Pro Libro:
Boeken boeken
Een samenwerkingsplan voor ‘ikwilditboek.nl’
Hans Stuivenberg
Faculteit Bedrijfskunde
Afstudeerscriptie
11 augustus 2005
Rijksuniversiteit Groningen Faculteit Bedrijfskunde
Small Business & Entrepreneurship Begeleiders Faculteit Bedrijfskunde:
Drs. D.F.F.R. Maccow Drs. O.C.J. Lappöhn Begeleiders Pro Libro:
Dhr. H. Pilon
Dhr. H. Boomker
© De auteur is verantwoordelijk voor de inhoud van dit afstudeerverslag; het auteursrecht berust bij de auteur.
„De woorden der wijzen zijn als prik- kelen; als ingeslagen nagelen zijn de verzamelingen daarvan; gegeven zijn zij door één herder.“
Prediker 12:11
Voorwoord
Voor u ligt het resultaat van het afstudeeronderzoek dat ik in opdracht van het samenwerkingsverband Pro Libro heb uitge- voerd. Deze scriptie moet de deelnemers van Pro Libro een handvat bieden om de samenwerking binnen de context van ‘ikwil- ditboek.nl’ te kunnen continueren. Ik hoop dat het de boekhandelaren en de bibliotheken verder helpt in het proces van het realiseren van een gezamenlijke virtuele boekhandel. Daarnaast is het model dat in het theoretisch kader is gepresenteerd wel- licht goed bruikbaar voor al die organisaties die willen komen tot een succesvolle strategische samenwerking.
De titel Pro Libro: Boeken boeken is een knipoog naar de reizenbranche, waarin het boeken van reizen via het Internet meer en meer gemeengoed wordt. Eenzelfde ontwikkeling is te voorspellen voor de boekenmarkt. Veel boekhandelaren hebben hun weg naar het Internet al gevonden en er zijn vele volledig virtuele boekhandels ontstaan. Net als reizen kunnen ook boeken op het Internet geboekt worden. En Pro Libro wil daar straks volop aan meedoen, dus Pro Libro: Boeken boeken!
Ik wil een ieder die op de één of andere manier heeft bijgedragen aan het totstandkomen van deze scriptie hartelijk bedanken.
Mijn begeleiders Henk Pilon (Biblionet Groningen), Henk Boomker (Boekhandel Boomker & Savenije), Marjan Wassenaar (Syn- tens), Delano Maccow en Otto Lappöhn (Faculteit Bedrijfskunde) voor de prettige samenwerking, het geduld en de heldere feed- back. De Pro Libro boekhandelaren en de medewerkers van Biblionet Groningen voor hun openheid en gastvrijheid. Familie en vrienden voor hun steun tijdens dit leuke en leerzame, maar soms ook zware proces. Een groot woord van dank spreek ik uit voor mijn ouders die ervoor hebben gezorgd dat ik mijn studententijd zonder (financiële) zorgen heb kunnen volbrengen!
Dit verslag luidt voor mij het einde van een tijdperk in. Het betekent de afsluiting van een lange, soms intensieve, maar bo- venal zeer verrijkende studententijd. Het leven heeft voor mij in die periode steeds meer diepgang gekregen en zeker de laatste tijd realiseer ik mij dat de afgelopen jaren mij hebben gevormd voor het leven. En dat is zeker niet alleen te danken aan de studie Bedrijfskunde die ik met deze scriptie heb afgerond. Het heeft zeker ook te maken met het leven dat ik heb geleid naast mijn studie, het werk dat ik heb gedaan, de mensen die ik heb ontmoet.
God is mijn Leidsman, ik dank Hem en geef Hem alle eer! Samen met Hem richt ik het vizier op de toekomst!
Hans Stuivenberg
Groningen, augustus 2005
Samenvatting
Biblionet Groningen – de netwerkorganisatie van alle bibliotheken in de provincie Groningen – en een vijftal boekhandels – Athena’s Boekhandel te Groningen, Boekhandel Boomker & Savenije te Groningen en Haren, Boekhandel Bronsema Bosman te Leek, Boekhandel Edzes/Stax te Groningen en Boekhandel Nieborg te Winschoten – hebben zich verenigd binnen het samenwer- kingsverband Pro Libro. De samenwerking was tot voor kort gebaseerd op een zogenaamde margeregeling. Deze regeling is ech- ter medio 2005 komen te vervallen. Toch hebben de partners ervoor gekozen de samenwerking in een andere vorm voort te zetten. Na een brainstormsessie is het idee opgevat om gezamenlijk een virtuele boekhandel, genaamd ‘ikwilditboek.nl’ op te zetten.
Het was van belang voor deze hernieuwde samenwerking een samenwerkingsplan op te stellen waarin het initiatief verder werd uitgewerkt en strategische keuzes werden gemaakt. In het plan moest onder andere aandacht worden besteed aan de bijdragen en verwachtingen van de deelnemende partijen. Daarom is er een onderzoek uitgevoerd, waarvan de opzet en de resultaten in de komende hoofdstukken worden beschreven.
Onderzocht is of de doelen die voor de hernieuwde samenwerking zijn geformuleerd aansluiten bij de strategische doelen van de verschillende deelnemers. Aangezien het besluit om (opnieuw) met elkaar samen te werken een niet geheel rationele keuze is geweest, is deze vraag net even anders gesteld: is samenwerking in het licht van de strategische doelstellingen van de verschil- lende partners een voor de hand liggende keuze? En de vervolgvraag daarbij was of de keuze voor Pro Libro binnen de context van het concept ‘ikwilditboek.nl’ geschikt is om daar invulling aan te geven. Bovendien moest duidelijk worden hoe de samen- werking de praktijk gestalte kon krijgen.
De doelstelling van het onderzoek luidde daarom als volgt:
Het schrijven van een leidraad voor het komen tot een doeltreffende en werkbare strategische samenwerking tussen de deelne- mers aan Pro Libro binnen de context van ‘ikwilditboek.nl’.
Uit de doelstelling volgde de volgende vraagstelling:
Hoe kunnen de strategische doelen van de Groninger boekhandels Boomker & Savenije, Athenas’s, Edzes/Stax, Bronsema Bosman en Nieborg en de serviceorganisatie van de Groninger bibliotheken, Biblionet Groningen, binnen de context van ‘ikwilditboek.nl’
gerealiseerd worden?
Om antwoord te kunnen geven op deze hoofdvraag werden de volgende deelvragen geformuleerd:
1. Welke factoren in de omgeving van de partners binnen Pro Libro geven aanleiding tot een strategische samenwer- king?
2. Waarom willen de Pro Libro organisaties binnen de context van ‘ikwilditboek’ samenwerken en waarom is juist voor deze partijen gekozen?
3. In hoeverre sluiten de doelen van het samenwerkingsverband aan bij de doelen van de individuele partners?
4. Hoe kan de marketing, de productie, het management en de financiering van het samenwerkingsverband en het te
ontwikkelen concept worden georganiseerd?
Uit het onderzoek is gebleken dat veel factoren in de omgeving van zowel de boekhandelaren als de bibliotheken zijn te her- leiden tot twee belangrijke krachten, namelijk de ontwikkeling van het Internet en de ontwikkelingen in het politieke beleid ten aanzien van de verkoop en de uitleen van het boek. Vooral het Internet is nog sterk in ontwikkeling en neemt voortdurend in belang toe.
Bij een dergelijke toenemende onzekerheid zal een organisatie moeten zoeken naar middelen of instrumenten om een effectieve onzekerheidsreductie te realiseren. Een belangrijk extra-organisationeel instrument daarvoor is samenwerking door middel van het gezamenlijk benutten van de omgeving. Het gaat hierbij vooral om door middel van het aangaan van allianties, waarin ge- zamenlijk een omgeving wordt benut, de behoefte aan informatieverwerking te verminderen.
Vanuit dit oogpunt is de voorgenomen samenwerking binnen de context van ‘ikwilditboek.nl’ begrijpelijk en zeker ook wenselijk, aangezien de verschillende partijen niet voldoende mogelijkheden zien om de trends en ontwikkelingen individueel te lijf te gaan, ofwel de bedreigingen te weerstaan en de kansen te benutten. Voor Biblionet Groningen is samenwerking wellicht zelfs noodzakelijk. Door samenwerking kan het gemiste overheidsgeld door extern kapitaal worden gecompenseerd en kan het pakket diensten van de bibliotheken aanmerkelijk verbreed worden. Uiteraard zijn er nog andere instrumenten te bedenken die de om- gevingsonzekerheid kunnen reduceren. Een strategische samenwerking ligt zeker voor de hand, maar is niet het enige middel.
Ook is gebleken dat het bevorderen van lezen een belangrijke doelstelling is die de partners gemeen hebben. Voor de boekhan- delaren kan een toename van het aantal lezers (of de aan lezen bestede tijd) een toename van de afzet betekenen, terwijl in de ogen van Biblionet Groningen het bevorderen van lezen leidt tot een beter ontwikkelde samenleving. Voor Biblionet zijn boekhandelaren daarom interessante samenwerkingspartners. Door samenwerking worden krachten op het gebied van leesbevor- dering gebundeld en kunnen er aan het pakket van diensten van Biblionet nieuwe worden toegevoegd. Overigens hoeven de samenwerkingspartners niet per se de boekhandelaren van Pro Libro te zijn, maar in het licht van de samenwerking uit het recente verleden en de band die is ontstaan, ligt samenwerking met juist deze partners wel voor de hand. Immers, de relaties bestaan reeds en het aangaan van nieuwe samenwerkingsrelaties vergt een behoorlijke inspanning. Bovendien kan er door sa- menwerking op de thuismarkt tegenwicht geboden worden aan concurrenten, terwijl nieuwe markten gezamenlijk benut kunnen worden.
