overkapping van de binnenplaats van het Provinciehuis te Groningen
M.S. Verweij
I n l e i d i n g
" N i e t s is zo veranderlijk als een m o n u m e n t " v e r k o n d i g d e voormalig directeur van de Rijksdienst voor de M o n u m e n t e n - zorg, A . L . L . M . Asselbergs in zijn oratie bij de aanvaarding van de bijzondere leerstoel aan de R a d b o u d Universiteit N i j - m e g e n in 1999.' Inmiddels zijn wij negen j a a r verder m a a r deze interessante uitspraak is nog steeds actueel en slaat de spijker op zijn kop. G e b o u w e n , ruimtes en vertrekken veran- deren voortdurend en ontlenen een groot deel van hun voort-
•ff?r Wh
Afb. I. Groningen, plattegrond van de binnenstad met o.a. de Grote Markt, het Martinikerkhof met het Provinciehuis en de Turfsingel.
Herkomst: Beschermde stads- en dorpsgezichten ingevolge artikel 20 van de Monumentenwet Groningen gemeente Groningen. Toelichting bij het besluit tot aanwijzing van de binnenstad van Groningen als beschermd stadsgezicht. Publicatie van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, februari 1988
bestaan aan transformatie en ontwikkeling. Een opmerkelijke recente proeve van deze stelling kan in G r o n i n g e n w o r d e n aangetroffen. In het Provinciehuis van Groningen gaan hecht- heid en ouderdom op innovatieve wijze verbinding aan met d y n a m i e k en eigentijdse wensen (afb. 1, 2). Onderstaande bij- d r a g e biedt een kort overzicht van de b o u w - en o n t w i k k e - lingsgeschiedenis van het in oorsprong uit de zestiende e e u w d a t e r e n d e P r o v i n c i e h u i s te G r o n i n g e n . D a a r n a w o r d t het architectonische pièce de résistance uit 2 0 0 6 , de overkapping van de binnenplaats b e s p r o k e n .
2Afb. 2. Groningen, plattegrond van het Provinciehuis met 1. oosnJeugei, voormalige Sint Maartensschool: 2. archiefgebouw, ontwerp van J. van Lokhorst: 3. Martinikerkhof ¡2, Provinciehuis naar ontwerp van J.A.W.
Vrijman; 4. Martinikerkhof 13, conciërgewoning met voorgevel van Huis Cardinaal; 5. Rijksarchief, Sint Jansstraat 2. Tekening: Studio Van Stralen, Groningen
PAGINA'S
67-74
6 8 B U L L E T I N KNOB 2 0 0 8 - 2
Een n o t e n d o p m e t b o u w g e s c h i e d e n i s
T e g e n w o o r d i g bestaat het P r o v i n c i e h u i s uit v e r s c h i l l e n d e b o u w v o l u m e s die tezamen een driehoekige plattegrond laten z i e n .3 De Singelstraat volgt het oostelijke beloop van de oude s t a d s m u u r en dat verschijnsel verklaart vorm en v o l u m e van het P r o v i n c i e h u i s aan d e z e kant. een l a n g g e r e k t e bakstenen v l e u g e l , t w e e b o u w l a g e n h o o g . met een z a d e l d a k en in het n o o r d w e s t e n een r o n d e traptoren (afb. 2). Hier stond a a n v a n kelijk de Latijnse school en later de Sint Maartensschool (afb.
3 , 5). In 1602 kreeg de Sint Maartensschool een nieuwe func
tie toen de in 1594 g e v o r m d e Staten van Stad en L a n d e het d o o r de katholieken g e d w o n g e n verlaten s c h o o l g e b o u w a a n pasten en het v e r v o l g e n s b e t r o k k e n ( m e t de R e d u c t i e van 1594 mocht de katholieke godsdienst niet langer worden uit
g e o e f e n d , slechts de p r o t e s t a n t s e w a s t o e g e s t a a n ) . Eén j a a r l a t e r n a m e n o o k G e d e p u t e e r d e Staten hun intrek in het g e b o u w .4 De oorspronkelijke Statenzaal is b e w a a r d gebleven en fungeert nog als zodanig. De Sint Maartensschool is in de jaren 1898-1900 door Jacobus van Lokhorst ( 1 8 4 4 - 1 9 0 6 ) ver
b o u w d , m a a r maakt nog steeds deel uit van het provinciale
Afb. 3. Groningen. Singelstraat, de gevel van de voormalige Sint Maartensschool. gezien naar het noorden. Foto: Rijksdienst voor Archeologie. Cultuurlandschap en Monumenten. A. J. van der Wal. juni 1966
bestuurlijke c o m p l e x .5 Het politieke bedrijf bleek een uiterst b e s t e n d i g e functie en b e p a a l t tot o p de d a g v a n v a n d a a g zowel de b o u w g e s c h i e d e n i s als het g e b r u i k van het m o n u mentale Provinciehuis.
