te veel zorg breekt het glas?
Hans van den Heuvel
Dit artikel is een verslag van een o n d e r z o e k naar glazen over
k a p p i n g o v e r b i n n e n p l a a t s e n van r i j k s m o n u m e n t e n , m e e s t aangebracht in de afgelopen drie decennia. Bij dit onderzoek is gekeken naar de n o o d z a a k en functionaliteit van de over
k a p p i n g en de w i s s e l w e r k i n g met de m o n u m e n t a l e w a a r d e . O o k ( o n t w e r p ) - t e c h n i s c h e , v i s u e l e en m a a t s c h a p p e l i j k e aspecten k o m e n aan bod. Wat adviseerde de Rijksdienst v o o r de M o n u m e n t e n z o r g ( R D M Z ) , s i n d s n o v e m b e r 2 0 0 6 de R i j k s d i e n s t v o o r A r c h e o l o g i e . C u l t u u r l a n d s c h a p en M o n u m e n t e n ( R A C M ) , bij d e z e kwesties v o l g e n s planbeoordeling ex artikel 1 1 - 1 6 M W 1988?
H e t w o o r d binnenplaats kent in het N e d e r l a n d s een aantal s y n o n i e m e n : cour, k o e r ( V l a a m s ) , hofje, pandhof (klooster), plaatsje, patio (Spaans), peristylium (Latijn). De binnenplaats roept in verschillende talen een eigen sfeer o p . Het Franse cour ( d ' h o n n e u r ) is afgeleid van het Latijnse 'cohort mili
taire afdeling* m a a r o o k ' o m h e i n d e r u i m t e ' . Het E n g e l s e courtyard of (inner) court ( yard) is daar m e e verwant. Het gebruik van de binnenplaats kan divers zijn: openbaar, semi- o p e n b a a r of p r i v a a t . D e b o u w k u n d i g e term binnenplaats wordt gedefinieerd als: ' o p e n ruimte o m g e v e n d o o r delen van een g e b o u w , v a a k tussen voor- en a c h t e r h u i s als l i c h t h o f ' . overkapping als ' k a p c o n s t r u c t i e d o o r g a a n s over grote ruimte en in het zicht b l i j v e n d ' .1 E r bestaan als eenheid o n t w o r p e n - en niet o n t w o r p e n b i n n e n p l a a t s e n , de eerste categorie o p te vatten als ' d i s e g n o ' en vertegenwoordigt architectuurhistori
s c h e kwaliteiten. De t w e e d e groep is ontstaan door succes
s i e v e b e b o u w i n g met als g e v o l g een r e s t r u i m t e . B e i d e zijn binnenplaats, m a a r in het eerste geval is de architectuurhisto
rische d i m e n s i e ruimer a a n w e z i g . Een goed voorbeeld v o o r e e n c o m p l e x w a a r b i j b e i d e s o o r t e n b i n n e n p l a a t s e n n a a s t elkaar v o o r k o m e n is het M u s e u m van O u d h e d e n te Leiden, dat later nog ter sprake komt. Bij het v o o r n e m e n binnenplaat
sen te o v e r k a p p e n die deel uitmaken van een rijksmonument spelen verschillende aspecten een rol. M e n kan de ruimte in s t e d e n b o u w k u n d i g e zin w a a r d e r e n , d e k e n m e r k e n van het g e b o u w zelf b e s c h o u w e n en de te volgen techniek analyseren van de toe te voegen o v e r k a p p i n g .
Het geheel hoort bij het begrip 'stedelijk w e e f s e l ' m e t zijn o p e n en gesloten r u i m t e n .3 Bij de w a a r d e r i n g van ' d e l e e g t e ' zijn de volgende karakteristieken van belang: de architectuur
en typologie, de buitengevelafwerking, de kozijnen en ramen, de bestrating, de open lucht, de lichtval. Bij de overkapping zelf, die het inbrengen van allerlei techniek vergt, zijn de vra
gen b o u w t e c h n i s c h van aard: is de constructie zelfdragend of worden de muren (over)belast? hoe zijn de aansluitdetails op de gevels, de goten en de k a p ? is de afwatering v o l d o e n d e en kan de kap gereinigd w o r d e n ? Wat zijn de effecten op het bin
nenklimaat?
Een vroeg voorbeeld in Nederland van een o v e r k a p t e b i n n e n plaats vormt de Boterhal achter de Waag te L e i d e n , g e b o u w d in H o l l a n d s - c l a s s i c i s t i s c h e stijl d o o r P i e t e r Post van 1659- 1659. De t y p o l o g i e van een b e u r s g e b o u w vereist een o p e n b i n n e n p l a a t s , z o a l s ook in de s t e d e l i j k e v l e e s h a l ( 1 6 0 7 ) schuin t e g e n o v e r het stadhuis in L e i d e n , m a a r m e n vond het nodig kort na de oplevering Post te vragen het beursplein te o v e r k a p p e n , uiteraard nog niet in glas (afb. I ) .3
V e r m e l d e n s w a a r d in de categorie b e u r s g e b o u w is de vroege glazen overkapping van de K o r e n b e u r s te Schiedam uit 1872, g e b o u w d in 1792 naar o n t w e r p van G i o v a n n i G i u d i c i , en zal later besproken worden.
H a l v e r w e g e de 19de e e u w werd de seriematige glasfabricage in grote formaten, technisch mogelijk met als icoon het ' C r y -
,4/7?. / Interieur van de Boterhal te Leiden met 17de-eeuwse overkapping van Pieter Post (foto auteur 2007)
PAGINA'S 5 2 - 6 6
B U L L E T I N K N O B 2 0 ü 8 - 2 53
stal Palace* van Joseph Paxton in L o n d e n (1850). R o n d die tijd w e r d in N e d e r l a n d de c o u r d ' h o n n e u r van C h a t e a u Neubourg te G u l p e n ( Z u i d - L i m b u r g ) van een glazen o v e r k a p - p i n g voorzien door de Brusselse architect V. E v r a r d .4
Een andere technisch-innovatieve overkapping is aangebracht in 1897 over de binnenplaats van kasteel ' D e H a a r ' .5 M e n m a a k t e g e b r u i k van ' i j z e r c e m e n t ' . een v r o e g e v o r m v a n g e w a p e n d b e t o n , naar een p a t e n t van de F r a n s e t u i n m a n Joseph Monier. De Belgische architect Joseph Paris gaf hier- aan uitvoering, onder directie van Pierre C u y p e r s .
Aan de hand van het ' P a n d s a r c h i e f van de R A C M te Zeist, de literatuurstudie en persoonlijke ervaringen van de auteur zijn objecten o n d e r z o c h t .6 Uitgesloten werden objecten buiten Nederland en glazen a a n b o u w e n .7 Buiten de studie viel ook de glazen o v e r k a p p i n g van de ruïneuze Broerekerk te B o l s - w a r d .8 D e inclusie van het n i e u w e Stadhuis te Z u t p h e n w a s aan kritiek o n d e r h e v i g , ging g e p a a r d met de sloop van enkele rijksmonumenten, heel bijzonder, en zal d a a r o m wèl b e s p r o - ken worden.
Voor de o o r s p r o n k e l i j k e b e s t e m m i n g van de o n d e r z o c h t e m o n u m e n t e n kan m e n de v o l g e n d e t y p o l o g i s c h e i n d e l i n g maken: kloosters, wees- of armenhuizen, hospitalen, raad- of stadshuizen, kastelen, handelsbeurzen, scholen en woonhui- zen. Voor de militaire g e b o u w e n luidt de o n d e r v e r d e l i n g : kruithuizen, (scheeps-) arsenalen en kazernes.
Michiel Vervveij schreef in 1993 een artikel o v e r de o v e r k a p - ping van het Prinsenhof te Delft in het Bulletin KNOB. Tot besluit noemt hij een elftal andere objecten, gerealiseerd van- af 1979, waarvan er toen nog twee in de planfase v e r k e e r d e n .9
In dit o n d e r z o e k is er intussen al sprake van 2 5 vergelijkbare projecten, waaruit er tien zijn geselecteerd. O n d e r de selectie is één project in de uitvoerfase. namelijk het S c h e e p v a a r t m u - seum A m s t e r d a m . Hierna volgt de selectie in c h r o n o l o g i s c h e volgorde, op basis van het j a a r van advisering.
1 . 1 9 7 9 R i j k s m u s e u m van O u d h e d e n , v o o r m a l i g 'Hof van Z e s s e n ' te L e i d e n
H e t m o n u m e n t heeft een 1 7d e- e e u w s e o o r s p r o n g aan het R a p e n b u r g . Verbouwingen in 1750 en 1817 volgden met toe- voeging van een verdieping. Sinds 1818 heeft het een m u s e - umfunctie gekregen. In de 19de e e u w werd een zuidvleugel toegevoegd. In 1943 werden de traveeën o p de b e g a n e grond ' t e r u g g e r e s t a u r e e r d ' naar de 17d e-eeuvvse situatie. In 1979 was de n i e u w e behuizing g e w e n s t voor de E g y p t i s c h e tempel van Taffeh.1 0
Voor het o n t w e r p tekende architect Lex Haak. Het betrof een o v e r k a p p i n g van de voorste, grootste b i n n e n p l a a t s d o o r een o n d o o r z i c h t i g e stalen constructie met glazen rand, g e d r a g e n d o o r vier g o u d k l e u r i g e k o l o m m e n met ribben die een canne- lure-achtig effect geven. De structuur van de oude m o n o t o n e muren werd intact gelaten maar wel bedekt d o o r rose natuur- stenen platen. Vensters o p t w e e n i v e a u s w e r d e n d i c h t g e z e t met glas, b o v e n aan de binnenkant, onder aan de buitenzijde, z o d a t de dikte van de n i e u w e b e k l e d i n g in het zicht k o m t .
Afb. 2 Plattegrond en kapplan ontwerp voor het Rijksmuseum te Leiden.