In dit verslag is vervolgens het te ontwikkelen concept uiteengezet en is bepaald of de verschillende partners daarvoor de juiste resources en capabilities in huis hebben en of een combinatie daarvan leidt tot een duurzaam competitief voordeel. Op basis van de antwoorden kunnen we stellen dat er zeker sprake kan zijn van een duurzaam competitief voordeel. Het is te kort door de bocht om daarbij de conclusie te trekken dat ‘ikwilditboek.nl’ een succes zal worden. De constatering dat het initiatief on- derscheidend is van bestaande online boekhandels hoeft geen garantie te zijn voor succes. Toch herbergt de samenwerking veel potentie in zich. Voor het uitbuiten van dit voordeel is een belangrijke in het samenwerkingsverband aanwezige capability van groot belang, namelijk marketing. Op dit terrein zal een belangrijke slag moeten worden geleverd om het aanwezige voordeel van de samenwerking binnen de context van ‘ikwilditboek.nl’ maximaal uit te kunnen buiten.
Door het onderzoek is duidelijk geworden dat de boekenbranche er niet rooskleurig voor staat. Tussen 2001 en 2003 steeg de afzet van algemene boeken nog wel enigszins, maar voor 2004 waren er geen groeicijfers te noteren. De verwachting is dat dat voor 2005 niet veel anders zal zijn. Ook de totale omzet in de branche neemt al enkele jaren af. Eenzelfde verhaal gaat op voor de bibliotheken. Ook zij worden geconfronteerd met een teruglopend aantal abonnees en uitleningen.
Een andere belangrijke constatering is dat de verkoop van boeken via het Internet ook weinig soelaas biedt. Om een gelijkblij-
vende omzet te creëren is gebruik van dit medium als afzetkanaal voor boeken voor de boekhandelaren wellicht onvermijdelijk,
maar echte groei is ook van deze verkoopwijze niet te verwachten. Om toch omzetverbetering te creëren is het wellicht ver-
standig om de focus enigszins te verbreden. Hierbij kan gedacht worden aan het aanbieden van video’s, DVD’s, muziek en/of software via hetzelfde verkoopkanaal.
Ook is gebleken dat de markt voor boeken in de provincie Groningen niet bijzonder groot is. Om toch een zekere schaalgrootte te creëren is het aan te bevelen voor de verkoopcomponent van ‘ikwilditboek.nl’ niet slechts de pijlen te richten op de provin- cie Groningen. Internet is vrijwel overal beschikbaar en ook postverzending is in het gehele land mogelijk.
Een belangrijk punt van zorg is de levertijd van een boek. Vooral wanneer een klant via ‘ikwilditboek.nl’ een boek (of meerdere boeken) koopt en kiest voor het afhalen van de bestelling in een lokale bibliotheek, dan kan de levertijd van de bestelling be- hoorlijk oplopen. De minimum levertijd is dan zeker zeven dagen. Hierbij is de vertraging die de levering kan oplopen door het principe van ‘eerst betalen, dan leveren’ niet meegerekend. Om dit probleem op te lossen zijn ingrepen noodzakelijk in de or- ganisatiestructuren van de verschillende deelnemers aan Pro Libro. Zo zou Biblionet het aantal verzenddagen moeten uitbreiden.
Bovendien zou boekhandel Bronsema Bosman vaker aan Biblionet moeten leveren. Op basis van het Kiala-systeem is er ook een andere oplossing mogelijk. De verzendende boekhandel (bijv. Edzes/Stax i.v.m. de afspraken met TPG Post) verpakt de bestelling en zendt die vervolgens via TPG Post naar de voor de klant dichtstbijzijnde bibliotheek. Daar wordt het pakket in ontvangst genomen door een dienstdoende bibliothecaris. Vervolgens wordt de klant via e-mail op de hoogte gesteld van aankomst van de bestelling. Hierna kan de klant op een zelf gekozen tijdstip de bestelling afhalen in de lokale bibliotheek.
Tevens is gebleken dat de Internetboekenmarkt stevig bevochten wordt en dat ‘ikwilditboek.nl’ zich moet kunnen onderscheiden van bestaande online boekenwinkels om de strijd om de consument goed door te kunnen komen of zelfs te kunnen winnen.
Om die klant op de hoogte te brengen van het bestaan van ‘ikwilditboek.nl’ en te kunnen overtuigen van de kracht van de virtuele boekhandel is marketing van groot belang. Er zal zeker een behoorlijke marketinginspanning moeten worden geleverd om dat te bereiken.
Kortom, samenwerking ligt voor de verschillende partners zeker voor de hand. Ook is het ingeslagen traject van het oprichten van een virtuele boekhandel zeker een goed gekozen strategie, waarbij de juiste partners zijn gekozen. Immers, het Internet is bepalend voor de toekomst van zowel de boekhandelaren als de bibliotheken en een combinatie van de verschillende resources en capabilities van de afzonderlijke partijen kan zeker leiden tot een duurzaam competitief voordeel. De partners moeten zich echter wel realiseren dat het samenwerkingsverband daardoor niet verzekerd is van succes. Er zal een continue inspanning moe- ten worden geleverd om de kopers en leners van boeken in de provincie Groningen aan ‘ikwilditboek.nl’ te binden.
Het is daarbij nog van belang op te merken dat er zekere risico’s verbonden zijn aan de samenwerking. Er zullen zeker manie-
ren gevonden moeten worden om met deze risico’s om te gaan, maar in zekere mate zullen ze altijd blijven bestaan. Eén van
de belangrijkste opmerkingen daarbij is dat de samenwerking op de één of andere manier zal moeten worden geformaliseerd
om continuïteit in de toekomst te kunnen waarborgen. Aangezien de partners streven naar een losse samenwerkingsstructuur,
waarbinnen de zelfstandigheid van de verschillende organisaties gewaarborgd blijf, ligt een samenwerkingsovereenkomst daarbij
voor de hand. In deze overeenkomst kunnen ook afspraken worden gemaakt over eventueel toetredende samenwerkingspartners
in de toekomst. Op basis goodwill en in het verleden gemaakte investeringen kan daarvoor op dat moment een toetredingsbij-
drage van de toetredende partner worden gevraagd. Bovendien kunnen er in de samenwerkingsovereenkomst afspraken worden
gemaakt over de termijn waarop er nieuwe partners aan Pro Libro kunnen deelnemen.