Aan de zuidzijde van het Provinciehuis staat een andersoortig g e b o u w dat hier wordt g e n o e m d o m d a t het in de geschiedenis van de locatie een rol van betekenis speelt, m e e r in het bij
zonder in verband met de n o g te schetsen o n t w i k k e l i n g e n uit het begin van de 2 1s t ó eeuw. Het gaat in de eerste plaats o m een t w e e l e d i g a r c h i e f g e b o u w ( 1 8 8 0 - 1 8 8 1 ) b e s t a a n d uit een d w a r s geplaatst v o o r g e b o u w van drie b o u w l a g e n , een driezij
dige uitbouw aan de noordzijde en een trapgevel aan de zuid
kant en in de t w e e d e p l a a t s o m een a r c h i e f d e p o t van vijf lagen (afb. 2). Dit archiefdepot is een vroeg o n t w e r p in het oeuvre van J a c o b u s van Lokhorst en heeft o p de hoek van de Singelstraat en de G r o t e Snor een h o g e ronde t r a p t o r e n .6
De d e r d e vleugel van het P r o v i n c i e h u i s dateert uit 1915-1917 en staat aan het Martinikerkhof. Dit gedeelte, met de centraal g e p l a a t s t e h o o f d e n t r e e en e e n a f w i s s e l e n d e en l e v e n d i g e architectonische toets, geldt nog steeds als de Schauseite van het P r o v i n c i e h u i s (Martinikerkhof 12). D e hoge ronde toren
Afb. 6. Groningen, van links naar rechts de kopgevel van de voormalige Sint Maartensschool. traptoren en de conciërgewoning (Martinikerkhof 13) met de voorgevel van Huis Cardinaal, gezien vanaf het
Martinikerkhof. Het op het Martinikerkhof uitkomende straatje is de Kleine Snor. Foto: Collectie Rijksdienst voor Archeologie,
Cultuurlandschap en Monumenten, fotograaf onbekend, ongedateerd
met ingesnoerde spits, een uivormige bekroning en ajour lan
taarn vormt een blikvanger op de hoek van het Martinikerk
hof en de Sint Jansstraat. De architect was R i j k s b o u w k u n d i g e J.A.W. Vrijman ( 1 8 6 5 - 1 9 5 4 ) . Hij liet het bestaande P r o v i n ciehuis (voor het merendeel uit 1870-1871) w e g e n s b o u w v a l ligheid slopen en o n t w i e r p v o o r het v r i j g e k o m e n p e r c e e l n i e u w b o u w en b e d i e n d e zich daarbij van n e o - r e n a i s s a n c i s - tisch idioom en maniëristische motieven (afb. 4 ) .
7Aan de noordzijde van het ontwerp van Vrijman, gezien vanaf het M a r t i n i k e r k h o f links, paste men een n a a r v e r h o u d i n g k l e i n m a a r o p m e r k e l i j k o u d e r g e b o u w in met e e n e v e n opmerkelijke b o u w g e s c h i e d e n i s . Dit als c o n c i ë r g e w o n i n g van het Provinciehuis bedoelde pand (Martinikerkhof 13) maakt geen deel uit van het o n t w e r p van Vrijman en biedt een ver
haal apart. De natuurstenen voorgevel dateert uit 1559 en ver
toont vroeg-renaissancistische kenmerken (afb. 6). Deze rijke façade maakte ooit deel uit van een pand in de Oude Kijk in 't Jatstraat in Groningen dat bekend stond als Huis Cardinaal.
Dit pand is in 1893 afgebroken, vervolgens werd de bijzonde
re voorgevel in delen opgeslagen en ten slotte aan de westzij
de van het M a r t i n i k e r k h o f tijdens de b o u w c a m p a g n e 1915- 1917 weer opgetrokken en daarbij verhoogd. Frappant accent:
de v o o r d e u r is niet in de v o o r g e v e l , m a a r in de zijgevel geplaatst.
8Sedertdien sluiten Huis Cardinaal c.q. de conciër
g e w o n i n g en het o n t w e r p van Vrijman op elkaar aan en vor
men beide v o l u m e s t e z a m e n de westelijke vleugel van het Provinciehuis. Tussen de westelijke vleugel van het Provin
ciehuis naar ontwerp van Vrijman en het d e p o t g e b o u w k w a m in 1914-1917 een aansluiting tot stand. Als gevolg ontstond in s t e d e n b o u w k u n d i g e zin een driehoekig e n s e m b l e bestaande uit de v o o r m a l i g e Sint M a a r t e n s s c h o o l (met daarin o.m. d e Statenzaal), het Provinciehuis en het archiefdepot.
