meer (gedrag). Het gevolg is dat zijn situatie blijft zoals die is.

Een groot deel van dit proces speelt zich binnenin af, in zijn gedachten en gevoelens. Het hoeft namelijk niet zo te zijn dat hij is afgewezen door zijn overgewicht. Dit is wat hij er zelf van maakt, maar het heeft wel belangrijke gevolgen. Uiteindelijk kan zo een vicieuze cirkel ontstaan.

19 Ellis, A. (1962) Reason and Emotion in Psychotherapy. Secaucus: The Citadel.

(14)

Met behulp van dit model kunnen situaties eenvoudig geanalyseerd worden. De

gedachten en gevoelens die volgen op een gebeurtenis, komen natuurlijk ergens vandaan.

Bij een andere persoon leidt dezelfde gebeurtenis namelijk tot heel ander gedrag. Dit heeft te maken met eerdere ervaringen en opvoeding.

4.3 Stressmodel Fransen: objectieve druk en subjectieve druk

Het stressmodel van Fransen²⁰ komt in feite op hetzelfde neer als het ABC-model, maar heeft ook aandacht voor de innerlijke bron

van bezieling, passie en motivatie. Die innerlijke bron wordt beïnvloed door twee factoren die daarop inwerken:

• Objectieve druk (stressor): de feitelijke belasting van werk,

leefomstandigheden, gezin etc., die zijn zoals ze zijn.

Dit is de ‘reële levensdruk’.

• Subjectieve druk (betekenisgeving):

irreële denkpatronen, onjuiste

interpretaties van de werkelijkheid die stressverhogend werken.

De objectieve druk is concreet en meetbaar, maar de subjectieve druk is wat je er vervolgens in je hoofd mee doet.

De concreet ervaren stressreactie is dus het resultaat van de objectieve en subjectieve druk samen. Aan objectieve druk kun je wat doen door concrete maatregelen als hulp vragen, plannen en prioriteiten stellen. Het is lastiger om wat te doen aan de subjectieve druk, omdat dit gaat om denken gedragspatronen die van binnenuit komen. Het kost veel meer tijd en moeite om die te veranderen. Vrijwel altijd heb je daar de hulp van een therapeut of coach bij nodig die deze patronen inzichtelijk kan maken.

Je kunt ook iets doen aan de stressreactie door naar binnen te keren en op zoek te gaan naar je werkelijke bezieling en motivatie. Waar word je blij van en waar krijg je energie van? Leven vanuit je innerlijke bezieling en doen wat echt bij je past, is het allerbeste middel tegen stress en voor het verkrijgen van een vervullend en vitaal leven! In de figuur komt dit dan ook van binnenuit. Het is mogelijk om heel lang het hoofd te bieden aan objectieve en subjectieve druk (stres), maar als je niet iets doet waarbij je hart ligt, dan kost het allemaal veel extra moeite omdat je niet put uit je innerlijke energiebron.

Misschien moet je iets heel anders gaan doen of iets nieuws gaan leren om wel bij je bezieling te komen. Dit vraagt om zelfonderzoek en zelfontwikkeling. Het al eerder beschreven vitaliteitsmodel met de vitaliteitspiramide van Sonnevelt kan hierbij van nut zijn. Zingeving staat in dit model aan de basis van de piramide, omdat dit richting geeft aan het leven. Zonder zingeving weet je niet goed waar je het allemaal voor doet.

20 Geraadpleegd op 26-2-2019 van http://mastersinstress.nl/wp-content/uploads/2017/11/online- masterclass-meet-je-stress-.pdf

Objectieve druk

Subjectieve druk Bezieling/

motivatie

Bron: mastersinstress.nl

(15)

Bij leefstijlcoaching ga je hier niet al te diep op in, maar ligt de focus op de praktische toepassing van leefstijlinterventies. Wanneer er een verdiepende focus op zingeving nodig is bij een cliënt, dan is dit meer het terrein van vitaliteitscoaching en andere vormen van hulpverlening.

4.4 Distress en Eustress

Een stressor (A) hoeft dus niet automatisch te leiden tot een stressreactie (C), maar is afhankelijk van de betekenis (B) die eraan wordt gegeven. Mensen hebben dus deels zelf invloed op de stress die ze ervaren.

Bij de stressreacties (C) kan er een onderscheid gemaakt worden tussen

‘disstress’ en ‘eustress’ (Selye, 1956)²¹:

• ‘Distress’ is negatieve spanning die de gezondheid op langere termijn kan schaden en die prestatieverminderend werkt.