Inhoudsopgave
Voorwoord... 3
Samenvatting... 4
Hoofdstuk 1 – Inleiding...10
1.1– Introductie van het probleem...10
1.2 – Introductie van het samenwerkingsverband...11
1.2.1 – Biblionet Groningen ...11
1.2.2 – Boekhandel Boomker & Savenije...12
1.2.3 – Athena’s Boekhandel ...12
1.2.4 – Boekhandel Edzes/Stax...13
1.2.5 – Boekhandel Bronsema Bosman...13
1.2.6 – Boekhandel Nieborg...14
1.3 – Geschiedenis van Pro Libro...14
Hoofdstuk 2 – Onderzoeksopzet...16
2.1 – Inleiding ...16
2.2 – Probleemhebbersanalyse...16
2.2.1 – Inleiding...16
2.2.2 – De partners en hun doelen en problemen...17
2.2.3 – Clustering van de doelen en problemen...18
2.2.4 – Schematische weergave van de clustering van de doelen en problemen...21
2.3 – Probleemstelling...22
2.3.1 – Doelstelling ...22
2.3.2 – Vraagstelling ...22
2.3.3 – Randvoorwaarden ...22
2.3.4 – Deelvragen...23
2.3.5 – Definities...23
2.4 – Theoretisch kader ...24
2.5 - Onderzoeksmodel...35
2.6 – Functie van het onderzoek en methodologie...36
Hoofdstuk 3 – Indirecte omgeving: algemene, trendmatige factoren...37
3.1 – Inleiding ...37
3.2 – De indirecte omgeving van de boekhandelaren...37
3.2.1 – Internationalisering (of globalisering)...37
3.2.2 – Complexiteit technologie ...38
3.2.3 – Productlevenscycli...38
3.2.4 – Ontwikkelingen in de marktvraag...38
3.2.5 – Politieke en juridische ontwikkelingen...39
3.2.6 – Economische ontwikkelingen...40
3.2.7 – Sociale en culturele ontwikkelingen ...40
3.2.8 – Bedrijfstakontwikkelingen...41
3.3 – De bibliotheken...42
3.3.1 – Internationalisering (of globalisering)...42
3.3.2 – Complexiteit technologie ...42
3.3.3 – Productlevenscycli...43
3.3.4 – Ontwikkelingen in de marktvraag...43
3.3.5 – Politieke en juridische ontwikkelingen...43
3.3.6 – Economische ontwikkelingen...44
3.3.7 – Sociale en culturele ontwikkelingen ...45
3.3.8 – Bedrijfstakontwikkelingen...45
3.4 – Analyse algemene, trendmatige factoren ...47
Hoofdstuk 4 – Analyse strategische keuzen en partnerselectie...49
4.1 – Inleiding ...49
4.2 – Strategische keuzen...49
4.3 – De aantrekkelijkheid van de partners ...51
Hoofdstuk 5 – Samenwerking binnen ‘ikwilditboek.nl’ ...52
5.1 – Inleiding ...52
5.2 – Bedrijfskolom verkoop en uitleen van boeken...52
5.3 – Integratie kopen en lenen: het te ontwikkelen concept ...53
5.4 – Informatiebronnen ‘ikwilditboek.nl’...55
5.5 – De resources en capabilities van de partners...56
5.6 – Een combinatie van resources en capabilities: het VRIO-raamwerk...57
Hoofdstuk 6 – Projectplan...60
6.1 – Inleiding ...60
6.2 – De Markt...61
6.2.1 – Boekenkopers in de provincie Groningen ...61
6.2.2 – Bibliotheek- en internetgebruik...61
6.2.3 – Ontwikkelingen consumentenaankopen...62
6.2.4 – Conclusies...63
6.3 – Bedrijfstakontwikkelingen en concurrenten: analyse aan de hand van Porter...63
6.3.1 – Vijfkrachtenmodel ...63
6.3.2 – Overweging ...64
6.4 – Marketingplan...65
6.4.1 – Doelgroep...65
6.4.2 – Product...65
6.4.3 – Prijs...65
6.4.4 – Promotie...66
6.4.5 – Plaats en personeel...66
6.5 – Productieplan ...66
6.5.1 – Inleiding: Actor Activity Diagramming...66
6.5.2 – Beschrijving werkprocessen lenen boeken via ‘ikwilditboek.nl’...67
6.5.3 – Boek reserveren via ‘ikwilditboek.nl’ en kopen in boekhandel...67
6.5.4 – Boek kopen via ‘ikwilditboek.nl’ en afhalen in lokale bibliotheek ...67
6.5.5 – Boek kopen via ‘ikwilditboek.nl’ en laten toezenden ...68
6.5.6 – Levertijden...68
6.5.7 – IT-infrastructuren...69
6.6 – Managementplan ...69
6.7 – Financieel plan...70
6.7.1 – Kosten...70
6.7.2 – Opbrengsten...71
6.8 – Risicoanalyse...71
6.8.1 – Waarde van de partners ...71
6.8.2 – Vertrouwen en persoonlijke relaties ...72
6.8.3 – (Operationele) afhankelijkheid ...72
6.8.4 – Cultuurconflicten...72
6.8.5 – Kennisintensiteit...72
6.8.6 – Resultaten...73
6.8.7 – Overweging ...73
Hoofdstuk 7 – Conclusies, aanbevelingen en reflectie ...74
7.1 – De hoofdvraag en de deelvragen...74
7.1.1 – De eerste deelvraag: de huidige situatie vanuit een omgevingsperspectief ...74
7.1.2 – De tweede deelvraag: het waarom van juist deze samenwerking...75
7.1.3 – De derde deelvraag: overeenkomstige doelen, mate van doelbereiking...77
7.1.4 – De vierde deelvraag: de organisatie ...77
7.2 – Aanbevelingen...79
7.3 – Punten voor nader onderzoek ...80
7.4 – Reflectie op het onderzoek ...81
7.4.1 – Betrouwbaarheid...81
7.4.2 – Validiteit...81
7.4.3 – Generaliseerbaarheid ...81 Literatuurlijst
Bijlagen
Hoofdstuk 1 – Inleiding
1.1– Introductie van het probleem
Samenwerken kun je op veel verschillende manieren. Dat weten ook de partners binnen Pro Libro, een samenwerking tussen een vijftal Groninger boekhandels en Biblionet Groningen (de serviceorganisatie van de bibliotheken in de provincie Groningen).
Leverancier en afnemer vonden elkaar binnen Pro Libro en de samenwerking was vruchtbaar te noemen. Helaas droogt de bron van deze vruchtbare samenwerking langzaam maar zeker op. De lucratieve provisie op bibliotheekboeken die binnen de samen- werking onder de partners werd verdeeld wordt sinds enige tijd afgebouwd en zal medio 2005 volledig verdwijnen. Maar de partners zijn op elkaar gesteld geraakt en wensen onder andere daarom de samenwerking in een andere vorm voort te zetten.
Zodoende hebben ze het idee opgevat met elkaar een nieuw project op te starten om zo het samenwerkingsverband te kunnen continueren.
Uit een brainstormsessie is het idee ontstaan om gezamenlijk een virtuele boekhandel, genaamd ‘ikwilditboek.nl’, op te zetten, waarbinnen boeken zowel geleend als gekocht kunnen worden. De partners beogen daarmee een breed aanbod van boeken voor met name het platteland van de provincie Groningen en voor de buitenwijken van de stad Groningen beschikbaar te maken.
Deze virtuele boekhandel moet de nieuwe grondslag van de samenwerking worden. ‘Ikwilditboek.nl’ moet duidelijk onderschei- dend zijn van Internetboekhandels als ‘bol.com’, ‘nlstore.nl’ en ‘amazon.com’ door de nadruk te leggen op de combinatie van boekhandels en bibliotheken.
Volgens Biblionet Groningen is deze hernieuwde samenwerking binnen het verband van strategisch belang omdat zodoende de bibliotheekfunctie in de provincie Groningen kan worden versterkt. Voor de boekhandels is de samenwerking van belang omdat door deelname van ervaren partijen de benadering van de markt middels het Internet kan worden vereenvoudigd. Daarnaast zijn de boekhandels in hoge mate geïnteresseerd in het uitgebreide bibliothekennetwerk van Biblionet Groningen. Dit netwerk kan wellicht gebruikt worden als verlengstuk van de eigen winkels.
Voor enige begeleiding bij de ontwikkeling van het concept ‘ikwilditboek.nl’ heeft Pro Libro Syntens, het innovatienetwerk voor ondernemers, ingeschakeld. Door Syntens is geconstateerd dat er inmiddels wereldwijd, en zeker ook in Nederland, veel online boekhandels zijn waar de consument boeken kan kopen, recensies kan lezen en leesadvies kan ontvangen. Dat het initiatief on- derscheidend is van bestaande online boekhandels (binnen ‘ikwilditboek.nl’ ook leenfunctie en objectief leesadvies) hoeft daarom geen garantie te zijn voor succes.
Het is daarom van belang een samenwerkingsplan op te stellen waarin het initiatief verder wordt uitgewerkt en strategische keuzes worden gemaakt. In dit plan moet onder andere aandacht worden besteed aan de bijdragen en verwachtingen van de deelnemende partijen. Uit de verderop in dit onderzoek gepresenteerde probleemhebbersanalyse komt bijvoorbeeld een aantal doelen naar voren dat de partners voor ogen staat met het samenwerkingsverband. Het is van belang te bekijken of deze doe- len daadwerkelijk gerealiseerd kunnen worden binnen de voorgenomen samenwerking. De mate van succes van de samenwerking wordt namelijk voor een groot deel bepaald door de mate van doelbereiking van de verschillende deelnemers.
Eén van de belangrijkste vragen van dit onderzoek is dan ook of de doelen die voor de hernieuwde samenwerking zijn gefor-
muleerd aansluiten bij de strategische doelen van de verschillende deelnemers. Aangezien het besluit om (opnieuw) met elkaar
samen te werken een niet geheel rationele keuze is geweest, is het verstandig om deze vraag net even anders te stellen: is
samenwerking in het licht van de strategische doelstellingen van de verschillende partners überhaupt een voor de hand liggende keuze? En de vervolgvraag daarbij is of de keuze voor Pro Libro binnen de context van het concept ‘ikwilditboek.nl’ geschikt is om daar invulling aan te geven.
Bovendien is het vervolgens een belangrijke vraag of de gekozen partners de juiste zijn om een dergelijk project op te starten.
En in aansluiting daarop moet antwoord gegeven worden op de vraag hoe het voorgenomen project in de praktijk vorm kan krijgen.
Dit onderzoek moet daarom de volgende antwoorden opleveren:
1. Welke toegevoegde waarde de individuele partners voor elkaar hebben.
2. Of ‘ikwilditboek.nl’ voor samenwerking binnen Pro Libro een geschikt concept is.
3. Of de huidige partners binnen Pro Libro geschikt zijn om dit concept vorm te geven.
4. Hoe ‘ikwilditboek.nl’ op basis van deze geschiktheid in de praktijk gestalte kan krijgen.
Op basis van deze vier vragen staan drie onderwerpen centraal in dit onderzoek:
- Samenwerking: waarom samenwerken?
- Het gekozen concept: hoe vorm te geven?
- Succes van de samenwerking en het gekozen concept.
1.2 – Introductie van het samenwerkingsverband
Zoals in de introductie van het probleem al is aangegeven maakt maakt Biblionet Groningen samen met een vijftal Groninger boekhandels deel uit van een samenwerkingsverband genaamd Pro Libro. De vijf boekhandels zijn Athena’s boekhandel te Gro- ningen, Boekhandel Boomker & Savenije te Groningen en Haren, Boekhandel Bronsema Bosman te Leek, Boekhandel Edzes/Stax te Groningen en Boekhandel Nieborg te Winschoten. In het verleden waren er nog meer boekhandelaren lid van het samenwer- kingsverband. In deze paragraaf wordt van de huidige partners een korte schets gemaakt. Bovendien zal in paragraaf 1.3 de geschiedenis van het samenwerkingsverband kort worden aangegeven.