(Greiner en van Goor 1997) links de bestaande overkapping van de grote binnenplaats uit 1979 . belendend rechts het plan voor overkapping van de kleine binnenplaats na sloop van de aanbouwsels uit ¡939 (uit:
Bouwen met staal. 155. 2000. 39)
B e h a l v e de tempel vonden ook de winkel, het café en de kaar- t e n b a l i e o n d e r d a k ten b e h o e v e van de w a s s e n d e s t r o o m b e z o e k e r s , die voordien vaak op het gure R a p e n b u r g moesten wachten.
De R D M Z had in 1979 geen b e z w a a r tegen het plan, m a a r stelde als v o o r w a a r d e de tempel niet centraal te plaatsen, o m het plein-idee te h a n d h a v e n en de afdekking boven de kroon- lijst te laten uitkomen en tevens ' v l a k ' uit te voeren. Het c o m - plex bezat een t w e e d e kleinere binnenplaats bij de zuidvleu- gel met r o m m e l i g e a a n b o u w s e l s uit 1939. Voor een s t e e d s groeiende behoefte aan expositieruimte en een logische ' r o u - t i n g ' werd voor d e z e binnenplaats een o v e r k a p p i n g g e p l a n d , middels een o n t w e r p van architecten O n n o Greiner en M a r - tien van G o o r (afb. 2 ) . " Het structuurplan uit 1995 n o e m d e als grootste knelpunten: "te klein vloeroppervlak, de verschil- lende functies, zoals expositieruimten, kantoren en werkplaat- sen zijn o n l o g i s c h v e r s p r e i d , de k l i m a a t b e h e e r s i n g voldoet niet aan het Deltaplan C u l t u u r b e h o u d , en het m u s e u m heeft te w e i n i g ' u i t s t r a l i n g ' " .
Uit het advies van de R D M Z 1997 onder het kopje ' p l a n b e -
Afb. 3 Blik in de ontvangsthal mei de tempel van Taffeh en het 'baldakijn' gedragen door vier stalen zuilen in het Rijksmuseum voor Oudheden (foto auteur)
Afb. 4 Blik vanaf de tussenverdieping op de overkapping in glas en staal en de schragende stalen 'parasols'over de kleine binnenplaats van hel R.v.O. (foto auteur)
oordeling": " D e te slopen a a n b o u w e n dateren uit 1939. De historische waarde van d e z e a a n b o u w e n is relatief, zo ook het verlies van deze waarde en o n t m o e t uit oogpunt van m o n u m e n t e n z o r g geen bezwaar. Het m a k e n van grote o p e n i n g e n in d e b o u w m u u r en het v e r w i j d e r e n van d e s c h e i d i n g s m u u r moeten worden o p g e v a t als een aantasting van de historische waarden. Deze is echter noodzakelijk om het goed functione
ren van het m u s e u m mogelijk te m a k e n en is o m die reden uit o o g p u n t van m o n u m e n t e n z o r g acceptabel. De overige wijzi
gingen hebben geen of nauwelijks consequenties voor de his
torische waarden'". Het e i n d a d v i e s is positief.
Dit object is b i j z o n d e r o m d a t er twee o v e r k a p p i n g e n naast elkaar zijn o n t w i k k e l d , maar met een totaal andere sfeer.1 2 D e eerste is w e l i s w a a r van een glazen rand voorzien v o o r dag
licht m a a r i m p o n e e r t toch als een i n p a n d i g e p l e i n - a c h t i g e ruimte met een reuzen maquette van een tempel (afb. 3). De t w e e d e heeft een overkapping van half glas - half staalplaat met o n d e r s t e u n i n g d o o r vijf stalen ' p a r a s o l s ' en heeft d o o r de expositie van de oude b i n n e n g e v e l s en daken, toch het ' b u i - t e n '-g e v o e l b e w a a r d , hoewel de invulling door tussenverdie- pingen daar wel sterk afbreuk aan doet (afb. 4 ) .
2 . 1980 H o o f d g e b o u w in de Citadel ook wel ' P a p e n b r i l ' of 'Fort Willem M a r i a ' te D e n B o s c h
De Citadel als vestingwerk is aangelegd in 1637 en van oor
sprong een vijfpuntige schans met bastions aan de noordzijde van de stad. In 1880 werd één bastion afgebroken voor de ver
breding van de Zuid-Willemsvaart. Het hoofdgebouw zeifis bin
nen de Citadel neergezet als militaire gevangenis in 1789 en in 1848 weer ingrijpend verbouwd als kazerne. In 1960 verdween de krijgsmacht om plaats te maken voor kunstenaars en gastar
beiders. Een nieuwe bestemming het hoofdgebouw vormde het Rijksarchief van de provincie Noord-Brabant. In 1979 werd een restauratieplan ontwikkeld voor de vestingwallen en opstallen.
De toelichting op het restauratieplan voor het hoofdgebouw door de architecten Ahrens en Klever zegt over de overkapping: "de oostelijke poort van het hoofdgebouw functioneert als entree en voert naar de grote hal, de voormalige binnenplaats. De hal is twee bouwlagen hoog. De vlakke overkapping blijft aan alle zij
den los van het omringende gebouw, daarmee slechts verbonden door een glasstrook, waardoor bovenlicht als strijklicht valt op de gevels van de 'binnenplaats'. Het dak zal worden gedragen door ronde houten kolommen, als scheepsmasten. In de hal zit
gelegenheid, kaartsysteem en de centrale balie. Alle muurope
ningen van de hal zijn op de begane grond tot op de vloer door
gezet, zodat rondom een arcade-achtig effect ontstaat" (afb. 5).
De Bond H e e m s c h u t was van m e n i n g dat de vleugels b e h o u den m o e s t e n blijven v o o r een g r o t e r e r u i m t e b e h o e f t e . D a t w a s beter dan een o v e r k a p p i n g , die de schaal van de binnen
plaats ernstig zou verstoren. In het restauratie-advies van de R D M Z o m t r e n t de h o o f d g e b o u w staat: Voorstel: sloop van de vier a a n g e b o u w d e vleugels uit het eind van de 19e-eeuvv.
C o m m e n t a a r : " d e sloop van de vier lange vleugels is zeer te betreuren, hoewel in architectuur-historisch opzicht geen bij
zonder belang in het geding is. maakt het c o m p l e x wel m o n u -
B U L L E T I N K N O B 2 0 0 8 - 2 5 5
Afb. 5 De houten overkapping met glazen rand en 'scheepsmasten' van de binnenplaats van het hoofdgebouw van de Citadel te Den Bosch, open arcaden op de begane grond (foto RACM)
mentaal. M e d e gezien het feit dat het om een uitbreiding gaat en niet o m v o l g e n s één c o n c e p t tot stand g e k o m e n 19de- e e u w s militair c o m p l e x , kan het h a n d h a v e n van de vier vleu- gels op a r c h i t e c t u u r h i s t o r i s c h e g r o n d niet geëist w o r d e n " . Voorstel: de b i n n e n p l a a t s van het h o o f d g e b o u w wordt dicht- gezet. C o m m e n t a a r : " h e t d i c h t m a k e n v a n de b i n n e n p l a a t s lijkt op geheel e i g e n t i j d s e wijze te g e b e u r e n en lijkt g e e n wezenlijke aantasting van het bestaande g e b o u w " .
In het midden van de jaren tachtig k w a m de herinrichting van het g e h e l e C i t a d e l areaal g e r e e d . B e h a l v e het hier b o v e n besproken hoofdgebouw, werd ook het zuidelijke neo-classi- cistische vvachtgebouwtje o p g e k n a p t en de N o o r d p o o r t naar o u d e b o u w t e k e n i n g e n g e r e c o n s t r u e e r d . B o v e n d i e n w e r d e n tegelijkertijd de vijf bastions hersteld aan de hand van g e g e - vens uit 1745. Het o p een s t e e n w o r p afstand, buiten de Cita- del, gelegen Kruithuis werd e v e n e e n s gerestaureerd en ont- snapte aan een geplande o v e r k a p p i n g van de binnenplaats. 1 3
M e t de zorgvuldige reconstructie en restauratie van het Cita- del c o m p l e x en het nabijgelegen Kruithuis heeft 's-Hertogen- bosch zijn ambities als ' v e s t i n g s t a d ' fraai gestalte gegeven.
3 . 1991 De L a k e n h a l te L e i d e n
In de bloeitijd van de lakenindustrie te Leiden werd in 1639- 1640 de L a k e n h a l g e b o u w d naar o n t w e r p van Arent van 's G r a v e n s a n d e en w o r d t b e s c h o u w d als een h o o g t e p u n t van
het H o l l a n d s classicisme (afb. o m s l a g ) .1 4 N a de M i d d e l e e u - wen zijn er geen grote lakenhallen meer g e b o u w d in Neder- land. De Lakenhal bestaat uit een terugliggend hoofdblok met lage vleugels aan weerszijden van het voorplein en lijkt geïn- spireerd op het afgebroken huis van C. H u y g e n s in Den Haag.
D e L a k e n h a l geldt d a a r o m als de e n i g e v e r t e g e n w o o r d i g e r v a n dit t y p e , die de h o o f d v o r m z o w e l als de g e v e l s g a a f b e w a a r t .1 5 Anders dan bij de reeds uitgevoerde o v e r k a p p i n g e n van het M u s e u m van O u d h e d e n en het Arsenaal in Leiden over binnenplaatsen met vrij m o n o t o n e en utilitaire architec- tuur, is de overkapping bij de Lakenhal aangevraagd over het voorplein, dat wordt begrensd door zeer waardevolle histori- sche g e v e l s .1 6 Dit plein had een w e z e n l i j k e functie bij de r e p r e s e n t a t i e van de naar buiten g e k e e r d e ' n e e r i n g e ' u i t g e - drukt d o o r de reliëfs met afbeeldingen van de lakenproductie op de gevels. De kwaliteitscontrole van het laken moest in de o p e n lucht met d r o o g weer op het v o o r p l e i n worden uitge- voerd volgens voorschrift van het ' k e u r ' .