Tot slot de zuidkant: het in de j a r e n 1917-1922 g e b o u w d e Rijksarchief (Sint Jansstraat 2). Het archief telt drie b o u w l a gen en een kap. op de hoek met het Martinikerkhof staat de hoge toren naar o n t w e r p van architect Vrijman. De architec
tuur van het archief combineert kloostervensters met e l e m e n ten van de neo-renaissance. O p straatniveau loopt een open galerij met k r u i s r i b g e w e l v e n , e e n bij uitstek m e d i t e r r a a n motief dat men veeleer in B o l o g n a dan in Groningen zou ver
wachten en dat altijd weer die zinderende wisselwerking tus
sen b u i t e n en b i n n e n o p l e v e r t , m a a t v a s t d e a l t e r n e r e n d e g e w a a r w o r d i n g van open en gesloten aanreikt.
9B i n n e n p l a a t s e n
Het e n s e m b l e van het P r o v i n c i e h u i s te G r o n i n g e n telt twee binnenplaatsen. Pal achter het Rijksarchief ligt de eerste bin
nenplaats: deze staat aan de oostzijde in open verbinding met de Singelstraat en heeft een langwerpige, samengestelde plat
tegrond (afb. 2). In wezen is het een in 1917 met de b o u w van de westelijke vleugel (naar o n t w e r p van Vrijman) afgesloten verbindingsstraat tussen de Singelstraat en het Martinikerk
hof (afb. 7). O p o u d e stadsplattegronden wordt deze passage a a n g e d u i d met de G r o t e Snor of s n o r g e n .
1 0T e g e n w o o r d i g spreekt men van de eerste binnenplaats en bedoelt dan met
Aß. 4. Groningen. Martinikerkhof 12, voorgevel van het Provinciehuis, gezien in zuidelijke richting. Foto: Rijksdienst voor Archeologie.
Cultuur/andschap en Monumenten. IJ. Th. Heins, juni 1998
Aß. 5. Groningen, Singelstraat, de gevel van het Provinciehuis, gezien vanuit het noorden. Het straatje rechts, de Kleine Snor. verbindt de Singelstraat met het Martinikerkhof. Foto: Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten. A. J. van der Wal, februari 1967
7 0 B U L L E T I N KNOB 2 0 0 8 - 2
Afb. 7. Groningen, uitzicht op het Provinciehuis vanaf de toren van de Martinikerk, naar het oosten. Foto: Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten, Chr. Booms, februari 2008
n a m e de open ruimte tussen de b o u w v o l u m e s van het Rijks- archief ( 1 9 1 7 - 1 9 2 2 ) en het archiefdepot ( 1 8 8 0 - 1 8 8 1 ) . De t w e e d e binnenplaats ligt besloten tussen het o n t w e r p van Vrijman en H u i s Cardinaal aan de westzijde, de vleugel van het archiefdepot in het zuiden en de Statenzaal aan de oostzij- de. D e z e b i n n e n p l a a t s staat sinds 2006 b e k e n d als het atrium e n v e r t o o n t q u a v o r m o v e r e e n k o m s t met een g e l i j k b e n i g e driehoek die met de punt naar het noorden wijst en de basis aan de zuidzijde heeft. D e z e t w e e d e b i n n e n p l a a t s vormt het h o o f d b e s t a n d d e e l , het a r c h i t e c t o n i s c h e p i è c e de r é s i s t a n c e , van deze bijdrage.
Zoals uit het b o v e n s t a a n d e b e k n o p t e overzicht van de b o u w - g e s c h i e d e n i s valt op te m a k e n , is deze d r i e h o e k i g e b i n n e n - plaats niet d o o r één vaardige artistieke hand in één zwierige b e w e g i n g o n t w o r p e n m a a r l a n g z a a m a a n g e v o r m d d o o r d a t v e r s c h i l l e n d e b o u w a c t i v i t e i t e n p l a a t s v o n d e n en er o p een gegeven m o m e n t een omsloten ruimte resteerde. De binnen- plaats is niet m e e r of m i n d e r dan een o v e r s c h i e t e n d e kavel w a a r de b o u w k u n s t tot voor kort geen vat op kreeg maar wel een rol speelde in de belichting van de a a n g r e n z e n d e g e b o u - w e n . Vanaf de o p e n b a r e w e g is de t w e e d e b i n n e n p l a a t s niet toegankelijk, de b e z o e k e r moet altijd een b o u w v o l u m e passe- ren om er te k o m e n . E e n m a a l ter plaatse wordt hij of zij aan alle kanten d o o r vleugels van het Provinciehuis en het archief o m g e v e n .