1.2.1 – Biblionet Groningen
Biblionet Groningen is de netwerkorganisatie van alle bibliotheken in de provincie Groningen en is op 1 juli 2000 ontstaan uit een fusie tussen de Provinciale Bibliotheekcentrale Groningen (PBCG) en de Openbare Bibliotheek Groningen. Het netwerk van de bibliotheken bestaat uit 70 openbare bibliotheken, 125 bibliobushaltes en een service- en kenniscentrum. Bij dit service- en kenniscentrum werken ongeveer 80 mensen. In de bibliotheken werken in totaal ruim 350 medewerkers die worden bijgestaan door een groot aantal vrijwilligers.
Eenderde van de Groningse bevolking is lid van de bibliotheek. De Groningse bibliotheken hebben veel te bieden, zoals romans,
informatieve boeken, jeugdboeken, cd’s, video’s, cd-roms, dvd’s en Internetcomputers. Klanten kunnen thuis via de website van
Biblionet de catalogus van alle bibliotheken raadplegen en indien gewenst titels reserveren. Daarnaast zijn de Groningse biblio-
theken uitgegroeid tot ontmoetingscentra met tal van culturele activiteiten voor jong en oud.
Het service- en kenniscentrum in de stad Groningen ondersteunt de Groningse bibliotheken met tal van diensten, uiteenlopend van personeelsbeleid tot educatieve ondersteuning, van aankoop van media tot financiële administratie en ICT. Op basis van in- en externe ontwikkelingen en de uitkomst van marktonderzoeken ontwikkelt Biblionet nieuwe producten, diensten en concepten.
Naast het volgen en toepassen van de nieuwste technologische ontwikkelingen blijft het boek een belangrijk deel uitmaken van de corebusiness van Biblionet Groningen.
1.2.2 – Boekhandel Boomker & Savenije
Boekhandel Boomker & Savenije bestaat uit een drietal vestigingen, waarvan twee in Groningen en één in Haren. De boekhan- del beschikt over een breed assortiment van actuele algemene en wetenschappelijke uitgaven uit binnen- en buitenland. Ook beschikt de boekhandel over een ruim assortiment studieboeken. De boekhandel is ontstaan uit een fusie tussen de in Haren gevestigde Boekhandel Boomker (opgericht in 1918) en de in Groningen gevestigde Boekhandel Savenije. Aan de huidige boek- handel is een kleine uitgeverij verbonden.
Boekhandel Boomker & Savenije is aangesloten bij Libris. Libris is een samenwerkingsverband van meer dan 100 zelfstandige Nederlandse boekhandels. Libris is een formule van Intres, een Nederlandse coöperatie, die zelfstandige ondernemers in de de- tailhandel ondersteunt in hun totale bedrijfsvoering. Eén van de eigenaren, de heer H. Boomker is bestuurslid van het Centraal Boekhuis, een organisatie die later in dit werk nog zal worden geïntroduceerd.
1.2.3 – Athena’s Boekhandel
Athena’s Boekhandel is een gespecialiseerde, zelfstandige boekhandel met een uitgebreide collectie boeken op het gebied van literatuur, kunst, architectuur, fotografie, muziek, theater, cultuurfilosofie en geschiedenis. Overigens kan men ook voor alle an- dere genres bij Athena’s terecht. Daarnaast is de boekhandel gespecialiseerd in studieboeken voor verschillende studierichtingen aan de Faculteit der Letteren van de Rijksuniversiteit Groningen.
De eigenaresse, mevrouw G. Talsma, is een zeer gedreven ondernemer. Ze begon als boekverkoopster bij de Groninger boekhan- dels De Slegte en Berghuis. Na twaalf jaar medewerker te zijn geweest besloot ze in 1982 voor zichzelf te beginnen. De winkel heeft ze bijna letterlijk met eigen handen opgebouwd. Het pand dat ze betrok verkeerde in een slechte staat, het hemelwater stroomde naar binnen. De eerste maanden besteedde ze daarom al haar vrije tijd aan het timmeren van een nieuw dak. In de loop van de jaren werd de winkel tot tweemaal toe uitgebreid.
Athena’s Boekhandel is echter niet alleen een plek waar boeken worden verkocht. De eigenaresse is op vele vlakken betrokken bij het culturele leven van Groningen en verrijkt dat met de activiteiten die ze organiseert binnen en buiten de boekhandel. Zo organiseert ze bijvoorbeeld literaire ontmoetingen, discussies, lezingen en concerten.
Mevrouw Talsma heeft nooit overwogen zich bij een inkoopcombinatie of keten aan te sluiten. Ze is wars van de verplichtingen
die dat met zich meebrengt, ze wil zelfstandig blijven. Mevrouw Talsma is lid van het bestuur van de Nederlandse Boekverko-
persbond (NBb).
1.2.4 – Boekhandel Edzes/Stax
Boekhandel Edzes/Stax is de handelsnaam van Boekhandel Edzes B.V. Boekhandel Edzes werd al in 1827 opgericht. De Techni- sche Boekhandel Stax werd opgericht in 1948 en is in 1991 overgenomen door Boekhandel Edzes. De huidige onderneming is gespecialiseerd in de levering van educatieve boeken. Daarnaast worden algemene boeken en kantoorbenodigdheden verkocht.
De boekhandel beschikt over een actuele voorraad, maar er kan ook op bestelling worden geleverd.
Voor bedrijven en instellingen wordt opgetreden als intermediair voor de verzorging van abonnementen op tijdschriften, boeken- series en losbladige uitgaven. Bedrijven, scholen en overheidsinstanties kunnen door de eigen bezorgdienst worden aangeleverd.
Boekhandel Edzes/Stax is aangesloten bij de Samenwerkende Educatieve Boekverkopers (SEB). SEB is een samenwerkingsverband van zeventien zelfstandige studieboekhandels in Nederland. Deze studieboekhandels vormen een landelijk netwerk van studie- boekspecialisten die een belangrijke partner zijn in het (beroeps)onderwijs. De doelstelling is om in goed overleg met uitgevers en scholen te komen tot een zo efficiënt mogelijk distributie- en servicesysteem.
1.2.5 – Boekhandel Bronsema Bosman
De geschiedenis van Boekhandel Bronsema Bosman uit Leek begint al vroeg in de 20ste eeuw. Harm Jan Bronsema richt in 1907 een drukkerij op. Met geleend geld wordt het huidige pand van de onderneming aan de Tolberterstraat gebouwd. De drukkerij wordt snel groter, mede door de oprichting van de Leekster Courant in 1908. Er ontstond behoefte aan een centraal punt waar kopij en advertenties ingeleverd konden worden. Vanuit deze basis is de huidige kantoorboekhandel gestart.
In 1951 overlijdt de oprichter Harm Jan Bronsema. Zijn vrouw zet de onderneming echter voort. Na een aantal jaren neemt de enige dochter van het echtpaar de zaak over. De dochter verkoopt in 1962 zowel de boekenwinkel als de drukkerij aan de familie Hazewinkel (de uitgever van o.a. het Nieuwsblad van het Noorden (thans het Dagblad van het Noorden)). In 1992 ver- koopt Hazewinkel pers de drukkerij aan Scholma Druk B.V. te Bedum. De boekhandel wordt verkocht aan de huidige eigenaren Gerard en Linda Bosman.
Boekhandel Bronsema Bosman is in de loop van de tijd uitgegroeid tot een grote en complete boekhandel voor het Wester- kwartier. Bij Bronsema Bosman kan de klant tegenwoordig terecht voor kantoorartikelen, tijdschriften, boeken, kantoormachines, kantoormeubilair, cd-roms etc. Bovendien heeft de onderneming een eigen boekantiquariaat en een uitgeverij.
Boekhandel Bronsema Bosman is aangesloten bij Blz. Blz. staat voor een laagdrempelige speciaalzaak die de consument boeken,
kantoorartikelen, tijdschriften, wenskaarten, cadeau-artikelen en multi-media biedt. Evenals Libris is Blz. een formule van Intres.
1.2.6 – Boekhandel Nieborg
Boekhandel Nieborg is opgericht in 1960. In 1981 is de oprichter overleden en is de zaak overgenomen door zijn schoonzus.
Die heeft de onderneming geleid tot de boekhandel in 1984 werd overgenomen door de huidige eigenaar, de heer A. Timmer- mans. Oorspronkelijk werden in de boekhandel voornamelijk kantoorartikelen verkocht. De omzet bestond voor tweederde deel uit de verkoop van deze goederen. Nu is dat nog ongeveer de helft. Naast kantoorartikelen en boeken verkoopt Timmermans o.a. ook wenskaarten en loten. Daarnaast is in de boekhandel een postagentschap gevestigd.
Boekhandel Nieborg is aangesloten bij Bruna. Bruna heeft op dit moment 400 winkels verspreid over heel Nederland. Sinds 1996 is Bruna een dochter van Postkantoren B.V., een joint venture van de Postbank en TPG Post. Naast de fysieke winkels is er ook een zogenaamde virtuele winkel: www.bruna.nl. Timmermans is een franchisenemer van deze formule. De boekhandel is als zodanig nog zelfstandig, maar heeft wel een aantal verplichtingen ten aanzien van het samenwerkingsverband. Zo is Tim- mermans verplicht de door Bruna geselecteerde titels af te nemen. Hij heeft echter wel de vrijheid naast deze selectie andere titels aan te kopen. Daarnaast is Timmermans verplicht deel te nemen aan de virtuele boekhandel van Bruna als afhaalpunt.