De aanleiding voor de o v e r k a p p i n g bestond uit de t e n t o o n - stelling Rembrandt en Lievens in de winter van 1991-1992, w a a r zeer veel b e z o e k e r s werden verwacht. O p het voorplein zou dan de balie o n d e r d a k vinden en tevens de w a c h t r u i m t e met g a r d e r o b e en de entree. Het betrof een tijdelijke voorzie- ning, die in oktober 1992 weer afgebroken zou worden. Het advies van de Rijksdienst voorzag v e r m i n k i n g van de voor- p l e i n g e v e l s en a a n t a s t i n g van een zowel a r c h i t e c t u u r h i s t o - risch als sociaalhistorisch t o p m o n u m e n t . B o u w k u n d i g v o r m - d e de zelfdragende transparante constructie met vier k o l o m - m e n g e e n b e z w a a r . Wel werd a a n d a c h t g e v r a a g d v o o r de ' w a t e r d i c h t e ' aansluiting tegen de gevels. Na de verwijdering van de o v e r k a p p i n g m o e s t de e v e n t u e l e s c h a d e e e n v o u d i g hersteld kunnen worden. D i c h t b o u w e n van het voorplein is in dit geval een verlies van de ruimtelijke kwaliteit. De o v e r k a p - ping levert voorts geen essentiële bijdrage aan de functie van het pand. Het e i n d a d v i e s w a s mild: gezien de tijdelijke func- tie van de transparante kap werd een positief advies g e g e v e n . Het M u s e u m en zijn talrijke b e z o e k e r s r a a k t e n e c h t e r zo g e w e n d aan d e c o m f o r t a b e l e v o o r z i e n i n g , waarin ook een m u s e u m c a f é werd ondergebracht, dat d e m o n t a g e werd uitge- steld tot op de dag van vandaag.
Het g e z e g d e : "geef ze een vinger dan nemen ze de hele h a n d ' is hier van toepassing. De Stichting ' A r e n t van ' s - G r a v e n s a n - d e ' ging in beroep tegen de h a n d h a v i n g van de o v e r k a p p i n g tot aan de H o g e R a a d , m a a r d e z e situatie w e r d in 2 0 0 7
' g e d o o g d ' . De directie van de Lakenhal heeft overigens plan- nen om de ingang naar de achterzijde te verplaatsen en zo het dak o v e r b o d i g te m a k e n . Het toont namelijk ook slijtage en is o n n o d i g log, indertijd d o o r een k a s s e n b o u w e r a a n g e b r a c h t en niet ontworpen door een architect. In de z o m e r k a n de t e m p e r a t u u r in de voorhof flink oplopen en moet zonwerend textiel over het glas worden g e t r o k k e n .1 7
4. 1 9 9 3 Het P r i n s e n h o f te Delft
H e t Prinsenhof staat o p d e 'Lijst van ' T o p 100' o n r o e r e n d e
o b j e c t e n ' .1 8 D e c u l t u u r h i s t o r i s c h e w a a r d e n zijn in de e e r s t e p l a a t s s t e d e n b o u w k u n d i g . H e t c o m p l e x ligt nabij de o u d e stadsveste en vertoont een r u i m e m i d d e l e e u w s e aanleg met veel open g e b i e d e n . De Hof zelf heeft twee binnenplaatsen, w a a r v a n d e e e r s t e aan d r i e zijden o m z o o m d w o r d t d o o r k l o o s t e r g e b o u w e n en één zijde d o o r de Waalse kerk. D e z e bijna 600 j a a r oude kloosterhof zou met een glazen o v e r k a p ping worden uitgerust naar o n t w e r p van M i c k Eekhout. Hoe reageerde m e n op dit plan? De Bond H e e m s c h u t formuleerde bezwaren van technische aard, maar m e m o r e e r d e ook de ver
storing van het zicht op de zijgevel met refter van de Waalse kerk. De Rijksdienst gaf een zeer uitgebreide argumentatie in verband met dit plan. Die betroffen de m o n u m e n t a l e - . s t e d e n - b o u w k u n d i g e - en h i s t o r i s c h e w a a r d e n . De b i n n e n p l a a t s ( e n ) vormen een essentieel onderdeel van het v o o r m a l i g e St. A g a - t h a klooster, met een k r u i d e n t u i n v o o r het k l o o s t e r en het latere C o l l e g i u m M e d i c o P h a r m a c e u t i c u m . De rust en stilte in de historische binnenstad, de associaties met het v o o r m a l i g e k l o o s t e r l e v e n , en b e g r i p p e n als c o n t e m p l a t i e en c l a u s u u r horen bij de b e l e v i n g s w a a r d e . Een nadrukkelijk h i s t o r i s c h e ruimte slechts overwelfd d o o r de hemel.
Het uitgangspunt voor de kap was lichtheid en transparantie.
De fysieke s c h a d e aan het m o n u m e n t w a s nihil, m a a r het nieuwe ' v l i e s ' sluit de fysieke beleving van het buitenklimaat uit en veroorzaakt een breuk met een bijna 600-jarige ruimte
lijk e r v a r e n t r a d i t i e . De m o n u m e n t e n c o m m i s s i e Delft, die aanvankelijk positief gestemd was over de w e l s t a n d s - a s p e c ten, w a s na het advies van de Rijksdienst ook tegen, m a a r ook op grond van het feit, dat de Kunst en Antiekbeurs toch uit Delft zou verdwijnen. De Dienst Stadsontwikkeling w e e r l e g -
Afb. 6 De glazen Qctatube kap van Mick Eekhout over de kloosterhof van het Prinsenhof te Delft. Gezicht op de noordgevel van de Waalse Kerk.
verticale afwerking van de kap. zodat het schip vrij blijft (foto RACM)
Afb. 7 Detail van de Prinsenhof-kap met doorzicht naar de toren van de Oude Kerk en rechts de absis van de Waalse Kerk (foto RACM)
de de technische bezwaren van de Bond H e e m s c h u t en achtte de h i s t o r i s c h e b e z w a r e n van het Rijk o n g e g r o n d . Als argu
menten voerde m e n aan dat de overkapping geheel van glas was en zeer iel zou worden uitgevoerd. Bij functiewijziging zou de kap e e n v o u d i g k u n n e n w o r d e n verwijderd z o n d e r schade aan het b e s c h e r m d e m o n u m e n t . D o o r het a a n b r e n g e n van de o v e r k a p p i n g zou het klimaat in de aanliggende ruim
ten v e r b e t e r e n , o m te v o l d o e n aan de i n t e r n a t i o n a l e eisen voor b r u i k l e e n v e r k e e r . H i e r d o o r k o n d e n i n t e r n a t i o n a l e c o l lecties naar het m u s e u m worden gehaald.
D e w i j z i g i n g s v e r g u n n i n g werd op 23 n o v e m b e r 1993 ver
leend d o o r de g e m e e n t e l i j k e o v e r h e i d , o v e r e e n k o m s t i g het plan Eekhout. De R D M Z zag af van beroep. In 1995 werd het Rijk o p n i e u w o m a d v i e s g e v r a a g d , in v e r b a n d m e t d r i e geplande d o o r b r a k e n in de kloostergevel naar de te o v e r d e k ken binnenplaats. H e t advies luidde: één d o o r g a n g in afwij
kende m o d e r n e stijl en kleinere afmeting. Het resultaat w a s : twee doorgangen in kleiner formaat in historiserende stijl! Bij dat advies werd tevens verbazing uitgesproken over de eerder verleende vergunning voor de o v e r k a p p i n g en werd een n a d e re m o t i v e r i n g g e v r a a g d , o m d a t de K u n s t en A n t i e k b e u r s inmiddels vertrokken was.
N a al dit t o u w t r e k k e n werd in 1997 werd d o o r O c t a t u b e S p a c e S t r u c t u r e s BV Delft de g l a z e n o v e r k a p p i n g a a n g e bracht (afb. 6 en 7). In t w e e d e instantie werden nog verticale g l a s p a n e l e n o p g e h a n g e n v o o r een b e t e r e a k o e s t i e k tijdens muziekuitvoeringen.
5. 1995 ( N i e u w e ) S t a d h u i s te Z u t p h e n
Het n i e u w e stadhuis staat schuin t e g e n o v e r het m o n u m e n t a l e o u d e r a a d h u i s in de h i s t o r i s c h e b i n n e n s t a d . De g e b o u w e n staan aan het plein aan de voet van de St. W a l b u r g i s k e r k
B U L L E T I N KNOB 2 0 0 8 - 2 5 7
Afb, 8 Plangebied vóór de sloop voor de bouw van het Nieuwe Stadhuis te Zutphen. Op de voorgrond de Lange Hofstraat en verticaal daarop de 's-Gravinnenhofsiraat die dood loopt op het Postkantoor (uit: J.
Bruseker. Het nieuwe stadhuis van Zutphen. Zutphen 1999, 10)
g e n a a m d ' ' s G r a v e n h o f ' . Dit gebied is al sinds de vroege Mid
d e l e e u w e n b e b o u w d g e w e e s t met weerbare stenen bestuurs
structuren. Het begon met een keizerpalts en werd later over- b o u w d door grafelijke kastelen. Het nieuwe bestuurscentrum w a s o o r s p r o n k e l i j k verdeeld o v e r de o u d e b i n n e n s t a d o v e r verschillende locaties. Er bestond behoefte aan één locatie met 250 werkplekken en een mogelijke uitbreiding naar 3 0 0 . Een projectbureau (Twijnstra en G u d d e ) achtte het o n m o g e lijk, een Delftse student t o o n d e echter aan dat het b o u w k u n dig-technisch mogelijk was in ' d e d r i e h o e k ' met behulp van een glasoverkapte binnenplaats. 1 9
In 1992 zond de R D M Z een brief naar B & W naar aanleiding van een drietal besprekingen o v e r v o o r g e n o m e n n i e u w b o u w in de b i n n e n s t a d . Daarin werd gesteld dat h a n d h a v e n v a n basisvoorzieningen voor de b e v o l k i n g in de binnenstad toe te j u i c h e n is. m a a r de i m p l i c a t i e van de s l o o p van e n k e l e b e s c h e r m d e r i j k s m o n u m e n t e n volstrekt o n a a n v a a r d b a a r is.