O n d a n k s de centrale ligging in het hart van het g e b o u w e n - c o m p l e x w a s het g e b r u i k van de t w e e d e b i n n e n p l a a t s z e e r beperkt en gold de ruimte nauwelijks als inspirerend (afb. 8).
C o m m i s s a r i s der Koningin H . J . L . Vonhoff ( 1 9 8 0 - 1 9 9 6 ) liet in het plaveisel een s c h a a k b o r d a a n b r e n g e n en zorgde ook voor de bijbehorende schaakstukken, maar tot een o p t i m a l e functi- o n e l e b e t r o k k e n h e i d van de b i n n e n p l a a t s op het ambtelijk bedrijf leidde dat niet; het bleef een restruimte zonder bijzon- dere betekenis of bijdrage (afb. 9 ) . Het kunstobject op de bin- n e n p l a a t s n a m een v e r g e l i j k b a r e v e r w e e s d e p o s i t i e in en droeg amper bij aan verhoging van de a m b i a n c e .
Afb. 8. Groningen, binnenplaats van hei Provinciehuis, gezien in noordelijke richting. Foto: Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten. G. Barbiers, 2006
P l a n v o r m i n g
In 2004 k w a m daar verandering in want het idee ontstond om de binnenplaats te overdekken. Door uitsluiting van de elemen- ten, zo luidde de redenering, en verbetering van de toeganke- lijkheid zou de binnenplaats een metamorfose kunnen onder- gaan. Uit een onoverdekt ruimtelijk residu waar regen, sneeuw, wind en zon vrij spel hadden kon een vitale binnenhof ontstaan en een kloppend hart v o o r het provinciale b e s t u u r s c e n t r u m voortkomen. De lang gekoesterde wens naar een nieuwe repre- sentatieve ruimte werd zodoende vervuld terwijl de ruimtenood van het Provinciehuis zou worden g e l e n i g d . "
H e t C o l l e g e van G e d e p u t e e r d e Staten g i n g v o o r t v a r e n d te werk en liet o n d e r z o e k e n in h o e v e r r e de binnenplaats op ver- a n t w o o r d e wijze zou k u n n e n w o r d e n o v e r k a p t . Het bureau M A D M o e h r l e i n v a n d e l f t a r c h i t e c t e n uit G r o n i n g e n m a a k t e daarop een eerste serie schetsen en p r o d u c e e r d e in een later s t a d i u m een m a q u e t t e .1 2 De o v e r k a p p i n g diende transparant te w o r d e n u i t g e v o e r d z o d a t het z i c h t o p het u i t s p a n s e l , de wisselende s t e m m i n g e n van de atmosfeer, lichtschakeringen van dagdeel of seizoen en variërende temperaturen de n i e u w te v o r m e n b i n n e n r u i m t e k o n d e n blijven b e s p e l e n (afb. 10).
Vanwege de m o n u m e n t a l e status van het Provinciehuis zocht
Afb. 9. Groningen, binnenplaats van het Provinciehuis, gezien in zuidelijke richting. Foto: Rijksdienst voor Archeologie.
Cultuurlandschap en Monumenten. G. Barbiers. 2006
de o p d r a c h t g e v e r al in een v r o e g s t a d i u m c o n t a c t met de Rijksdienst voor de M o n u m e n t e n z o r g .1 3 D e z e achtte o v e r k a p ping in beginsel a a n v a a r d b a a r en voorzag de o p d r a c h t g e v e r van een aantal o p m e r k i n g e n en deed verschillende a a n b e v e lingen:
- de overkapping zou geen materiële noch constructieve scha
de aan het m o n u m e n t behoren toe te brengen of het boven
matig te belasten; een zelfdragende constructie genoot der
halve de voorkeur;
- idealiter, zo stelde de Rijksdienst vast. diende de kap van de binnenplaats transparant te zijn en de historische architec
tuur te volgen, deze te accentueren en niet te verhullen of te o n t k e n n e n :
- de verschillende bouwfasen en o n t w i k k e l i n g e n van het Pro
vinciehuis zijn v o o r een groot deel aan de binnenplaatsge
vels af te lezen. De Rijksdienst voorzag een nadrukkelijke logistieke rol v o o r een o v e r k a p t e binnenplaats met als direct gevolg dat b e z o e k e r s , gasten en personeel m e e r dan ooit in de g e l e g e n h e i d gesteld zouden worden de architectonische
Afb. 10. Groningen, de overkapte binnenplaats van het Provinciehuis, in zuidelijke richting. Foto: Rijksdienst voor Archeologie. Cultuurland
schap en Monumenten. Chr. Booms, februari 2008
en historische hoedanigheid van de binnenplaats te b e w o n deren en te w a a r d e r e n ;
- een ander punt in de o v e r w e g i n g e n van de Rijksdienst v o o r d e M o n u m e n t e n z o r g had b e t r e k k i n g o p het d a g e l i j k s e gebruik van het m o n u m e n t . O v e r k a p p i n g zou niet alleen de beleving van de b i n n e n p l a a t s b e v o r d e r e n en op een h o g e r niveau van h i s t o r i s c h e a p p r e c i a t i e b r e n g e n , m a a r ook in b e l a n g w e k k e n d e m a t e bijdragen aan v e r b e t e r i n g van het gebruik en verhoging van de t o e k o m s t w a a r d e van het gehele m o n u m e n t a l e Provinciehuis.