1.3 – Geschiedenis van Pro Libro
Zo’n 20 jaar geleden kochten de lokale openbare bibliotheken de boeken in bij lokale boekhandelaren. Na verloop van tijd werd deze methode door betrokkenen echter als achterhaald beoordeeld. Het inkoopproces moest efficiënter en effectiever wor- den. Daarom werd de Nederlandse Bibliotheekdienst (NBD) opgericht. Thans is de NBD gefuseerd met Biblion tot NBD/Biblion.
Deze organisatie wordt bestuurd door afgevaardigden vanuit drie verschillende partijen, namelijk de uitgeverijen, de boekhande- laren en de bibliotheken. NBD/Biblion verzorgt tegenwoordig landelijk de levering van bijna alle boeken aan de bibliotheken. Al voordat het boek daadwerkelijk gedrukt wordt, worden de zogenaamde ‘vuile vellen’ door recensenten beoordeeld. De ‘vuile vellen’ kunnen gezien worden als het laatste concept van een boek. Op basis van deze recensies wordt al dan niet overgegaan tot bestelling van het boek. De NBD zorgt vervolgens voor de levering van een zogenaamd ‘bibliotheekklaar’ boek. Dat wil zeg- gen dat het boek voorzien is van een geplastificeerd hard kaft. Daarnaast wordt alle gedetailleerde informatie over het boek die nodig is voor het informatiesysteem van de bibliotheek door de NBD verzorgd. Per week worden 300 tot 400 titels door de bibliotheken besteld en door de NBD geleverd.
De boekhandelaren die voorheen verdienden aan de levering van boeken aan de bibliotheken zagen zodoende hun inkomsten (soms drastisch) dalen. Aangezien ook de boekverkopers vertegenwoordigd waren in de NBD was deze inkomstendaling een on- gewenst neveneffect van de nieuwe inkoopmethode. Zodoende werd afgesproken dat een deel van de winstmarge van de ver- kochte boeken zou worden afgedragen aan de lokale boekhandelaren. Dit wordt de boekhandelsprovisie genoemd. Hiervoor moesten ze echter wel zorgdragen voor de levering van de boeken aan de bibliotheek: de boeken werden ‘bibliotheekklaar’ ge- leverd aan de lokale boekhandel die ze vervolgens weer leverde aan de lokale bibliotheek. Hiervoor waren in de provincie Gro- ningen een twintigtal boekhandels geselecteerd.
In de provincie Groningen was op dat moment de vice-voorzitter van de Provinciale Bibliotheekcentrale echter tevens adjunct-
directeur van Hazewinkel Pers. Deze krantenuitgeverij was in die tijd eigenaar van Boekhandel Bronsema te Leek. De adjunct-
directeur van Hazewinkel zorgde ervoor dat Boekhandel Bronsema vrijwel alle boeken aan de Provinciale Bibliotheekcentrale
(PBCG) én de Openbare Bibliotheek Groningen (OBG) kon leveren om zo verzekerd te zijn van een groot gedeelte van de boek-
handelsprovisie. De twintig geselecteerde boekhandels werden op die manier gepasseerd. De Nederlandse Boekverkopersbond
(NBb) maakte na verloop van tijd echter ernstig bezwaar tegen deze exclusieve overeenkomst. De NBb drong er bij de NBD op aan spoedig een einde aan deze constructie te maken. Ook de bestuurders van de PBCG en OBG zagen in dat de exclusieve overeenkomst in feite een illegale overeenkomst was. Om dit probleem op te lossen wilden ze meer draagvlak creëren, dat wil zeggen dat de bibliotheken meer toeleveranciers voor hun boeken wensten. Om dit draagvlak te realiseren werd de heer H.
Boomker van boekhandel Boomker & Savenije benaderd. Op zijn beurt benaderde de heer Boomker een aantal boekhandelaren in de provincie Groningen. Deze boekhandelaren en boekhandel Bronsema (Bosman) spraken af voortaan gezamenlijk de boeken- leveranties aan de bibliotheken te verzorgen. Dit in samenwerking met de Provinciale Bibliotheekcentrale Groningen en de Openbare Bibliotheek Groningen (thans verenigd in Biblionet, de serviceorganisatie van de bibliotheken in de provincie Gronin- gen). Dit samenwerkingsverband werd Pro Liber (later Pro Libro) genoemd. Bovendien spraken ze af dat de boekhandelsprovisie zou worden verdeeld. 49% was voor de boekhandels, eveneens 49% was voor de bibliotheken en 2% kwam ten goede aan het Pro-Librofonds. Dit fonds werd en wordt gebruikt als financiering voor leesbevorderingsprojecten.
Onder druk van de uitgeverijen is de afgesproken boekhandelsprovisie in de loop van de jaren afgebouwd. In maart 2005 zal
de compensatieregeling helemaal niet meer bestaan en dat betekent in feite dat de grondslag van de samenwerking van de
boekhandelaren en de bibliotheken wegvalt. Toch hebben de deelnemers aan Pro Libro besloten door te gaan met gezamenlijke
projecten op het gebied van leesbevordering. ‘Voor het boek’, dat is waar Pro Libro nu voor staat. Hierbij wordt vooral geke-
ken naar wat de bibliotheek- en boekhandelbranche aan elkaar bindt. Voor de boekhandelaren is het van belang dat hierbij het
commerciële oogmerk niet uit het oog verloren wordt. Eén van de projecten is ‘ikwilditboek.nl’. Aanleiding van dit project is de
toenemende verschraling van het Groninger platteland. Verschillende lokale boekhandels zijn inmiddels verdwenen of zullen op
termijn verdwijnen. Om dit probleem te ondervangen wil Pro Libro middels de te ontwikkelen site zowel boekhandel- als biblio-
theekdiensten aanbieden via het Internet. Het fenomeen van een virtuele boekhandel is zeker niet nieuw, maar realisatie van
dit initiatief door nauwe samenwerking van boekhandels met openbare bibliotheken maakt dit project uniek.
Hoofdstuk 2 – Onderzoeksopzet
2.1 – Inleiding
In het voorgaande hoofdstuk is de aanleiding van het onderzoek, de geschiedenis van het samenwerkingsverband Pro Libro en de partners binnen het samenwerkingsverband geïntroduceerd. In dit hoofdstuk zal deze introductie uitgewerkt worden in een onderzoeksopzet. Daarom zal in paragraaf 2.2 eerst uiteengezet worden welke doelen ten grondslag liggen aan de samenwerking en welke problemen aan dit onderzoek ten grondslag liggen. Dit zal gedaan worden aan de hand van een probleemhebbersana- lyse. Deze probleemhebbersanalyse mondt in paragraaf 2.3 uit in een doelstelling, een vraagstelling en randvoorwaarden. Volgens De Leeuw vormen deze drie samen de probleemstelling (De Leeuw, 1996: 81). De vraagstelling zal in dezelfde paragraaf worden uitgewerkt in een aantal deelvragen. Tot slot zal in paragraaf 2.4 worden weergegeven van welk type onderzoek hier sprake is en welke methoden voor dit onderzoek worden gebruikt.
2.2 – Probleemhebbersanalyse
2.2.1 – Inleiding
De verschillende probleemhebbers die we kunnen onderscheiden binnen het samenwerkingsverband zijn er vele. Zo kunnen we de verschillende zelfstandige ondernemers onderscheiden die met hun boekhandels deelnemen aan Pro Libro. Daarnaast hebben we de vertegenwoordigers van de overkoepelende organisatie van de Groninger bibliotheken, Biblionet Groningen. Maar ook de verschillende medewerkers en bestuurders van de bibliotheken kunnen als probleemhebbers genoemd worden. Het probleem van deze benadering is echter de moeilijke hanteerbaarheid. Immers, er zijn zovele problemen als er individuen zijn (De Leeuw, 1997: 212).
Om deze analyse toch hanteerbaar te maken, reduceren we de probleemhebbers door een aantal samen te nemen en als één
probleemhebber met de bijbehorende problemen te zien. Dit zullen we doen op basis van overeenkomsten tussen de verschillen-
de probleemhebbers. Zonder de bibliotheken individueel te benaderen, gaan we ervan uit dat Biblionet Groningen voldoende
voeling heeft met de Groninger bibliotheken om verantwoorde uitspraken te doen over deze individuele probleemhebbers. Daar-
naast gaan we ervan uit dat de verschillende bibliotheken op het platteland en in de buitenwijken van de stad Groningen te
maken krijgen met vergelijkbare problemen. Voor de samenwerkende boekhandels doen we een soortgelijke aanname. Echter,
van deze partijen verzamelen we de verschillende problemen om vervolgens algemene uitspraken te doen over de problemen
van de groep. Uiteindelijk beschouwen we in deze analyse dus twee groepen probleemhebbers, te weten de bibliotheken (Biblio-
net) en de zelfstandige boekhandels.
2.2.2 – De partners en hun doelen en problemen
In het onderstaande overzicht is per boekhandelaar een aantal doelen en problemen opgesomd. Deze doelen en problemen zijn uitgesproken tijdens oriënterende gesprekken met de ondernemers. De cijfers achter de verschillende doelen en problemen ver- wijzen naar de genummerde clustering in paragraaf 2.2.3.
Henk Pilon
(Biblionet Groningen)
- Er wordt door veel gemeenten bezuinigd op het bibliotheekwezen, toch moet een hoog niveau van dienstverlening gewaarborgd blijven (1).