De laatste zin luidde letterlijk: "Tegen d e z e sloop zal ik mij tot het uiterste verzetten".
In d e c e m b e r 1993 nam de g e m e e n t e r a a d het besluit tot nieuw
b o u w en behoud van het o u d e stadhuis voor bestuursfuncties en t r o u w z a a l , in de z o m e r van 1994 gevolgd d o o r een plan voor 2 7 5 werkplekken. Projectleider werd het architectenbu
reau H a s k o n i n g en architect werd T h o m a s Rau van bureau Rau & P a r t n e r s te A m s t e r d a m . Voor de r e s t a u r a t i e van d e m o n u m e n t a l e p a n d e n w e r d a r c h i t e c t e n b u r e a u B o e r m a n in Steenderen a a n g e t r o k k e n .
H e t p l a n g e b i e d v o r m t e e n t a a r t p u n t - v o r m i g e d r i e h o e k begrenst door L a n g e Hofstraat. Kuiperstraat en ' s - G r a v i n n e n - hofstraat (afb. 8). O p de luchtfoto is te zien dat er geen sprake is van een g e s l o t e n b i n n e n p l a a t s v o l g e n s de b o u w k u n d i g e definitie van dit onderzoek. L a n g s de L a n g e Hofstraat ston
den zes m o n u m e n t e n , waarvan er twee moesten wijken v o o r een integratie met de n i e u w b o u w . De g e b o u w e n aan de Kui
perstraat ( P o s t k a n t o o r ) w a r e n r e c e n t n e e r g e z e t en b e z a t e n geen m o n u m e n t a l e w a a r d e .
Afb. 9 Het glazen dak over de centrale hal sluit aan op de achtergevels van de monumenten aan de Lange Hofstraat (idem J. Bruseker, 4)
Het begeleidend commentaar van T h o m a s Rau over de plansi
tuatie L.Hofstraat: "Voor deze straat ging onze v o o r k e u r uit naar een straatbeeld waarin duidelijk een relatie zou ontstaan tussen oud en nieuw. De relatie oud en nieuw kan j e zien als een groeiproces: het is altijd zo dat het oude er nog is wanneer het nieuwe begint, als een wisseling van de w a c h t . " Daarbij zou ook de Kuiperstraat als stedelijke wand hersteld worden en de d o o d l o p e n d e ' s - G r a v i n i n n e n h o f s t r a a t zijn m i d d e l e e u w s e tracé terug krijgen. De monumentale achtergevels van de Hof
straat vormen het aanzicht van de nieuw gecreëerde binnen
plaats die door het glazen dak wordt overkapt (afb. 9).
Het pre-advies n i e u w b o u w volgde in 1995 van de kant van het Rijk. Hierin werd grote w a a r d e r i n g uitgesproken uit c u l tuurhistorisch o o g p u n t v o o r het b e w a r e n van de plaats van het ' w e r e l d l i j k e b e s t u u r ' in het c e n t r u m van de h i s t o r i s c h e stad. Voorts: " H e t v o o r l o p i g o n t w e r p r e s p e c t e e r t z o w e l in h o o g t e als in de s i t u e r i n g de h i s t o r i s c h e c o n t e x t van het b e s c h e r m d e stadsgezicht. De c o n s e q u e n t i e van d e z e opzet is wel dat om de b e n o d i g d e oppervlakte te krijgen een ingreep gedaan wordt in de h i s t o r i s c h e o n d e r g r o n d v o o r de n i e u w e k e l d e r v e r d i e p i n g . H i e r v o o r is a r c h e o l o g i s c h o n d e r z o e k en d o c u m e n t a t i e n o d i g met i n p a s s i n g van e v e n t u e l e v o n d s t e n . D e n i e u w e steeg tussen G r a v e n h o f en het n i e u w e G e m e e n t e huis is als positief te b e s c h o u w e n " . D a n : " D e argumenten die het architectenbureau Rau en Partners te A m s t e r d a m v o o r l e g gen o m de twee m o n u m e n t e n met a a n b o u w in de L a n g e Hof
straat te slopen k o m e n voort uit t e c h n i s c h e r e d e n e n z o a l s bereikbaarheid en toegankelijkheid van de verdiepingen van oud en nieuw, geringere aantastingen in de vier andere rijks
m o n u m e n t e n en op grond van de architectuurvisie een v e r w e -
ving krijgen van oude en n i e u w e structuren. Het g e b o u w e n concept geeft een krachtige structuur aan de n i e u w b o u w en de o m a r m i n g van r i j k s m o n u m e n t e n " . E e n v o o r b e h o u d w e r d g e m a a k t voor de s l o o p van L a n g e Hofstraat 5 v a n w e g e de m o n u m e n t a l e w a a r d e n en gevraagd werd de n o o d z a a k v o o r afbraak n a d e r aan te t o n e n en te o v e r w e g e n . Tot slot :
" S a m e n v a t t e n d kan gesteld worden dat in principe de nieuw- b o u w p l a n n e n b e s p r e e k b a a r blijven en g r o t e v e r w a c h t i n g e n zijn g e w e k t ten aanzien van de uitwerking in het definitieve plan op basis van onze o p m e r k i n g e n " .
D e i n w o n e r s van Z u t p h e n en de locale instellingen h a d d e n veel w a a r d e r i n g voor de plannen, m a a r er w a s ook kritiek op het verstoren van het gevelfront aan de L a n g e Hofstraat.
D e g e m e e n t e r a a d ging op 29 j a n u a r i 1996 a c c o o r d met een definitief o n t w e r p m e t g e l e t o o k o p het p r e - a d v i e s van d e R D M Z . Voorbehoud werd nog g e m a a k t bij de vier ingangs
partijen. De architect wilde afstappen van de baksteen en het vervangen d o o r Corten-staal. De raad wilde liever een ander metaal in de v o r m van groen geoxideerd koper. Voorts werd besloten een o u d h e i d k u n d i g b o d e m o n d e r z o e k te starten door de R O B . Tijdens dat onderzoek k w a m naast vaatwerk en een skelet (slachtoffer v a n de V i k i n g e n ? ) , o n d e r andere een tuf
stenen fundering uit de 1 2d e eeuw van een toren aan het licht, mogelijk de poort naar de P a l t s .2 0 Met het vrijgekomen m a t e riaal uit de t w e e g e s l o o p t e h u i z e n , w e r d e n de vier o v e r i g e panden g e r e s t a u r e e r d .2 1 De eerste paal voor het c o m p l e x werd geslagen d o o r student H. B o e r m a n Jr. Z o n d e r zijn afstudeer
scriptie zou het n i e u w e stadhuis nu aan de rand van de stad hebben gestaan. De i n g e b r u i k n a m e vond plaats op 19 maart
1999 (afb. 10).
6. 19.97 S t a d h u i s te Leiden
Werd in 1598 ontworpen door Lieven de Keij in renaissance stijl. N a d e s t a d h u i s b r a n d in 1929 b l e e k de m o n u m e n t a l e
Afb. 10 Vogelvlucht opname vanuit hetzelfde standpunt als afb.8. Het nieuwe stadhuis 'omarmt' de monumenten, de glazen kap overwelft de nieuwbakken 'binnenplaats'{idem J.Bruseker. afbeelding titelpagina)
voorgevel redelijk intact. Architect C J . Blaauw won de uitge
schreven prijsvraag en kreeg de opdracht de gevel te restaure
ren en te integreren in een nieuw g e b o u w . Hij ging zeer zorg
vuldig te werk en o n t w i e r p een c o m p l e x dat zowel uitwendig als inwendig een d o o r d a c h t e eenheid vormt. De architectuur lijkt op het eerste gezicht traditioneel, m a a r de details aan het Stadhuisplein en de decoratie van de interieurs zijn verras
send modern. In die zin vergelijkbaar met het c o n t e m p o r a i n e H i l v e r s u m s e stadhuis van W.M. D u d o k .
De wijzigingsplannen in 1996 betroffen het o m v o r m e n v a n d e b i n n e n p l a a t s tot a t r i u m met p u b l i e k s f u n c t i e .2 2 D o o r de o v e r k a p p i n g w e r d de o p e n r u i m t e e e n z a a l m e t c e n t r a l e p u b l i e k s - en o n t v a n g s t r u i m t e , die i n g r i j p e n d e w i j z i g i n g e n nodig m a a k t e n op de b e g a n e grond om de zaal toegankelijk te m a k e n . Uitgangspunt w a s een 'front-office' filosofie v o o r een betere service richting een m o n d i g e r en steeds talrijker publick. Voor de b i n n e n p l a a t s zou dat in detail b e t e k e n e n : het verwijderen van alle originele stalen vensters en deuren op de b e g a n e g r o n d en enkele op de e e r s t e v e r d i e p i n g , het m a k e n van een o v e r k a p p i n g , die aan drie zijden aansluit op de goten van het b e s t a a n d e gebouw, aan de vierde zijde op het leien dak van de Raadzaalvleugel en het wijzigen van d e b e s t a a n d e g e m e t s e l d e p y l o n e n tot m e t a l e n k a s t e n v o o r de l u c h t b e h a n d e l i n g . H e t a t r i u m m o e s t t o e g a n k e l i j k w o r d e n g e m a a k t d o o r e e n b e s t a a n d e d e u r o n d e r het b o r d e s in de Breestraat. Het B M A had b e d e n k i n g e n bij de g e p l a n d e v o r m van de o v e r k a p p i n g van het atrium.