B e d e n k i n g e n w a r e n er ook. O v e r k a p p i n g sorteert i m m e r s onstoffelijke effecten, zo leert de ervaring, zet als het ware een deksel op een ruimte en impliceert devaluatie van de open h e m e l b e l e v i n g (afb. 11). Het directe contact met het z w e r k vervalt en m a a k t plaats v o o r een b i n n e n k l i m a a t . In die zin leidt o v e r k a p p i n g , transparant of niet. altijd tot verlies van de p r i m a i r e a t m o s f e r i s c h e e r v a r i n g . Dit g e v o l g is o n o n t k o o m baar en werd door de Rijksdienst voor de M o n u m e n t e n z o r g terdege beseft en uitgedragen. O m de zaak niet in een al te a c a d e m i s c h daglicht te zetten, adviseerde de Rijksdienst ken
m e r k e n d e voorzieningen als (bijvoorbeeld) bestrating, gevel
afwerking, h e m e l w a t e r a f v o e r e n . patina en vergaarbakken te handhaven. Indien dit soort karakteristieken van de architec
tuur in materiële zin afleesbaar bleef, dan zou de binnenplaats
7 : B U L L E T I N KNOB 2 0 0 8 - 2
Aft). II. Groningen, cle overkapte binnenplaats van het Provinciehuis, in noordelijke richting. Foto: Rijksdienst voor Archeologie,
Cultuurlandschap en Monumenten, Chr. Booms, februari 2008
een aantal wezenlijke e l e m e n t e n van de oorspronkelijke iden
titeit b e h o u d e n . De verwijzing naar de open toestand van het verleden werd z o d o e n d e gecontinueerd. Voor goede ontslui
ting van de b i n n e n p l a a t s behoefden geen gevels d o o r b r o k e n te w o r d e n ; d e bestaande perforaties bleken te volstaan.
In b o u w k u n d i g opzicht bestond op een aantal punten reserve.
D e c o n s t r u c t i e en het g e w i c h t van de o v e r k a p p i n g z o u d e n
Afb. 12. Groningen, Provinciehuis met het atrium: links de oostvleugel met onder meer de Statenzaal. Foto: Rijksdienst voor Archeologie.
Cultuurlandschap en Monumenten, Chr. Booms, februari 2008
Aß. 13. Groningen, detail van het gloednieuwe leien dak van het Provinciehuis met de stalen draagconstructie van de overkapping. Foto:
Rijksdienst voor Archeologie. Cultuurlandschap en Monumenten, Chr.
Booms, februari 2008
voor een groot deel worden o p g e v a n g e n d o o r de b e l e n d e n d e m o n u m e n t a l e g e b o u w e n w a a r t o e daken d i e n d e n te w o r d e n geperforeerd. De Rijksdienst v o o r z a g t e c h n i s c h e p r o b l e m e n in de vorm van lekkages bij de aansluitingen van de transpa
rante kap o p de leien d a k e n , niet in het minst d o o r d a t de g e b o u w e n aan de binnenplaats verschillende aantallen verdie
pingen en variërende g o o t h o o g t e s h e b b e n . Viel de neerslag altijd op de bestrating van de binnenplaats, bij o v e r k a p p i n g moest alle nattigheid via afvoerleidingen van voldoende c a p a citeit verlopen. Verder bestond gerede vrees voor de gevolgen van een stevige winter: k w e t s b a r e goten van de leidaken zou
den dichtsneeuvven en het glasdak b o v e n m a t i g kunnen belas
ten terwijl grote hoeveelheden d o o i w a t e r de capaciteit van d e hemel waterafvoeren te boven zouden kunnen gaan. Ten slotte stelde de b r a n d w e e r bij een o v e r k a p t e b i n n e n p l a a t s a a n v u l lende brandveiligheidseisen met directe g e v o l g e n voor dak
beschietingen en - k a p e l l e n , deuren en ramen: d e z e elementen dienden zestig minuten b r a n d w e r e n d te zijn. Dat zou leiden tot vervanging van (originele) eiken ramen en glas-in-loodpa- nelen.