- Het onderwijzende effect van lezen moet worden gestimuleerd om zo een bijdrage te le- veren aan de vergroting van de sociale samenhang en het wegwerken van de sociaal- economische achterstanden. Bij de uitvoering van deze taak (leesbevordering) zien de bibliotheken de boekhandels dan ook als een belangrijke aanvulling (1).
- Er zijn onvoldoende financiële middelen beschikbaar voor de promotie van het boek.
Samenwerking kan het imago van het boek versterken (2).
- Het is de vraag in hoeverre de logistieke dienst van de bibliotheek in staat is de ver- kochte boeken op de gewenste termijn op de plaats van bestemming te krijgen en of er voldoende capaciteit aanwezig is voor de verplaatsing van de boeken en voor de afhan- deling van de orders (7).
Henk Boomker (Boomker & Savenije)
- De samenwerking moet de dienstverlening aan klanten verbeteren: de klant kan goed geïnformeerd worden over de beschikbaarheid of leverbaarheid van een bepaald boek (3).
- Bibliotheken willen een zo groot mogelijk draagvlak, boekhandels streven naar een zo klein mogelijk draagvlak (6).
- Scholtens-Wristers niet in het samenwerkingsverband (4-5).
- Succes ‘ikwilditboek.nl’ is afhankelijk van de mate waarin de boekhandels geautomati- seerd zijn (7).
- Welke juridische vorm moet het verband aannemen en welke (financiële) verantwoorde- lijkheden dragen de deelnemers (8)?
- ‘Ikwilditboek.nl’ moet het imago van de verschillende deelnemers versterken (2).
Gelly Talsma (Athena’s Boekhandel)
- De samenwerking is creatief, maar zelfstandigheid moet gewaarborgd blijven (8).
- De boeken moet middels de site dichterbij de klant op het platteland gebracht worden (3).
- De verschraling van het platteland legt een enorme markt open (3).
- De commerciële en ideële doelstellingen van de samenwerking moeten met elkaar in evenwicht zijn (6).
- Wanneer er echter geen commerciële basis is voor de samenwerking moet het project stopgezet worden (6).
- De aanwezigheid van Biblionet in het samenwerkingsverband is van groot belang voor de levering van boeken op het platteland (3).
- De site moet meer bieden dan boeken alleen, het moet een cultureel platform zijn (1).
Maarten Edzes (Edzes/Stax)
- ‘Ikwilditboek.nl’ moet de boeken van Edzes/Stax dichterbij de klant brengen (3).
- ‘Ikwilditboek.nl’ moet leiden tot een grotere afzetmarkt (3).
- Samenwerking moet meer macht creëren (4-5).
- De aanwezigheid van Biblionet in het samenwerkingsverband is van groot belang voor de levering van boeken op het platteland (3).
- De combinatie van boekhandel en bibliotheek is lastig vanwege het publieke karakter van de bibliotheken en het private karakter van de boekhandels (6).
- Er is toenemende vraag naar informatieverstrekking via het Internet. Als kleine individu- ele organisatie is dit medium moeilijk aan te wenden (5).
Gerard Bosman
(Bronsema Bosman) - ‘Ikwilditboek.nl’ is een commercieel product voor kopers van boeken in de provincie Groningen (3).
- ‘Ikwilditboek.nl’ is moet een middel zijn om stand te kunnen houden tegen opkomende (laagdrempelige) concurrentie (4-5).
- De aanwezigheid van Biblionet in het samenwerkingsverband is van groot belang voor de levering van boeken op het platteland (3).
- ‘Ikwilditboek.nl’ moet een culturele bijdrage leveren aan het platteland van de provincie Groningen (1).
Albert Timmermans (Nieborg)
- Er is toenemende vraag naar informatieverstrekking via het Internet. Als kleine individu- ele organisatie is dit medium moeilijk aan te wenden (5).
- De aanwezigheid van Biblionet in het samenwerkingsverband is van groot belang voor de levering van boeken op het platteland (3).
- Boekhandel Nieborg valt op de site van Bruna te weinig op. Deelname aan ‘ikwildit- boek.nl’ moet leiden tot imagoversterking (2).
2.2.3 – Clustering van de doelen en problemen
Beschikbaarheid van boeken in de provincie Groningen
1. Het samenwerkingsverband Pro Libro wil in stad en ommeland in hoge mate bijdragen aan het beschikbaar hebben en houden van een breed aanbod voor de lezer die zelf kiest te lenen of te kopen. Het centrale probleem bij deze doelstelling is de toenemende verschraling van het Groninger platteland en de buitenwijken van de stad Groningen.
Dit houdt in dat veel boekhandels van het platteland en uit de buitenwijken verdwijnen. Daarnaast wordt er door
veel gemeenten bezuinigd op het bibliotheekwezen, waardoor de dienstverlening (en in sommige gevallen zelfs het
voortbestaan) van de bibliotheken onder druk staat. Voor Biblionet is dit een probleem, aangezien ze als doel heeft
het onderwijzende effect van lezen te stimuleren om zo een bijdrage te leveren aan de vergroting van de sociale sa-
menhang en het wegwerken van de sociaal-economische achterstanden. De bibliotheken zien de boekhandels dan ook
als een belangrijke aanvulling in de uitvoering van hun maatschappelijke taak. Biblionet wil dan ook graag in sa-
menwerking met de boekhandels actief zijn in het tegengaan van deze verschraling. Ook de boekhandels zien hierin
voor zichzelf een rol weggelegd. De op te richten site wordt gezien als een cultureel platform waarbinnen naast in-
formatie over boeken ook informatie over culturele activiteiten gevonden kan worden. Daarnaast zou de site moeten
fungeren als verkooploket voor toegangskaartjes voor verschillende culturele activiteiten.
Boekpromotie en imagoversterking
2. Op provinciaal niveau wordt al geruime tijd weinig tot niets meer gedaan aan boekpromotie. Volgens Biblionet is boekpromotie echter een rechtstreekse en heel effectieve manier om bibliotheekbezoek te stimuleren. Voor deze boek- promotie is binnen het budget van Biblionet echter onvoldoende ruimte. Vandaar dat een nieuwe website kan dienen als medium voor boekpromotie. Deze website hoeft dan niet volledig door Biblionet gefinancierd te worden. Ook de boekhandels zien graag meer promotie voor het boek, maar de eigen naam moet daarbij wel nadrukkelijk aanwezig blijven. De samenwerking binnen ‘ikwilditboek.nl’ moet ertoe leiden dat de partners het imago van elkaar en dat van het boek versterken.
Minder fysieke boekverkoopkanalen in de provincie Groningen
3. Naast commerciële hanteren ook de Pro Libro boekhandels ideële doelstellingen. Dit blijkt ook duidelijk uit de door het samenwerkingsverband uitgedragen doelstelling. Ook zij maken zich daarom zorgen over de verminderde toeganke- lijkheid tot fysieke boekverkoopkanalen op het Groninger platteland. De verschillende deelnemende boekhandels zien de toenemende verschraling uiteraard ook als een mogelijkheid om de eigen concurrentiepositie te versterken. Immers, het vertrek van de lokale boekhandels leidt tot gaten in de markt die door de Pro Libro boekhandels gevuld zouden kunnen worden. De geografische locaties van de boekhandels leiden echter tot beperkingen. Het inrichten van een di- gitale boekhandel met de Pro Libro boekhandels als ‘preferred suppliers’ zou een oplossing betekenen van dit fysieke probleem. Boeken worden via ‘ikwilditboek.nl’ dan besteld bij één van de Pro Libro boekhandels en kunnen met be- hulp van de logistieke faciliteiten van de bibliotheken worden vervoerd naar de uiteindelijke afnemer. Op die manier wordt dus zowel informatie over boeken als de boeken zelf dichterbij de klant op het platteland gebracht. Eén van de boekhandelaren twijfelt echter aan de geschiktheid van het netwerk van de bibliotheken. De vraag is hoe snel een boek geleverd kan worden via dit netwerk. Bovendien is het de vraag of dit netwerk over voldoende capaciteit be- schikt om ook de te verkopen boeken te distribueren.
Tegenwicht in de markt
4. De samenwerking binnen Pro Libro heeft voor de boekhandels als belangrijk onder de oppervlakte liggend doel het geven van tegenwicht aan de marktmacht van grote spelers. J.K. Galbraith (1956) noemde dit het countervailing- power concept. Hij noemde als reden voor samenwerking: ‘the existence of market power creates an incentive to the organization of another position that neutralizes it’ (Beusmans en Rats in Risseeuw en Thurik, 2003: 396). Een aantal Pro Libro boekhandelaren ziet Boekhandel Scholtens Wristers als dé grote concurrent. Scholtens Wristers is onderdeel van de Boekhandels Groep Nederland. Deze organisatie bestaat uit een twaalftal grote boekhandels in Nederland.
Scholtens Wristers beschikt over een eigen site waarbinnen veel informatie over boeken en aanvullende activiteiten te
vinden is. Daarnaast levert de site een actueel nieuwsoverzicht. Tevens is het mogelijk op deze site boeken te reserve-
ren om later af te halen of boeken te bestellen om te laten thuisbezorgen. Scholtens Wristers is op de boekenmarkt
van de provincie Groningen een grote speler. Het samenwerkingsverband Pro Libro is niet als zodanig ontstaan, maar
door de krachten te bundelen willen de zelfstandige boekhandels hun concurrentiepositie ten opzichte van deze grote
speler versterken.