E r waren technische vragen o m t r e n t de impact van de kap o p de bestaande goten. Tevens werd b e z w a a r g e m a a k t tegen de ' g o l v e n d e ' aansluiting, die een onderbreking gaf van het lei
stenen dak van de raadzaal met verdwijnen van een dakkapel.
De oplossing zou kunnen bestaan uit een verticale aanslui
ting.
E r k w a m o o k b e z w a a r van een L e i d s e m e v r o u w D.J. D.
n a m e n s "alle o n w e t e n d e burgers van L e i d e n " . Z e stelde dat de gemeentelijke belangen (grotendeels) binnen de bestaande r u i m t e s z o u d e n k u n n e n w o r d e n g e r e a l i s e e r d . Een o v e r k a p p i n g w a s , afgezien van de a a n t a s t i n g van d e m o n u m e n t a l e waarden, niet nodig. Ze had overigens niet de illusie dat d e g e m e e n t e o p basis van haar brief de zaak zou h e r o v e r w e g e n . In de plananalyse van de R D M Z van 1 a u g u s t u s 1997, werd gesteld dat er ogenschijnlijk e e n v o u d i g e wijzigingen worden voorgesteld, m a a r dat d e z e grote g e v o l g e n hebben voor het interieur, dat g e k e n m e r k t wordt door een h o o g afwerkingsni
veau.
Het o v e r k a p p e n van de b i n n e n h o f -als logisch gevolg van de inrichting van de begane grond- is uit o o g p u n t van m o n u m e n tenzorg acceptabel. De g e c o m p l i c e e r d e wijze waarop de over
kapping aansluit o p het z a d e l d a k van de van de raadzaal-vleu
gel roept vraagtekens o p (zie ook de b e d e n k i n g e n van B M A hierboven), evenals de detaillering van de aansluiting o p het dak van de overige vleugels met het o o g op het t o e k o m s t i g e o n d e r h o u d .
In het e i n d a d v i e s stond dan: " H e t overkappen van de b i n n e n hof o n t m o e t uit oogpunt van m o n u m e n t e n z o r g geen bezwaar.
Wel verzoek ik u de g e c o m p l i c e e r d e aansluiting van de over-
B U L L E T I N KNOB 2 0 0 8 - 2
59
Afb. 11 'Binnentuin' van het stadhuis te Leiden, open arcaden niet daarachter de publieksbalies (foto auteur)
kapping o p de vleugels en detaillering nog e e n s vanuit het perspectief van het toekomstig o n d e r h o u d van het stadhuis te bezien. Een o v e r k a p p i n g in een e e n v o u d i g e r vorm en detail
lering geef ik u in o v e r w e g i n g " .
In het positieve gemeentelijke besluit o p de a a n v r a a g v o o r een m o n u m e n t e n v e r g u n n i n g in 1998 door O n w e r p g r o e p Tru- de H o o y k a a a s (architect Julian Wolse) te A m s t e r d a m staat de argumentatie van de R D M Z en het B M A vermeld omtrent de v o r m g e v i n g van de k a p ( o p welstandelijke en b o u w t e c h n i sche basis). Het d a a r o p ingezette nader o n d e r z o e k d o o r d e a a n n e m e r leverde echter op. dat het plan een technisch betere kwaliteit zou garanderen, en ook d u u r z a m e r en minder kost
baar zou zijn. Als consequentie van dit onderzoek is het origi
nele o n t w e r p van J. Wolse uitgevoerd (afb. 11 )P
1. 1998 De K o r e n b e u r s te S c h i e d a m
Het b e u r s g e b o u w werd opgetrokken v o o r d e handel in mout
wijn voor de toen al florerende nijverheid in gedestilleerd. De b o u w werd voltooid in 1792 naar o n t w e r p van G i o v a n n i Giudici in classicistische stijl. De vensterindeling in buiten
gevel en binnenhofgevel zijn geheel onafhankelijk van elkaar.
In 1840 brandde het gebouw af met torentje en al. De beurs werd toen h e r b o u w d naar het o o r s p r o n k e l i j k e o n t w e r p . In 1872 werd de open b i n n e n p l a a t s met een glazen kap over
dekt. Dan w a s er in het midden van de 20
S I e-eeuvv een uitge
breide restauratie nodig, waarbij een i e g r a a m ' werd t o e g e voegd o n d e r de o u d e g l a s k a p met ruimte v o o r een verwar
m i n g s s y s t e e m . In 1998 w e r d er een n i e u w e , o p n i e u w publieke, functie gevonden voor dit m o n u m e n t aan de L a n g e H a v e n in de v o r m van d e s i g n - t o o n z a l e n en o n t w e r p a t e l i e r s voor J. des Bouvrie: een brasserie met terras mocht uiteraard niet ontbreken. Voor de glaskap bestond het plan de originele ijzeren spanten te handhaven d o o r middel van ontroesten en schilderen. Voorts het ' I e g r a a m ' met verwarmingsinstallaties uit 1952 geheel v e r w i j d e r e n , het b e s t a a n d e r o e d e n - s y s t e e m d o o r nieuw metaal te vervangen en de gehele kap te voorzien van nieuwe isolerende beglazing met zonwering en ventilatie.
Dus een moderne kap als een ' s a n d w i c h ' o p een m o n u m e n t a le. De R D M Z dacht tijdens de planfase intensief mee. vooral ook bij het vergroten van het nuttig oppervlak met d e m o n t a bele tussenvloeren. Daarbij bleef de b i n n e n p l a a t s o n a a n g e tast. De heer d e s B o u v r i e wilde de gevels ó n t s o m b e r e n en daarbij ook het m o n u m e n t a l e schone metselwerk wit verven.
Daar verzette de R D M Z zich met hand en tand tegen. Een interne m e m o van de dienst vermeldt, vóór een gesprek met h e m . "dat het duidelijk moet zijn dat JdB geen bijzondere of andere positie kan krijgen a a n g a a n d e de wijziging van monu
menten. Dit zal de geloofwaardigheid van het m o n u m e n t e n beleid en het vertrouwen van de op zich integere m o n u m e n t e n c o m m i s s i e en mensen van bureau m o n u m e n t e n z o r g aan
t a s t e n " . Bij de a d v i s e r i n g w e r d g e s c h r e v e n dat de w a a r d e voornamelijk is gelegen in de architectuur en de ruimtelijke compositie die is gebaseerd op de typologie van een beurs- vloer aan de open lucht met d a a r o m h e e n een naar de beurs- vloer g e o p e n d e a r c a d e . Bij de ' m o t i v e r i n g ' werd nog e e n s expliciet gesteld dat het schone metselwerk van de binnen
plaats en de arcade niet mocht worden o v e r g e s c h i l d e r d om het oorspronkelijke buitenluchtkarakter te bewaren. Het eind
advies was positief.
De o p e n i n g van het g e r e s t a u r e e r d e g e b o u w v o n d plaats in 2 0 0 1 . Het c o m m e r c i ë l e deel van de o n d e r n e m i n g bleek een mislukking en in 2003 vertrok J. des Bouvrie uit Schiedam met zijn bedrijf. Het g e b o u w stond leeg en verslonsde. Het Stedelijk M u s e u m vulde de leegte o p . maar er bleek weer een renovatie nodig. In april 2006 was de heropening door H.M.
koningin Beatrix. Het M u s e u m wenst t o o n a a n g e v e n d te zijn op het terrein van de Nederlandse beeldende kunst na 1945.
8. 2 0 0 3 Woonhuizen R a p e n b u r g 31 en 3 3 te L e i d e n
Rapenburg 31 is 1664 ontworpen d o o r Willem van der Helm voor Francois de le Boe Sylvius. hoogleraar g e n e e s k u n d e aan de Universiteit van Leiden en later b e w o o n d door zijn opvol
ger H e r m a n Boerhaave. Het heeft een statige halsgevel met z a n d s t e n e n v e r s i e r i n g , z a n d s t e n e n v l e u g e l s t u k k e n en seg
mentfrontons. Het huurpand Rapenburg 33 ontstond in 1733.
waarschijnlijk naar o n t w e r p van J a c o b van W e r v e n , en de o p d r a c h t g e v e r w a s regent R a y n a u d Backer. Hier zien we een statig breed pand met een geheel zandstenen bekleding van de gevel, afgedekt door een rechte houten kroonlijst met c o n soles. Verder een h a r d s t e n e n s t o e p met s m e e d i j z e r e n hek
w e r k .2 4 Beide huizen hebben een open binnenplaats met ach
terhuis ("de l i c h t h o f ) , in typologisch opzicht een aparte cate
gorie w o o n h u i z e n .2 5 Deze b e l e n d e n d e percelen zijn in gebruik d o o r de Stichting Leidse Studentenhuisvesting.