Uitvoering
M e d e op basis van de adviezen van de gemeentelijke m o n u m e n t e n c o m m i s s i e en van de zijde van de Rijksdienst voor de M o n u m e n t e n z o r g paste de architect het plan ten dele aan. Het aantal spanten van de kap verminderde en d a a r m e e werd aan een uitdrukkelijke w e n s van de m o n u m e n t e n c o m m i s s i e van de g e m e e n t e G r o n i n g e n naar m e e r transparantie t e g e m o e t g e k o m e n . Ook de Rijksdienst achtte "het uitzicht op karakteris
tieke b e b o u w i n g s e l e m e n t e n " van de g e v e l s aan de b i n n e n plaats wezenlijk voor de architectonische en historische bele
ving van de l o c a t i e .1 4
Vervanging van de oude ramen in het archiefgebouw bleef na overleg a c h t e r w e g e . Door middel van plaatsing van b r a n d w e rend glas achter de bestaande beglazing (aan de binnenzijde)
Afb. 14. Groningen, bij hel Provinciehuis op zolder. Hel dakbeschot is afgedekt met isolatiemateriaal en de stalen draagconstructie van de overkapping perforeert hei dak. Foto: Rijksdienst voor Archeologie.
Cultuurlandschap en Monumenten. Chr. Booms, februari 2008
werd in z e k e r e mate t e g e m o e t g e k o m e n aan de b r a n d v e i l i g heidseisen. In samenspraak met de specialist brandpreventie van de Rijksdienst voor de M o n u m e n t e n z o r g zijn p a s s e n d e oplossingen voor de historische binnendeuren geleverd.
Eén kenmerk van de overkapping wijzigde niet: het principe van een z e l f d r a g e n d e c o n s t r u c t i e vond g e e n g e n a d e in de ogen van architect en opdrachtgever. De b e l e n d e n d e gebou
w e n vangen nu een groot deel van het gewicht van de over
kapping op (afb. 12). Dit beginsel leidde tot beschadiging en perforatie van de daken en tot constructieve aanvullingen van de m o n u m e n t a l e spantconstructies (afb. 13 en afb. 14).
Het College van B u r g e m e e s t e r en Wethouders van G r o n i n g e n verleende op 15 n o v e m b e r 2 0 0 5 vergunning voor plaatsing van een glazen o v e r k a p p i n g tussen de m o n u m e n t a l e panden Martinikerkhof 12 en 13 en de Singelstraat. De tekst van de vergunning bevatte een opmerkelijke passage namelijk "dat geen sprake kan zijn van de verplaatsing van dakkapellen. In de definitieve uitvoering dient te worden v o o r k o m e n dat ver
plaatsing noodzakelijk zal z i j n " . '5 Met dit voorschrift k w a m de g e m e e n t e tegemoet aan een clausule uit het advies van de Rijksdienst voor de M o n u m e n t e n z o r g .
Slot en t e r u g b l i k
De doorzichtige overkapping overstijgt voor een deel aan het silhouet van het P r o v i n c i e h u i s . Met n a m e vanaf de G a r d e -
Afb. 15. Groningen, hel Provinciehuis vanaf de Gardepoort. Foto:
Rijksdienst voor Archeologie. Cultuurlandschap en Monumenten, Chr.
Booms, februari 2008
poort is een fors glazen v o l u m e zichtbaar. Een r e u s a c h t i g e , kristallijne m a s s a ligt tussen de contouren van de provinciale behuizing ingeklemd (afb. 15). Dit transparante v o l u m e voor
ziet de historische silhouetten van leien daken en bakstenen traptoren van een o n g e k e n d e l i j n v o e r i n g , als w a r e het een h a r d n e k k i g en v e r w e e s d relict uit de l a a t s t e IJstijd d a t . o n d a n k s a a n h o u d e n d e t e m p e r a t u u r s t i j g i n g niet is g e s m o l t e n of g e d e c i m e e r d en de kans loopt d o o r neerslag van vuil en c o n d e n s v o r m i n g aan massiviteit toe te n e m e n .