• ‘Eustress’ betekent positieve, gezonde spanning, die

prestatieverhogend werkt. Deze term is gebaseerd op het Griekse ‘eu’, wat ‘goed’

betekent. Denk bijvoorbeeld aan ‘euforie’. Dit soort stress geeft een lekker gevoel en kan zelfs verslavend werken. Workaholics en sportfanatici hebben hier vaak last van.

Ze worden ook wel ‘adrenalinejunkies’ genoemd.

Mensen hebben nu eenmaal een bepaald soort spanning nodig om tot optimale prestaties te komen. Te weinig spanning is niet goed, maar te veel spanning zeker ook niet. Dit wordt in één oogopslag duidelijk gemaakt in de volgende figuur.

Je kunt zien dat te weinig stress niet goed is, maar te veel stress zeker ook niet. Ergens in het midden bevindt zich het ideale stressniveau, je komt in actie maar de spanning werkt.

21 Geraadpleegd op 26-2-2019 van http://mastersinstress.nl/wp-content/uploads/2017/11/online- masterclass-meet-je-stress-.pdf

(16)

4.5 De lichamelijke stressreactie: snelle en langzame stressroute

Een stressreactie is lichamelijk duidelijk voelbaar: je voelt je onrustig en opgefokt en kunt niet meer helder nadenken. Er gaat een heel fysiologisch proces aan vooraf.

In het proces van een stressreactie spelen met name het sympathische (activerende) systeem van het zenuwstelsel en het hormoonstelsel een belangrijke rol, waarbij de

‘stresshormonen’ cortisol en (nor)adrenaline worden geproduceerd. Dit is al behandeld bij het zenuwstelsel en het hormoonstelsel in hoofdstuk 2, maar bij dezen nog even kort en bondig herhaald.

Stressroutes

Vanaf het moment dat iemand een mogelijk bedreigende of stressvolle gebeurtenis waarneemt (een ‘trigger’), vinden de volgende processen plaats²²: de zintuigen (ogen, oren, reukorgaan, smaak, gevoel) registreren een gebeurtenis en de zintuigelijke prikkels worden doorgegeven aan de verschillende hersendelen (zie hoofdstuk 2), die met elkaar samenwerken:

• De amygdala krijgt zijn informatie in eerste instantie van de thalamus en de

sensorische schorsgebieden waar alle (externe) prikkels worden verwerkt en gefilterd.

De thalamus is een soort schakelstation.

• De amygdala toetst deze prikkels aan het gevoel. In de amygdala zelf ligt ook informatie opgeslagen, namelijk over vroegere bedreigingen, zodat een passende angstreactie of andere emotionele reactie kan worden bepaald.

22 Geraadpleegd op 21-2-2019 van http://www.psycho-consult.nl/stressreacties.html &

https://ruudmeulenberg.nl/kennisbank-burnout-stress/cortisol/verschil-cortisol-adrenaline &

https://sprankelenderelatie.nl/relatiestress-vechten-vluchten-bevriezen

Sonnevelt wil bijdragen aan kwalitatief goed

leven voor iedereen. Dit vraagt om een hoog

kwaliteitsniveau. Lees hier meer over onze

kwaliteit.

(17)

• Vervolgens toetst de amygdala deze prikkels met de hippocampus. Deze heeft ook toegang tot (langetermijn)geheugeninformatie, vooral over de omstandigheden waaronder vroegere bedreigingen hebben plaatsgevonden.

• Wordt de bedreiging reëel gevonden, dan geeft de amygdala een sein aan de hypothalamus.

De hypotalamus geeft het startsein voor het dubbele alarmsysteem: via de snelle adrenalineroute en de langzamere cortisolroute.

Adrenalineroute (snel)

• De hypothalamus stimuleert direct het bijniermerg via het (sympathische) zenuwstelsel. Tegelijkertijd wordt het parasympatisch systeem (de rem) uitgeschakeld.

• De hormonen adrenaline en noradrenaline worden aangemaakt in het bijniermerg en afgegeven aan het bloed. Noradrenaline kan later nog worden omgezet in adrenaline.

• Beide hormonen zetten het sympathische zenuwstelsel in werking dat het lichaam in staat stelt om snel een extra inspanning te verrichten. Noradrenaline heeft alleen een bloeddrukverhogende werking, terwijl adrenaline een bredere werking heeft. Beide hormonen verzorgen de vecht-en-vlucht-reactie, die hierna zal worden besproken.

De hormonen worden snel afgebroken als het gevaar voorbij is.

• Dit is de HPA-as (hypothalamus-hypofyse-adrenocorticale as) (zie ook hoofdstuk 2).

Cortisolroute (langzaam)

• De hypothalamus geeft een signaal aan de hypofyse (hormoonklier), die start met de productie van het hormoon CRH (releasing factor).