De aanleiding v o o r de v e r b o u w i n g was de intentie de hoofd
entree te verplaatsen van de achterzijde aan de Doelengracht naar de m e e r r e p r e s e n t a t i e v e voorzijde aan het R a p e n b u r g . De 'routing* d o o r het g e b o u w moest door middel van enkele d o o r b r a k e n a n d e r s , maar ook de a c h t h o e k i g e 1 7l l c- e e u w s e traptoren zou in ere w o r d e n hersteld en d a a r d o o r zouden in de loop van de tijd o n t s t a n e tussentrappen kunnen v e r d w i j nen. De publieke functie zou d a a r d o o r sterk verbeteren. De niet-transparante kunststof kap uit de jaren "80 over de kleine c o u r o p n u m m e r 31 zou a f g e b r o k e n w o r d e n en v e r v a n g e n d o o r een nieuw glazen e x e m p l a a r op hoger gevelniveau. Ook de c o u r o p n u m m e r 33 zou o p dezelfde h o o g t e worden over
kapt v o l g e n s de glazen techniek zoals d e z e eerder was t o e g e p a s t bij het S t a d h u i s te L e i d e n . Het g e m e e n t e l i j k e bureau M o n u m e n t e n en A r c h e o l o g i e vond het ( o p n i e u w ) overkappen van de binnenplaatsen een (reversibele) wijziging, die geen wezenlijke afbreuk deed aan de m o n u m e n t w a a r d e . De Rijks
dienst was m i n d e r content blijkens het advies: "het wijzigen van de ruimte-indeling ten b e h o e v e van een nieuwe 'routing*
d o o r beide panden betekent een aantasting van de historische r u i m t e l i j k e s t r u c t u u r van het m o n u m e n t " . En v o o r t s : "het o n t o e g a n k e l i j k m a k e n v a n d e a c h t e r b o u w b e t e k e n t e e n i n b r e u k o p de h i s t o r i s c h e c o n t e x t van het m o n u m e n t dat bestaat uit een met elkaar verbonden voor- en achterhuis. Van het verhogen van de overkapping o p de binnenplaats en het m a k e n van extra lichtopeningen in de gevel is de noodzaak niet duidelijk". In een b o u w v e r g a d e r i n g merkte een m e d e w e r ker van het Rijk nog eens o p : " d e Rijksdienst is tegen iedere n i e u w e o v e r k a p p i n g " . De leider van de p r o j e c t o r g a n i s a t i e
Aft). 12 Gezicht op de nieuwe verhoogde transparante kap over 'de lichthof' van pand Rapenburg 31 bij regenweer (foto auteur}
O T H te A m s t e r d a m stuurde d a a r o p een persoonlijke brand
brief aan de directeur van de R D M Z . Hierin verzuchtte ze:
" w e kunnen o n s toch niet voorstellen dat, als j e een m o n u ment w a t v e r k n o e i d is. van haar lelijkheid o n t d o e t , vervol
g e n s op een delicate m a n i e r aanpast aan een n i e u w gebruik, dit plan wordt a f g e k e u r d " . In de beschrijving van het plan schrijft ze: " d e oude kunststof k a p doorsnijdt de b i n n e n g e - vels, d e z e w o r d t g e s l o o p t , de g e v e l s h e r s t e l d en een z e e r transparante glazen overkapping teruggebracht op een grotere hoogte t.p.v. de t w e e d e verdiepingvloer. De ruimte krijgt zo w e d e r o m de sfeer en b e l e v i n g van een b u i t e n r u i m t e " (afb.
12). Het resultaat leidde tot e e n n i e u w e a a n v r a a g v o o r de o v e r k a p p i n g e n . De reactie van de R D M Z viel positief uit in j u n i 2 0 0 4 . in j u n i 2 0 0 6 w e r d een m o n u m e n t e n v e r g u n n i n g
afgegeven d o o r de g e m e e n t e l i j k e overheid en de restauratie werd begeleid d o o r L.Graper n a m e n s het Bureau M o n u m e n tenzorg en Archeologie Leiden en is inmiddels voltooid.
9. 2 0 0 4 De vierde A m b a c h t s s c h o o l nu 'Het S i e r a a d ' te A m s t e r d a m
Deze school werd o n t w o r p e n in 1921-1922 door A.J. Wester
m a n ( 1 8 8 4 - 1 9 6 6 ) . D e w a a r d e s t e l l i n g bij de e r k e n n i n g als r i j k s m o n u m e n t in 2 0 0 3 kenschetst het g e b o u w a l d u s : " H e t g e b o u w heeft een opmerkelijke vijfzijdige plattegrond en is van algemeen belang v a n w e g e zijn cultuur-, architectuurhis
t o r i s c h e - en t y p o l o g i s c h e w a a r d e als g r o t e n d e e l s g a a f b e w a a r d voorbeeld van een gemeentelijk s c h o o l g e b o u w voor b e r o e p s o n d e r w i j s in voor de bouwtijd k e n m e r k e n d e , d o c h rijk uitgevoerde A m s t e r d a m s e School-trant. Van kunsthistori
sche waarde v a n w e g e de toepassing van b e e l d h o u w w e r k van Hildo Krop.
Van s t e d e n b o u w k u n d i g e w a a r d e en van situationeel b e l a n g v a n w e g e de m e e r dan m a r k a n t e positie ten opzichte van de o m r i n g e n d e w e g - en w a t e r w e g e n " .
In 1955 had er een v e r b o u w i n g plaats ten b e h o e v e van de Vakschool voor E d e l s m e d e n en U u r w e r k t e c h n i e k . ' H e t Sie
r a a d ' g e n o e m d . E e n deel van de b i n n e n p l a a t s werd t o e n b e b o u w d met lokalen en een kantine. In 2004 w a s er een wis
seling van de b e s t e m m i n g in een ' m u l t i - u s e r ' c o n c e p t . H e t ging om v o l w a s s e n e n - o n d e r w i j s , taalcursussen en b e r o e p s g e richte vaardigheden. Ter o n d e r s t e u n i n g van de onderwijsfunc
tie werden maatschappelijke en c o m m e r c i ë l e functies toege
voegd. De school werd o p e n b a a r toegankelijk met buurtfunc
tie. Voor al die wensen was extra v l o e r o p p e r v l a k t e nodig met e e n a n d e r e i n d e l i n g . Het project van a r c h i t e c t e n O I I I te A m s t e r d a m hield de o v e r k a p p i n g van de b i n n e n p l a a t s in en sloop van de in 1955 a a n g e b r a c h t e lokalen, zodat een plein
functie o n t s t o n d . De i n g r e e p is ' r e s t a u r a t i e f ' van o p z e t : reconstructie van de oorspronkelijke b o u w m a s s a , handhaven en herstellen van de originele g e v e l e l e m e n t e n in vorm, ver
houding, materiaal, maat. detaillering en kleur.
In het a d v i e s van de Rijksdienst werd n o g e e n s duidelijk gesteld dat m e n in principe geen voorstander is van o v e r k a p pingen. De winst voor het m o n u m e n t lag in de sloop van d e recente a a n b o u w s e l s , zodanig dat o v e r k a p p i n g toch het over-
B U L L E T I N KNOB 2 0 0 8 - 2 6 l
Afb. 13 Gezicht op de overkapte binnenplaats van 'Het Sieraad' te Amsterdam, de originele muren zijn door sloop van aanbouwsels en de aansluiting van de kap op gootniveau weer geheel zichtbaar. Ook hier parasol-achtige ondersteuning (fotoarchief beheer 'Het Sieraad')
wegen waard leek. I m m e r s het geheel werd zelfdragend uit
gevoerd en tastte de b i n n e n g e v e l s niet aan, o m d a t die volle
d i g in direct zicht b l e v e n (afb. 13). De kap bleef vanaf de straat onzichtbaar.
H e t Rijk bleef d e restauratie n a u w l e t t e n d v o l g e n . Een ver
zoek in 2005 o m het trappenhuis 2 0 0 5 te verrijken met e e n glaskunstwerk dat het oorspronkelijke verloop van het g l a s - vlak zou wijzigen in een schuin w e g l o p e n d e constructie, werd afgewezen v a n w e g e de aantasting van de architectuur en d u s van de m o n u m e n t a l e w a a r d e . Het o o r s p r o n k e l i j k e g l a s - i n - lood was verloren g e g a a n , en is v e r v a n g e n d o o r een g l a s kunstwerk van Niek K a m p s . B u r g e m e e s t e r J o b C o h e n sprak bij de i n g e b r u i k s t e l l i n g op 9 februari 2 0 0 7 . w a a r d e r e n d e w o o r d e n over ' H e t S i e r a a d ' , dat zijn n a a m o n d a n k s de t o e v o e g i n g alle eer aan d o e t .2 6
10. 2005 S c h e e p v a a r t m u s e u m , v o o r m a l i g 's L a n d s Z e e m a g a z i j n ' of ' A d m i r a l i t e i t s m a g a z i j n ' te A m s t e r d a m
Dit m o n u m e n t van de zeevaart ligt op de k o p van het aange
plempte eiland Kattenburg. In 1655-1656 verrees voor vloot- b e n o d i g d h e d e n een fors magazijn met vier vleugels rond een binnenplaats. Het o n t w e r p in pilasterloze classicistische stijl is van Daniël Stalpaert. De gevels hebben elk een m i d d e n r i - saliet met gedenk- en gevelstenen en een bekronend fronton.
Aan de oost- en westzijde is het timpaan versierd met beeld
h o u w w e r k , wellicht naar o n t w e r p van A r t u s Q u e l l i n u s . In 1740 v o l g d e herstel w e g e n s v e r z a k k i n g , d o o r v e r w i j d e r i n g van de k a n o n n e n en kogels o p de b i n n e n p l a a t s en de grond
Afb. 14 'Artist's impression by night'van het kapontwerp door Laurent Ney voor het Scheepvaartmuseum te Amsterdam. (Pandsarchief RACM.
brochure: Maritieme cultuur voor iedereen. Amsterdam 2005)
e r o n d e r te vergraven en ' l u c h t i g ' te m a k e n d o o r aanleg van g e w e l v e n .2 7 In 1791 brandde het geheel uit. maar werd w e e r o p g e b o u w d . H a l v e r w e g e de 1 9 * e e u w w e r d e n de gevels van een blokbepleistering voorzien. Sinds 1973 is het g e b o u w het domicilie van het N e d e r l a n d s S c h e e p v a a r t M u s e u m , met his
torische schepen en een replica van het V.O.C.-schip Amster
dam in de h a v e n k o m . Dit na 'rigoureuze" restauratie door het bureau Verster in 1 9 7 5 .2 8
In o k t o b e r 2005 werd door de g e m e e n t e het principebesluit g e n o m e n tot o v e r k a p p i n g van de b i n n e n p l a a t s . R a n d v o o r w a a r d e n : ongewijzigd silhouet van het gebouw, de gevels aan de binnenplaatsen worden in hun waarde gelaten, de binnen
plaats behoudt sfeer van buitenruimte, geen constructie op de binnenplaats, de ingreep is een architectonische verrijking en is reversibel. Daarop het voorstel: een zelfdragende c o n s t r u c tie met prettige sfeer en m a x i m a l e transparantie: de kruispun-
Afb. 15 Idem het ontwerp van L.Ney nu verbeeld bij stralende dag (idem brochure: Maritieme cultuur. Scheepvaartmuseum)
ten van de ribben zijn lichtpunten als scenografisch instru- ment en i m p o n e r e n ' s a v o n d s als s y m b o l i s c h e sterrenhemel (afb. 14). T e c h n i s c h e aspecten: er heerst een buitenklimaat, behoud van de t r a n s p a r a n t i e middels m a n u e l e en a u t o m a t i - sche b e w a s s i n g van het glazen d a k .2 9 In n o v e m b e r van dat- zelfde j a a r ging de R D M Z o n d e r v o o r w a a r d e n accoord met het c o n c e p t plan. Voorwaarden: geen aantasting van de gevels en een artistiek acceptabel plan. Er werd door de toenmalige R i j k s b o u w m e e s t e r J o C o e n e n en de R D M Z een prijsvraag u i t g e s c h r e v e n v o o r de o v e r k a p p i n g . D e z e werd g e w o n n e n door het Belgische bureau Laurent Ney en Partners .