B i n n e n geldt e e n a n d e r r e g i e m . O v e r d a g d i e n e n o n d e r de doorzichtige o v e r k a p p i n g buitenwereld en binnenwereld zich gelijktijdig aan en heerst de g e w a a r w o r d i n g van een gerieflijk v e r w a r m d e h u i s k a m e r . H e t zicht o p het uitspansel is o n b e l e m m e r d maar doordat een b u i t e n k l i m a a t o n t b r e e k t , beleeft de b e z o e k e r t w e e w e r e l d e n s i m u l t a a n . A l s g e v o l g ontstaat eventjes een gevoel van verwarring. Het zicht o p o u d e gevels geldt als bekend en vertrouwd, de transparante kap daarente
gen is n i e u w en heeft een v e r r a s s e n d e u i t w e r k i n g : de over
k a p p i n g is z o w e l gesloten als doorzichtig en biedt zicht op het u i t s p a n s e l . D e k a n s op d e s o r i ë n t a t i e is a a n w e z i g - m i s schien waant men zich eventjes in een zeepbel- maar eenmaal b e k o m e n van de eerste indrukken en b e g i n n e n d e b e g o o c h e ling, herstelt zich de ruimtelijke oriëntatie en beleeft m e n een
7 4 B U L L E T I N KNOB 2 0 0 8 - 2
boeiende ruimte waarin verbazing en g e w e n n i n g om voorrang strijden.
De b e n a m i n g t w e e d e b i n n e n p l a a t s is sinds de oplevering in 2 0 0 6 in onbruik geraakt. De nieuwe binnenruimte heeft allu
re, staat b e k e n d als het atrium en vervult een p r o m i n e n t e rol in de h u i s h o u d i n g van het Provinciehuis. O n t v a n g s t e n , e x p o sities, partijen en bijeenkomsten vinden in het atrium plaats.
In tijden van verkiezingen kan m e n het tellen van de s t e m m e n en de uitslagen volgen in d e z e goed geklimatiseerde ruimte waar de C o m m i s s a r i s van de Koningin met verve de rol van gastheer vervult. In die zin zijn de overkapping en de nieuwe b e n a m i n g v o l l e d i g g e s l a a g d . Een a t r i u m staat in Van Dale Groot w o o r d e n b o e k van de N e d e r l a n d s e taal (veertiende edi
tie) i m m e r s o m s c h r e v e n als "het centrale deel van een oud- R o m e i n s e w o n i n g , vierkante ruimte in het m i d d e n , bestemd v o o r het huiselijk leven".
N o t e n
1 Fons Asselbergs, Niets is zo veranderlijk als een monument — Een pleidooi voor het cultureel argument. Rede uitgesproken bij de aan
vaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar kunst en cultuur (de Anton van Duinkerken-leerstoel) aan de faculteit der Letteren van de Radboud Universiteit Nijmegen op 8 september 1999. Zwolle 2000.
2 Zie: Caroline Kruit. 'Provinciehuis Groningen" in: DAK 2 (2006) nr.
12, 48-55. Dit artikel gaat o.m. in op de recente transformatie van het Provinciehuis en bevat enkele fraaie tekeningen en recente foto's van het Provinciehuis en het archiefgebouvv. Tevens: Berend Raangs en Joris van Haaften, 'Jaarverslag restauraties in 2 0 0 6 ' in:
Hervonden Stad —Jaarboek voor archeologie, bouwhistorie en res
tauratie in de gemeente Groningen. Groningen 2 0 0 7 . 53-54 (zie meteen ook 4 1 . 'Overige onderzoeken', nr. 21). Het artikel van Jan van der Hoeve, "Provincie in de Stad' in: Hervonden Stad - Jaar
boek voor archeologie, bouwhistorie en restauratie in de gemeente Groningen. Groningen 1999. 77-86 behandelt de bouwhistorische karakteristieken inclusief de interieurs van het ensemble van Pro
vinciehuis. Rijksarchief en Huis Cardinaal.
5 Wat betreft de bouwgeschiedenis steunt deze bijdrage op twee voor
beeldige rapporten: J.A. van der Hoeve, Martinikerkhof 12, Gronin
gen - Oostvleugel van het oude Provinciehuis - bouwhistorische opname en waardestelling. Utrecht 1998 en J.A. van der Hoeve.
Archiefgebouw, voorgebouw en conciërgewoning van het Provincie
huis te Groningen - bouwhistorische opname. Utrecht 1999.
4 J. Hermus. Het Provinciehuis van Latijnse school tot bestuurscen
trum, Groningen 1987, 13. Hermus behandelt o.a. de ( b o u w ) - geschiedenis. het gebruik, de inrichting en het rijke interieur van het Provinciehuis. Zie ook: E. Neurdenburg. De historische schoonheid van Groningen. Amsterdam 1942, 48 e.v.
s Hermus 1987 (zie noot 4 ) , 37-39.