Toenemende concurrentie door technologische ontwikkelingen
5. In de uiteenzetting van het tegenwicht bieden aan een grote speler binnen de markt is reeds een ander onderliggend doel aangegeven. Immers, het gebruiken van een virtuele winkel zoals Scholtens Wristers dat doet is een voorbeeld van een technologische ontwikkeling. Deze ontwikkeling betekent niet alleen dat bestaande concurrenten hun produc- ten digitaal aanbieden. Naast ‘oude’ concurrenten zijn er ook nieuwe bijgekomen. Denk hierbij aan volledig virtuele winkels als ‘bol.com’ en ‘nlstore.nl’. Deze ontwikkeling biedt zelfs mogelijkheden voor internationale concurrentie op de Groninger markt. Denk hier bijvoorbeeld aan een aanbieder als ‘amazon.com’. ‘Amazon.com’ kan bijvoorbeeld veel sneller Engelstalige boeken leveren dan de Pro Libro boekhandels. Deze internationale ontwikkelingen en technologi- sche vernieuwingen zijn al eerder door Porter gesignaleerd. Volgens Porter (1980) zijn deze ontwikkelingen en ver- nieuwingen redenen voor herpositionering van ondernemingen. Volgens deze benadering zal een ondernemer gaan sa- menwerken (in plaats van bijvoorbeeld fuseren) als de voordelen ervan, ten opzichte van andere mogelijkheden om in te spelen op ontwikkelingen, groter zijn dan de nadelen. Een ondernemer gaat dus samenwerken als dat leidt tot een betere concurrentiepositie dan bij niet samenwerken het geval zou zijn (Beusmans en Rats in Risseeuw en Thurik, 2003: 396).
Veranderende samenwerking
6. Uit oriënterende gesprekken met de deelnemers blijkt dat er nog een aantal operationele problemen opgelost moet worden voordat het project ‘ikwilditboek.nl’ daadwerkelijk gestalte krijgt. Zo is duidelijk geworden dat de verschillende deelnemers inderdaad een geschiedenis van samenwerking achter de rug hebben. Deze samenwerking is echter van een geheel andere aard dan de samenwerking die de partijen nu voor ogen staat. De oorspronkelijke samenwerking was een samenwerking tussen toeleveranciers en afnemers. De boekhandels fungeerden hierbij als toeleveranciers, de bibliotheken als afnemers. Binnen deze relatie waren afspraken gemaakt over de verdeling van de winstmarge. Derge- lijke afspraken zijn vergelijkbaar met het bedingen van kortingen.
De samenwerking binnen ‘ikwilditboek.nl’ die de Pro Libro deelnemers nu voor ogen staat is zoals gezegd van een geheel andere aard. De boekhandels en de bibliotheken hebben de intentie uitgesproken met elkaar te gaan werken aan een nieuw verkoopkanaal voor de producten van beide groepen partijen. In principe worden de ketens van zowel de bibliotheken als de boekhandels binnen de nieuwe organisatie gedeeltelijk met elkaar verenigd.
Toch bleek uit de gesprekken dat de verschillende partijen afwijkende visies hebben op het te ontwikkelen concept. Zo wil de bibliotheekorganisatie graag een samenwerking ontwikkelen waarbinnen de bibliotheekfunctie zo veel mogelijk wordt versterkt. Vanuit die optiek streven de bibliotheken naar samenwerking met veel verschillende partners om zo ook de fysieke aanwezigheid van de bibliotheek op het platteland en in de buitenwijken van de stad te stimuleren.
Hierbij kan gedacht worden aan verruimde openingstijden door samenwerking met externe partners (zoals boekhan-
dels, supermarkten, dorpshuizen etc.) die de bibliotheekfunctie (deels) overnemen. De boekhandels echter zien binnen
Pro Libro liever geen uitbreiding van het aantal partners, aangezien ze van eventuele toetreders vooral veel concur-
rentie te duchten hebben. Zij zien graag hun boekhandelsactiviteiten versterkt door gebruik te maken van de biblio-
theek(vestigingen) binnen het samenwerkingsverband. Het is echter maar de vraag of beperking van het aantal deel-
nemers verenigd kan worden met het publieke karakter van de bibliotheken. Toch moet de samenwerking voor de
Pro Libro boekhandelaren commercieel interessant zijn.
Verschillende organisatiestructuren
7. Daarnaast vragen zowel de bibliotheek als de boekhandels zich af in hoeverre de organisatiestructuren van de ver- schillende organisaties op elkaar aansluiten. Zo is het maar de vraag in hoeverre de IT-infrastructuren van de verschil- lende boekhandels aansluiten op de IT-infrastructuur van de bibliotheken. Daarnaast is het de vraag in hoeverre de logistieke dienst van de bibliotheek in staat is de verkochte boeken op de gewenste termijn op de plaats van be- stemming te krijgen. Tevens is het de vraag of er voldoende capaciteit aanwezig is voor de verplaatsing van de boe- ken, maar ook voor de afhandeling van de orders.
Samenwerkingsvorm
8. Het laatste probleem is het feit dat de verschillende deelnemers streven naar een los samenwerkingsverband. In het model van Reijnders, Douma en Verhallen kan een dergelijk verband getypeerd worden als het coördinatiemodel. Hier vindt samenwerking plaats tussen ‘min of meer aan elkaar gelijkwaardige ondernemingen’. De deelnemende organisa- ties kennen relatief weinig verplichtingen tegenover het samenwerkingsverband. De samenwerking is gebaseerd op ‘we- derzijdse afhankelijkheid en vertrouwen’ (Beusmans en Rats in Risseeuw en Thurik, 2003: 396). Een dergelijk samen- werkingsverband kan onduidelijkheden geven over zeggenschap, verantwoordelijkheden en afspraken over de toetreding van derden.
2.2.4 – Schematische weergave van de clustering van de doelen en problemen
Schematisch ziet bovenstaand verhaal er als volgt uit. In dit schema zijn de doelen en problemen uit de probleemhebbersanalyse vertaald naar strategische en operationele problemen:
Figuur 1 - Schematische weergave probleemhebbersanalyse
2.3 – Probleemstelling
2.3.1 – Doelstelling
Op basis van de introductie van het probleem in hoofdstuk 1 en de probleemhebbersanalyse in dit hoofdstuk luidt de doelstel- ling van dit onderzoek als volgt:
Het schrijven van een leidraad voor het komen tot een doeltreffende en werkbare strategische samenwerking tussen de deelne- mers aan Pro Libro binnen de context van ‘ikwilditboek.nl’.
2.3.2 – Vraagstelling
Uit de doelstelling volgt de volgende vraagstelling:
Hoe kunnen de strategische doelen van de Groninger boekhandels Boomker & Savenije, Athenas’s, Edzes/Stax, Bronsema Bosman en Nieborg en de serviceorganisatie van de Groninger bibliotheken, Biblionet Groningen, binnen de context van ‘ikwilditboek.nl’
gerealiseerd worden?
De doel- en vraagstelling vormen samen de probleemstelling van het onderzoek.
2.3.3 – Randvoorwaarden
Bij het uitwerken van de probleemstelling dient rekening te worden gehouden met een aantal randvoorwaarden. Er is een on- derscheid te maken tussen product- en procesrandvoorwaarden (De Leeuw, 1996: 213). Productrandvoorwaarden duiden de grenzen aan van de uitkomsten van het onderzoek. Procesrandvoorwaarden geven de begrenzing aan van het proces waarbinnen het onderzoek moet blijven. Voor dit onderzoek gelden de volgende randvoorwaarden:
Productrandvoorwaarden:
- Het resultaat van het onderzoek moet wetenschappelijk verantwoord zijn.
- Het uiteindelijke resultaat moet voldoen aan de doelstellingen van de individuele bedrijven binnen het samenwerkings- verband.
- De aanbevelingen moeten voor de verschillende partners financieel en praktisch haalbaar zijn.
Procesrandvoorwaarde:
- Het onderzoeksproces moet wetenschappelijk verantwoord zijn.
2.3.4 – Deelvragen
Om tot een antwoord te komen op de hoofdvraag hanteren we de volgende deelvragen:
1. Welke factoren in de omgeving van de partners binnen Pro Libro geven aanleiding tot een strategische samenwer- king?
2. Waarom willen de Pro Libro organisaties binnen de context van ‘ikwilditboek’ samenwerken en waarom is juist voor deze partijen gekozen?
3. In hoeverre sluiten de doelen van het samenwerkingsverband aan bij de doelen van de individuele partners?
4. Hoe kan de marketing, de productie, het management en de financiering van het samenwerkingsverband en het te ontwikkelen concept worden georganiseerd?
2.3.5 – Definities
- Doeltreffende en werkbare samenwerking. “Doeltreffend” wijst op de mate van doelbereiking van de verschillende deelnemers en heeft betrekking op de vraag of de doelen die voor de hernieuwde samenwerking zijn geformuleerd aansluiten bij de strategische doelen van de verschillende deelnemers. “Werkbaar” wijst op de praktische uitwerking:
de concrete invulling van de samenwerking en de praktische mogelijkheden en onmogelijkheden.
- Strategische samenwerking: een lange-termijn-samenwerkingsverband tussen twee of meer organisaties, waarbij (financi-
ele) middelen, kunde, capaciteit en/of (stilzwijgende) kennis gedeeld worden, terwijl de eigen identiteit en zelfstandig-
heid van de organisaties behouden worden, met als doel het behouden of verbeteren van de concurrentiepositie
(Boogaard, 2003: 21).