Van d i v e r s e k a n t e n klonk protest. De g e m e e n t e l i j k e dienst m o n u m e n t e n z o r g , de w e l s t a n d s c o m m i s s i e en de vereniging vrienden van de A m s t e r d a m s e B i n n e n s t a d w a r e n tegen de o v e r k a p p i n g . De v e r e n i g i n g stelde in een manifest aan het College van B & W :
" C l a s s i c i s m e is uniek en van grote cultuur- en b o u w h i s t o r i - sche w a a r d e . De o n o v e r d e k t e binnenplaats is een karakteris- tiek o n d e r d e e l d a a r v a n . Bij dergelijke unieke m o n u m e n t e n zijn de mogelijkheden en de beperkingen van het gebouw het uitgangspunt v o o r het ( h e r ) g e b r u i k . Hier is aantasting van het g e b o u w o n a c c e p t a b e l . De groei van de m u s e a l e functie en de voorgestane beleving worden d o o r het m u s e u m belangrij- ker g e a c h t dan de integriteit van het g e b o u w " .3 0 In maart 2006 besloot het college van B & W de restauratie door te zet- ten. Met als argument: " D e overkapping zal de kwaliteitsbc- leving en de w a a r d e r i n g van het m o n u m e n t en van het m u s e - ale product positief b e ï n v l o e d e n " en voorts: " H i e r m e e stijgen de bezoekersaantallen en wordt een grotere horeca- en retail- opbrengst gerealiseerd". Het streven is het m u s e u m eind 2 0 0 9 weer v o o r p u b l i e k open te stellen met de b i n n e n p l a a t s als rustpunt zonder horeca-functie.
Techniek van glazen o v e r k a p p i n g e n
Mick E e k h o u t heeft veel o n d e r z o e k verricht naar glazen con- structies en e r o v e r g e p u b l i c e e r d .3 1 In zijn artikel ' N a a r een m a x i m a l e t r a n s p a r a n t i e ' uit 1999 gaat hij in o p het b e g r i p ' t e n s e g r i t y ' . Dat werd in de architectuur geïntroduceerd in de jaren ' 5 0 van de vorige eeuw. Het is een s a m e n t r e k k i n g van
' t e n s i o n ' en ' i n t e g r i t y ' , r e e d s in de j a r e n ' 2 0 g e p u b l i c e e r d d o o r architect Richard B u c k m i n s t e r Fuller. Glazen 'tensegri- t y ' c o n s t r u c t i e s zijn nu ontwikkeld voor d a k e n en gevels met een m i n i m a l e inzet van materiaal en een m a x i m a l e transpa- rantie. Essentieel daarbij is de eis van hoge stijfheid, v a n w e g e de b r e e k b a a r h e i d van g l a s p a n e l e n . Sinds het eind van de j a r e n ' 8 0 is veel e x p e r i m e n t e e l o n d e r z o e k verricht, vooral door E e k h o u t in het L a b o r a t o r i u m voor P r o d u c t o n t w i k k e l i n g van d e F a c u l t e i t B o u w k u n d e T U Delft. Een van de e e r s t e gerealiseerde constructies in dit kader is de glazen ' m u z i e k - z a a l - d o o s ' in d e A G A - z a a l in de B e u r s v a n B e r l a g e in A m s t e r d a m ( 1 9 9 0 ) . In het kader van dit onderzoek zijn gla- zen o v e r k a p p i n g e n van zijn bedrijf Octatube Space Structures te Delft, toegepast bij de m o n u m e n t e n : stadhuis G r o n i n g e n ( 1 9 9 3 ) . architecten T h o n Karelse en Jurjen van der M e e r (afb.
16); Prinsenhof Delft ( 1 9 9 7 ) . o n t w e r p Mick E e k h o u t (afb. 6
AJb. 16 Blik naar de hemel door de Octatube kap van het .stadhuis te Graningen (fotoarchief architectenbureau Karelse van der Meer)
en 7): D r o o g b a k A m s t e r d a m ( 2 0 0 0 ) . o n t w e r p J o o p van Stigt:
N a t u u r m u s e u m Fryslan L e e u w a r d e n ( 2 0 0 3 ) . o n t w e r p Jelle de Jong (afb. 1 7 ) .
Het ' t e n s e g r i t y ' principe is een constructief s c h e m a van ele- menten waarin trek- of drukkrachten optreden en waarbij de drukelementen nooit direct aan elkaar gekoppeld zijn. De druk- e l e m e n t e n vvorden door middel van trekelementen gestabili- seerd tot een integraal, compleet en autonoom constructiestel- sel. De drukelementen worden alleen indirect aan elkaar ver- bonden door middel van trekelementen. O m d a t elke buiging moet worden voorkomen, is het meest geschikte materiaal voor de druk- en trekelementen (gecoat of roestvast) staal. De trek- elementen zijn roestvast stalen kabels of trekstaven. De druk- staven zijn gewoonlijk ronde buizen of massieve staven. Zelfs houten drukstaven zijn toepasbaar, indien ze voorzien zijn van speciaal gevormde metalen eindkappen voor de aansluitingen.
De laatste o n t w i k k e l i n g e n gaan in de r i c h t i n g van g l a z e n drukstaven met een diameter van 30 tot 4 0 m m . Voor de vei- ligheid zijn ze gecoat met een g e l a m i n e e r d e m a n t e l . Verder o n d e r z o e k richt zich op het ontwikkelen van een nieuw g l a s - a c h t i g , taai en o n b r e e k b a a r m a t e r i a a l . G l a z e n d r u k s t a v e n g e n e r e n een mysterieus licht d o o r de speciale spectrale licht- inval. Ze hebben wel een metalen e i n d m a n c h e t nodig voor de a a n s l u i t i n g e n . K a b e l c o n s t r u c t i e s m o e t e n n a g e s p a n n e n wor- d e n , t r e k s t a v e n h e b b e n dat nadeel niet. want k u n n e n met v o o r s p a n n i n g w o r d e n g e r e a l i s e e r d . T r e k k a b e l s h e b b e n het
B U L L E T I N KNOB 2 0 0 8 - 2
63
Aft). 17 De Oclatube kap met verlengde masten en tni-kahels over de binnenplaats van het Natuurmuseum Frysldn te Leeuwarden (uit:
Monumenten 28, 2007)
voordeel van hoge toelaatbare t r e k s p a n n i n g e n en grote door
lopende lengtes. De verbindingen in de hoeken van de glas
platen zelf (enkel of dubbelglas) worden t e g e n w o o r d i g meest
al g e m a a k t met een roestvaststalen kruis met vier schijven, die op het glasoppervlak worden gekit of verlijmd. of zoals in de beginfase met bouten v e r b o n d e n . Het kruis w o r d t w e e r ondersteund met een d r u k s t a n g o p zijn beurt gekoppeld aan het trekelement. Z o kunnen de glasplaten kozijnloos worden gemonteerd (afb. 18). De voordelen van de geschetste tech
niek zijn bij toepassing in c o m b i n a t i e met m o n u m e n t e n evi
dent. De constructie is namelijk a u t o n o o m en zelfdragend en vormt geen bedreiging voor de bestaande gevels. De toevoe
ging is niet o p d r i n g e n d en veelal reversibel.De o n d e r s t e u n e n de elementen zijn minimaal en relatief dun. Het buitengevoel o p de binnenplaats wordt door de transparante kap voor een groot deel bewaard.
De hoogte van de kap is van belang: in ieder geval niet de gevel doorsnijdend, maar liever op d a k g o o t h o o g t e of de nok-
Afb. 18 Toepassing van de Octatube techniek voor overdekking van het Bloemenpoort-pavitjocn te Hulst in 1989, architecten Mick Eekhout en Walter Lockef eer (uit: M. Eekhout, Product development in glass structures. Delft 1990)
hoogte van de originele kap. Z o blijft het zicht op de originele g e v e l s (en d a k e n ) en e v e n t u e l e gezicht op g e b o u w e n in de o m g e v i n g b e w a a r d . M a a r het ' v l i e s - g e v o e l ' dat de glazen kap oproept kan bij s o m m i g e n toch een verlangen naar de oude situatie v e r o o r z a k e n . Die buitenlucht situatie is toch anders door geluiden, atmosfeer en regen in j e gezicht in plaats van tikkend o p het glas. E r treedt ook g e w e n n i n g o p aan de situa
tie in de loop van de tijd. Het m o n u m e n t heeft er weer een n i e u w e laag bij. die gerespecteerd zal m o e t e n worden in de toekomst. Dat vergt inpassing in de filosofie van de R D M Z met betrekking tot de o p v a t t i n g : alle t o e v o e g i n g e n aan een m o n u m e n t in loop van de geschiedenis moeten gerespecteerd worden en behoren niet aan m o d e of v o o r k e u r o n d e r h e v i g te zijn. De chronologische o p b o u w van een m o n u m e n t geeft een handvat voor oriëntatie in tijd en ruimte.