6 Corjan van der Peet en G u i d o Steenmeijer (red.), Twee eeuwen architectuur van de Rijksgebouwendienst en zijn voorlopers. Rotter
dam 1995, geven vanaf 243 een bondig overzicht van archiefbouw in Nederland inclusief de betekenis van Jacobus van Lokhorst inza
ke de bouw van archieven. Zie ook: G.S. van Holthe tot Echten, ' D e
Rijksbouwkundige Jacobus van Lokhorst en zijn bureau 1878-1906' in: Bulletin KNOB 85 (1986) nr. 5 . 193-209. Evenzeer bijzonder lezenswaardig: P.T.E.E. Rosenberg, Geschiedenis van het Rijksbou- wen - Jacobus van Lokhorst, 's-Gravenhage 1987 met op 16 de ver
melding van een contemporaine bron waarin het Groningse archief van Van Lokhorst als archiefkasteel wordt getypeerd (wegens de ronde hoektoren).
7 'Johannes Antonius Willibrordus Vrijman, bouwkundige en archi
tect voor de gebouwen van Onderwijs enz. 1888-1906. rijksbouw
kundige voor de gebouwen van Onderwijs enz. 1906-1920. rijks
b o u w m e e s t e r voor de O n d e r w i j s g e b o u w e n 1 9 2 0 - 1 9 2 3 ' v o l g e n s : Corjan van der Peet en Guido Steenmeijer 1995 (zie noot 6). 356.
Overigens maakt dit standaardwerk geen melding van Vrijman als architect van het Provinciehuis te Groningen (665).
8 Zie in dit verband: Victor M. Schmidt, ' D e u g d z a a m h e i d voor de buitenwacht: de gevel van het huis Cardinaal te Groningen' in: Bul
letin KNOB 91 (1992) nr. 1, 15-20 en eventueel de reactie van Kuy- per, W.. ' D e deugden van het Huis Cardinaal te Groningen' in: Bul
letin KNOB 93 (1994) nr. 3 . 123-125. Tevens: Edward Houting, Gevelstenen in Groningen. Assen 1997. 20 en 75.
" De Sint Jansstraat is gelijktijdig met de bouw van het Rijksarchief ten behoeve van vlotte verkeersafwikkeling aanzienlijk verbreed, daarbij werd ter plaatse de stadsmuur d o o r b r o k e n ; tot aan deze doorbraak telde de stad aan de oostelijke zijde twee poorten: de Poelepoort en de Oude Ebbingepoort.
1 0 Een snor of snurre is een straatje van geringe betekenis volgens: K.
Feringa. Straten en Pleinen, Singels en Stegen - Groningen binnen de wallen. Groningen 1994. 60.
1 1 Overkapping van historische binnenplaatsen komt sinds het laatste kwart van de twintigste eeuw regelmatig voor. Het verschijnsel leid
de in 2007 o.m. tot een stage van Hans van den Heuvel bij de Rijks
dienst voor A r c h e o l o g i e , C u l t u u r l a n d s c h a p en M o n u m e n t e n (RACM). Zijn stageverslag (Glazen) overkapping van binnenplaat
sen bij rijksmonumenten - september-december 2007 is opgenomen in de bibliotheek van de R A C M te Zeist, een bewerking hiervan is als tweede artikel in dit nummer gepubliceerd. ' O u d e ' voorbeelden van overkapte binnenplaatsen kunnen in Nederland worden aange
troffen in Gulpen, chateau Neubourg. overkapping 1850 (architect V.
Evrard): Schiedam. Korenbeurs, overkapping 1872: Haarzuilens, kasteel De Haar. overkapping 1897 (architect Joseph Paris onder directie van P.J.H. Cuypers).
1 2 Bol. Jan en Knudsen. Jacqueline. " M A D architekten. Groningen - Wij houden niet van luchtkastelen' in: Bouw Architectuur in Neder
land 61 (2006) nr. 6, 6-11 (vraaggesprek met Johannes Moehrlein en Aron van Delft).
! ? De Rijksdienst voor de Monumentenzorg ( R D M Z ) fuseerde op 1 november 2006 met de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodem
onderzoek (ROB) tot de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurland
schap en Monumenten (RACM).
1 4 Volgens het pandsdossier Groningen (GR) 2003 D. Provinciehuis.
Martinikerkhof 12 berustend bij de R A C M .
1 5 Gemeente Groningen, monumentenvergunning nr. RO-200501216 d.d. 15 november 2006.