• Vervolgens geeft de hypofyse het hormoon ACTH af aan het bloed, dat de bijnierschors stimuleert.

• De bijnierschors verhoogt de productie van het hormoon cortisol.

(18)

• Cortisol zorgt voor een verhoging van het bloedsuikergehalte door het afbreken van vetten en eiwitten, zodat het lichaam meer energie direct beschikbaar heeft. Verder heeft cortisol een bloeddrukverhogende werking. Cortisol piekt ‘s ochtends vroeg, zodat we fit en energiek wakker kunnen worden, maar in tijden van chronische stress kan het niveau blijvend te hoog zijn.

Er zijn dus hormonen die direct betrokken zijn bij een stressreactie. Het hormoon adrenaline wordt een stuk sneller aangemaakt en afgebroken dan het hormoon cortisol.

Het verschil tussen adrenaline en cortisol is met name dat adrenaline je klaarmaakt voor actie en je op scherp zet. Cortisol zorgt ervoor dat je met deze druk kunt blijven omgaan ondanks zeer stressvolle situaties.

Vastgesteld is dat een hoger gehalte aan adrenaline duidt op kortdurende ‘gezonde’

stress en dat bij chronische ‘ongezonde’ stress het bloed juist meer cortisol bevat. Vooral bij langdurige, hevige en oncontroleerbare stresssituaties blijft het lichaam cortisol produceren, wat uiteindelijk leidt tot uitputting en soms zelfs een burn-out. Een arts zou die cortisolwaardes in het bloed kunnen aantonen. Toch is cortisol geen ‘slecht’

hormoon, want je hebt het bijvoorbeeld nodig om goed te kunnen ontwaken na de slaap.

En je maakt met name ook veel cortisol aan bij fysieke inspanning.

Zoals je ziet werken het zenuwstelsel en het hormoonstelsel nauw met elkaar samen in het stresssysteem.

“Door onder meer de open en oprechte belangstelling van de docent stond er een erg prettige en veilige situatie waardoor er ook veel van elkaar geleerd kon worden tijdens de intervisie

sessies.”

Arthur Glaser

oud-student Leefstijlcoach

(19)

7 Gewicht en hormonen

7.1 Inleiding

De meeste mensen die bij een leefstijlcoach aankloppen kampen met klachten als

gevolg van een disbalans; een disbalans in energie, gewicht en/of hormonen. Deze zaken beïnvloeden elkaar over en weer. vandaar dat we ze in dit hoofdstuk bij elkaar hebben gezet.

We starten met het onderwerp energie/calorieën; hoeveel brandstof heeft iemand nodig in relatie tot zijn postuur, leeftijd, geslacht en zijn dagelijkse activiteiten.

Daarna gaan we nader in op disbalans in gewicht. Als leefstijlcoach krijg je waarschijnlijk veel te maken met cliënten die overgewicht hebben en willen afvallen. De juiste voeding en voldoende beweging zijn hierbij heel belangrijk.

Daarbij speelt een juist hormoonbalans ook een grote rol in het gewicht. En voor deze balans zijn voldoende ontspanning en slaap cruciaal. Te weinig kwalitatief goede slaap zorgt bijvoorbeeld al voor een verstoorde hormoonbalans. Hierdoor werkt het metabolisme minder goed, ervaart men meer honger en is men minder snel verzadigd.

Maar ook het stresshormoon cortisol kan ervoor zorgen dat er meer vetmassa wordt opgeslagen, met name rondom de buikstreek. Vandaar dat afvallen meer is dan alleen maar minder eten en meer bewegen. We staan wat uitgebreider stil bij de

gezondheidsklachten van cliënten met overgewicht of obesitas want in deze groep komen relatief veel chronische klachten voor.

Ook bij ondergewicht is een lijf uit balans en dat brengt ook klachten met zich mee waar we kort aandacht aan besteden.

Een aparte paragraaf besteden we aan de overgang. In deze fase is sprake van grote hormonale veranderingen en vaak ook gewichtstoename. Die (tijdelijke) hormonale disbalans heeft vaak veel klachten tot gevolg. De oorzaak hiervan kan je je als

leefstijlcoach niet wegnemen maar wel kan je met gerichte leefstijladviezen de klachten helpen verminderen.

7.2 Overgewicht

7.2.1 Overgewicht in cijfers

In 2020 was meer dan de helft van de volwassen Nederlanders te zwaar. Van hen had 36.4% matig overgewicht en 13.9% ernstig overgewicht.²³

We spreken van overgewicht wanneer iemand een BMI heeft tussen de 25-30 en van obesitas met een BMI hoger dan 30.

23 https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/overgewicht/cijfers-context/huidige-situatie#

node-overgewicht-volwassenen-naar-leeftijd-en-geslacht.