2.4 – Theoretisch kader
In deze paragraaf wordt het theoretisch kader van het onderzoek gepresenteerd. Vanuit dit theoretisch kader zullen de te ne- men stappen in het proces verantwoord worden.
Het model van Huyzer
De basis voor dit onderzoek is het model voor strategische samenwerking van Huyzer. Het model van Huyzer heeft tot doel het aangeven van een structurele aanpak voor het realiseren van een strategische samenwerking. In dit model wordt het gehele proces van het komen tot een strategische samenwerking opgedeeld in vijf fasen. Deze vijf fasen zijn achtereenvolgens: strategi- sche besluitvorming, partnerkeuze, samenwerkingsplan, vormgeving en review. In onderstaande figuur worden deze vijf fasen schematisch weergegeven.
Figuur 2 - Fase-overzicht strategische samenwerking (Huyzer, 1992: 14)
Het model van Huyzer zal dienen als een soort paraplumodel. Onder deze paraplu zullen vervolgens andere theorieën (deels) worden toegepast. Voor dit onderzoek wordt het model bovendien enigszins veranderd. Voortvloeiend uit de samenwerking bin- nen Pro Libro hebben de verschillende partners de intentie uitgesproken met elkaar te willen samenwerken binnen de context van ‘ikwilditboek.nl’. De fasen 1 en 2 uit het model van Huyzer zijn daarmee min of meer al afgerond. Toch zullen deze stap- pen nog worden gebruikt om de gekozen strategie en de partnerkeuze te evalueren. Zo wordt in de fase van de strategische besluitvorming geanalyseerd of samenwerking voor de verschillende partners het meest voor de hand liggend is. Daarnaast wordt in de tweede fase bekeken of de gekozen partners de juiste zijn. Deze twee stappen worden in dit onderzoek als één fase be- handeld.
Stap 3 in het model van Huyzer is het samenwerkingsplan. Huyzer noemt dit het ondernemingsplan voor het samenwerkingsver-
band. Stap 4 heet vormgeving. In deze fase worden de juridische, fiscale, sociale, financiële en organisationele aspecten behan-
deld. In veel gangbare modellen voor ondernemingsplannen (een samenwerkingsplan is in feite een ondernemingsplan voor een samenwerking, maar daarover later meer) komen deze laatste aspecten uitgebreid aan de orde. Vandaar ook dat de stappen 3 en 4 in dit onderzoek samengenomen zullen worden. Deze gecombineerde fase geeft zodoende o.a. inzicht in de inbreng van middelen, de risicoverdeling en de verdeling van de opbrengsten.
De fasen 1 t/m 4 zijn vooral bedoeld voor de implementatie van de samenwerking. Stap 5 daarentegen is bedoeld als een con- tinue evaluatie van de samenwerking na de implementatie van de samenwerking. Met zekere regelmaat zal moeten worden vastgesteld of de samenwerking aan de verwachtingen voldoet en of de beoogde doelen voor de betrokken partijen in voldoen- de mate gerealiseerd worden (Huyzer, 1992). Aan deze fase zal in dit onderzoek niet nadrukkelijk aandacht worden besteed.
Wel zullen in het samenwerkingsplan risicofactoren worden aangegeven die als waarschuwingsindicatoren door de partners kun- nen worden gebruikt.
Door de gekozen aanpassingen van het model van Huyzer ontstaat de volgende fasering:
1. Analyse strategische besluitvorming en partnerkeuze.
2. Vormgeving: samenwerkingsplan.
3. (Continue) evaluatie.
Schematisch ziet dat er als volgt uit:
Fase 1 – Analyse strategische besluitvorming en partnerkeuze
In deze eerste fase worden de motieven van de verschillende partners om een samenwerkingsrelatie aan te gaan geanalyseerd:
welke (strategische) doelen streven de partners met deze samenwerking na. Duidelijk moet dus worden waarom deze organisa- ties samenwerken en waarom juist voor deze partners gekozen is.
De Man (Geurts e.a., 2001: 34-36) beschrijft voor een rationele partnerselectie en –keuze twee belangrijke soorten input, name-
lijk zelfanalyse en strategie. Wanneer de zelfanalyse is voltooid en de strategische onderwerpen zijn gedefinieerd, kan er een
partnerprofiel worden gemaakt. Het partnerprofiel beschrijft welk type partner de organisatie nodig heeft. Deze basiseisen kun-
nen worden gebruikt om een lijst van mogelijke partners te maken. Na deze initiële selectie stelt de organisatie een voordracht
van partners op. De volgende stap is het benaderen van de voorgedragen partners. In deze fase kunnen aspecten omtrent de
relatie worden getest en kan de organisatie zien of het gerechtvaardigd was om de mogelijke partner voor te dragen.
Organisaties hebben in de praktijk echter al vaak een partner (of partners) in gedachten, zodat een aantal stappen uit het pro- ces van partnerselectie kunnen worden overgeslagen. Dat geldt zeker ook voor de partners binnen Pro Libro. Maar zelfs in dat geval moet er een stap terug worden gezet om de situatie objectief te kunnen beoordelen of inderdaad de juiste partners geko- zen zijn. Bovendien zijn samenwerkingsverbanden vaak uitbreidingen van bestaande relaties en veranderen ze dus in de tijd in steeds meer geïntegreerde relaties (Geurts e.a., 2001: 37). Het is van belang op te merken dat goede relaties tussen managers het samenwerkingsproces kunnen versnellen. Daarnaast is een betrouwbaar imago van een organisatie een voordeel bij strategi- sche samenwerking. Zo wordt duidelijk dat de partnerkeuze niet altijd een rationeel en theoretisch stap-voor-stapproces is. Wel is het verstandig om de rationele benadering te gebruiken om de partnerkeuze objectief te kunnen beoordelen.
Om in het kader van het samenwerkingsverband Pro Libro binnen de context van ‘ikwilditboek.nl’ rationeel een stap terug te doen in het proces van partnerselectie wordt hier een wat andere benadering gekozen dan De Man e.a. voorschrijven. Belangrij- ke elementen komen in deze analyse echter wel terug. Zo komt de strategische keuze van de verschillende organisaties aan het licht en bovendien wordt de aantrekkelijkheid van de verschillende partners bepaald door de toegevoegde waarde die ze hebben binnen het concept. Een belangrijke overweging daarbij is dat de samenwerking al zeer concreet gedefinieerd is. De partnerse- lectie- en keuze zullen dan ook in het licht van het gekozen concept geanalyseerd worden. Om dat te kunnen doen zullen al- lereerst de verschillende doelen en motieven die de partners met het samenwerkingsverband voor ogen hebben op een rijtje gezet worden. Vervolgens zal bekeken worden in hoeverre deze doelen en motieven aansluiten op de doelen van het samenwer- kingsverband binnen de context van ‘ikwilditboek.nl’. Hierbij wordt geanalyseerd wat voor het samenwerkingsverband de strate- gisch meest belangrijke activiteiten zijn. Strategisch belangrijke activiteiten zijn die activiteiten die de grootste toegevoegde waarde opleveren. Daarna zullen de meeste cruciale resources en capabilities voor de uitvoering van deze activiteiten in kaart gebracht worden, zodat bepaald kan worden of deze resources en capabilities bij de verschillende partners aanwezig zijn en ingebracht kunnen worden in de samenwerking. De meest cruciale resources en capabilities zullen bepaald worden op basis van de contingentiebenadering: het samenwerkingsverband moet vormgegeven worden op basis van de uit te voeren taken en de situatie.
Voor deze rationele benadering zal bovendien nadrukkelijk gebruik worden gemaakt van de theorie over beschikbare resources
en capabilities en duurzaam competitief voordeel van Barney. (Barney, 1991 en 2002). Hierbij wordt geanalyseerd of een com-
binatie van de verschillende in te brengen resources en capabilities van de verschillende partijen leidt tot een duurzaam compe-
titief voordeel. Een duurzaam competitief voordeel houdt in dat er een waardecreërende strategie wordt geïmplementeerd die
niet gelijktijdig door bestaande of potentiële concurrenten wordt gebruikt en die bovendien niet door andere organisaties kan
worden gekopieerd. Met andere woorden wordt hier de vraag gesteld of de samenwerkende organisaties hun concurrentiepositie
kunnen verbeteren door hun krachten bundelen.
Om deze abstracte uitleg toepasbaar te maken, gebruikt Barney het VRIO raamwerk. Dit raamwerk bestaat uit een viertal vra- gen over de resources en capabilities van de organisatie, gerelateerd aan de markt waar de organisatie zich op begeeft: 1. de vraag over waarde, 2. de vraag over zeldzaamheid, 3. de vraag over kopieerbaarheid en 4. de vraag over organisatie. Die vra- gen zien er dan als volgt uit (Barney, 2002: 159-175):
1. De vraag over waarde: Maken de resources en capabilities het de organisatie mogelijk in te spelen op be- dreigingen of kansen vanuit de omgeving?
2. De vraag over zeldzaamheid: Wordt de resource momenteel slechts gecontroleerd door een paar onderne- mingen?
3. De vraag over kopieerbaarheid: Worden ondernemingen zonder deze resource geconfronteerd met een kos- tennadeel bij het ontwikkelen of verkrijgen van deze resource?
4. De vraag over organisatie: Is het beleid en zijn de procedures erop gericht de waardevolle, zeldzame en te- gen hoge kosten te kopiëren resources te exploiteren?
Schematisch ziet dat er als volgt uit:
Figuur 3 - Het VRIO raamwerk (Barney, 2002)