Een andere technische v e r w o r v e n h e i d vormt de o p m e t i n g van het i n w e n d i g e van de vaak o n r e g e l m a t i g e binnenplaats door middel van 3D-laser s c a n n i n g . Die is toegepast bij het ont
w e r p voor de o v e r k a p p i n g van de binnenplaats van het Nieu
we S t a d s w e e s h u i s , thans N a t u u r m u s e u m Fryslan te L e e u w a r den. Dit is overigens een van de weinige kappen die vanaf de straat zichtbaar is in de vorm van masten die uitsteken boven het glas-niveau. Aan die masten is het glasdak o p g e h a n g e n met t u i - k a b e l s . '2 Door dit o p h a n g s y s t e e m zijn er minder mas
ten n o d i g o p de b i n n e n p l a a t s en kunnen ze d u n n e r worden uitgevoerd (afb. 17). Met de d r i e d i m e n s i o n a l e scan techniek kan vanuit één punt over 360 graden worden gescand, ook in kleine en g e c o m p l i c e e r d e ruimtes. Hieruit kunnen b o u w k u n dige tekeningen worden geproduceerd. Dank zij d e z e meting kan de overkapping n a u w k e u r i g ' o p maat* worden geprefabri
c e e r d .3 3
Het probleem van o n d e r h o u d en slijtage
De m e e s t e o v e r k a p p i n g e n hebben wel een helling, w a a r d o o r er een natuurlijke reiniging kan optreden d o o r neerslag aan de buitenzijde. Veel daken zijn ook b e l o o p b a a r voor h a n d m a t i g e s c h o o n m a a k . Het binnenoppervlak blijft langer schoon, m a a r de b e r e i k b a a r h e i d is lastiger d o o r d a t h o o g w e r k e r s m o e t e n worden ingezet. De beheerder van het nieuwe stadhuis te Zut
phen B.J. Cornielje. verklaarde d e s g e v r a a g d , dat de buitenzij
de van de glazen kap niet zeer vuil wordt d o o r een hellend verloop en een paar maal per jaar reiniging behoeft. De bin
nenzijde wordt minder vaak gereinigd met een h o o g w e r k e r en d a a r v o o r moet de vloer o p de b e g a n e grond tijdelijk worden afgedekt ( o n g e v e e r ieder a n d e r h a l f a t w e e j a a r ) . Voor d e exploitatie vormt dat wel e e n extra kostenpost. De w a a r d e ring van het g e b o u w d o o r de gebruikers is positief, de klima- tisering geeft wel eens aanleiding tot onenigheid.
Hel dak van het stadhuis Leiden is eigenlijk beloopbaar. m a a r de Arbo-dienst heeft dat in verband met de c u r v e van het dak recent verboden zodat er een impasse is in de s c h o o n m a a k .3 4
Bij mijn b e z o e k op 21-11-07 lag er ook een o n d o o r z i c h t i g e w a a s over het glas, w a a r d o o r het zicht o p de stadhuistoren niet helder en schoon o o g d e . In de bedrijfspanden Rapenburg 31 en 33 heeft de auteur zelf de twee vlakke daken m o g e n belopen en die bleken, o n d a n k s zure r e g e n d r u p p e l s , brand
schoon. Bij inspectie van het glasdak van het g e m e e n t e m o n u ment ' H e t A r s e n a a l ' Leiden (zie noot 16). w a s dit hier en daar vies met zwarte vegen.
In het a l g e m e e n komt l e k k a g e langs het dak frequent v o o r maar vormt geen groot p r o b l e e m voor gevels en vloeren. Bij De L a k e n h a l v o r m t d e i e e f t i j d ' van het dak ( 1 5 j a a r ) e e n reden voor lekkage d o o r slijtage van rubbers en kit. en dat is misschien een indicatie v o o r de g e m i d d e l d e leeftijd van een glasdak. Een curieus extern probleem deed zich v o o r in het w a r m e en d r o g e voorjaar van 2007 door een m e e u w e n p l a a g op het glasdak van ' H e t S i e r a a d ' in A m s t e r d a m . De dagelijkse productie van uitwerpselen maakte het s c h o o n m a a k - s c h e m a tot een l a c h e r t j e .3 5 Het lijkt een open deur te stellen dat een glazen o v e r k a p p i n g ook in verloop van tijd schoon en helder moet ogen om als toevoeging het m o n u m e n t niet o n n o d i g te ontsieren, m a a r gezien het hiervoor gestelde is dat kennelijk in de praktijk niet altijd haalbaar. De R D M Z geeft altijd nadrukkelijk aandacht in het advies aan de technische m o g e lijkheid tot reiniging, m a a r als er budgettaire of arbeidsrech- terlijke b e l e m m e r i n g e n o p d o e m e n is dat uiteraard niet a a n vaardbaar voor de status van een m o n u m e n t .
C o n c l u s i e en a a n b e v e l i n g e n
Uit het v o o r g a a n d e o n d e r z o e k blijkt dat de R D M Z zelden vasthoudt aan een geheel afwijzend advies. In het geval van de Prinsenhof deed zich dat voor. maar is het a d v i e s g e n e geerd en enige jaren nadien is de kap toch volgens plan uitge
voerd. In casu de w o o n h u i z e n Rapenburg 31 en 33 was het a d v i e s aanvankelijk negatief m a a r na na indiening van een t w e e d e nieuwe aanvraag positief. Verder blijkt uit het onder
zoek dat in de beginfase de overkapte binnenplaatsen min of m e e r o n h e r k e n b a a r w e r d e n o m g e v o r m d . (zie de geselecteer
de objecten 1. 2 en 3 en Het Arsenaal Leiden, noot 16) Later werd de ' b u i t e n s f e e r ' d o o r gebruik van steeds transparantere kappen visueel m e e r ervaren als ' o p e n r u i m t e ' .
Het negatieve standpunt van de R D M Z ten opzichte van een glazen o v e r k a p p i n g als t o e v o e g i n g aan de binnenplaats blijkt in veel gevallen niet gehandhaafd te kunnen worden. Zelfs de sloop van een rijksmonument moet s o m s worden g e a c c e p teerd v o o r een goed plan ( Z u t p h e n ) . Het lijkt wel of de a d v i e s - v r a g e n d e partij heeft geleerd deze ambivalentie bij de R D M Z te bespelen met het b i e d e n van ' w i s s e l g e l d ' . Ik wil mijn v e r m o e d e n staven en illustreren met enkele v o o r b e e l den:
Bij het object R a p e n b u r g 3 1 - 3 3 Leiden bestond de t e g e m o e t koming uit het verwijderen van een o u d e r e niet transparante k a p . die de gevel d o o r s n e e d , voor een glazen e x e m p l a a r op d a k g o o t n i v e a u . Tevens werden de panden zorgvuldig g e r e s taureerd met hergebruik van een 1 7d e- e e u w s e traptoren. Bij de herinrichting van de vierde A m b a c h t s c h o o l , A m s t e r d a m wer
den de recente a a n b o u w s e l s verwijderd op de binnenplaats en zo de originele toestand weer hersteld. Ook daar restauratie van de gevels en de ornamentiek. O p de kleinste binnenplaats van ' H e t hof van Z e s s e n ' . Leiden werden ook a a n b o u w s e l s uit 1939 gesloopt. In Z u t p h e n vroeg m e n de sloop aan van t w e e r i j k s m o n u m e n t e n , met de belofte het v r i j k o m e n d e b o u w m a t e r i a a l te b e n u t t e n v o o r de r e s t a u r a t i e van de vier overblijvende panden. ("In the w a y G e o r g e G. Scott did it' in de 1 9d e- e e u w : zie noot 21.) Het b e w a r e n van de stadhuisfunc
tie in het hart van de historische b i n n e n s t a d en het herstel van de oorspronkelijke s t e d e n b o u w k u n d i g e structuur kon op grote waardering van de R D M Z rekenen. Het S c h e e p v a a r t m u s e u m A m s t e r d a m heeft het o n t w e r p van de o v e r k a p p i n g als ideële versterking van het m u s e u m - i m a g o a a n g e w e n d . In steekwoor
den heet het in voorlichtingsbrochure: "vier w i n d r i c h t i n g e n , m a r i t i e m e o r i ë n t a t i e , s y m b o l i s c h h e m e l g e w e l f en de k r u i s punten van de spanten zijn lichtpunten, scenografische ele
ment en 's a v o n d s s t e r r e n h e m e l " . Tenslotte heeft de Lakenhal een niet geheel eerlijk spel gespeeld door het voorgespiegelde tijdelijke en i n c i d e n t e l e k a r a k t e r van de o v e r k a p p i n g een chronische status te geven. Het a d a g i u m "de kap is reversibel' kan als e e n v e r d o v e n d m i d d e l w e r k e n bij de pijn van de i n g r e e p . Als de pijn d a a r o p dan o n v e r w a c h t l a n g e r a a n h o u d t . . . .
De mentaliteit van de m e d e w e r k e r s w e r k z a a m bij de R D M Z lijkt te e v o l u e r e n . D i r e c t e u r K e e s de R u i t e r o n d e r s c h e i d t in zijn artikel in Monumenten o k t o b e r 2007 vier e l e m e n t e n in 'nieuw b e l e i d ' van de R A C M . 3 6 Ten eerste de verandering van een o b j e c t g e r i c h t e naar een o m g e v i n g s g e r i c h t e m o n u m e n t e n z o r g . Een t w e e d e e l e m e n t is de verschuiving van zui
ver b e s c h e r m e n naar b e s c h e r m e n én o n t w i k k e l e n met grote a a n d a c h t v o o r een n i e u w e l e v e n s v a t b a r e b e s t e m m i n g . Ten derde bepleit hij het volgen van enkele grote m a a t s c h a p p e l i j ke problemen en de actualiteit. Hij eindigt met "Tot slot zal de R A C M de b u r g e r m e e r d a n ooit w e l k o m heten in het
