jaargang 13 • nummer 47 • september 1995
Toekomst
van het
Liberalisme
Colofon
Inhoudsopgave
a d m in is tr a t ie H e re n g ra c h t 38A 2511 E J D en H a a g tel: 070-3622433 fax: 070-3617304 h o o fd r e d a c te u r C edric P . S ta lp e rs L e n n o n d re e f 60 5012 AT T ilb u rg r e d a c tie J e r o e n v a n d en B erg T a m a r a v a n B oxtel M a riu s B o sselaers M a rte n G erssen C h r is tia a n Hooslay-out
Geert, v a n B u u ldrukwerk
D ru k k erij C ollectief W aalw ijk A rtikelen en suggesties k u n nen n aar het adres van dehoofdredacteur gestuurd worden.
Liberté Egalité F raternité is h et onafhankelijk politiek ka- derblad van de Jongeren Orga
nisatie Vrijheid en Democratie (JOVD).
LEF verschijnt vier keer per jaar. Een abonnem ent kost fl.
25,00 op jaarbasis. Indien lo pende het ja a r een abonne m ent genomen wordt, worden reeds verschenen num m ers uit
dat ja a r nagezonden. Losse' exemplaren kosten 7,50. Alle artikelen worden op per
soonlijke titel geschreven. Niets uit deze uitgave mag, op
welke wijze dan ook, worden overgenomen zonder schrifte lijke toestemm ing van de au
teu r s èn redactie.
Lib e ra l P h ilo so p h y
Earl Russell 5
De to e ko m st van de v rijzin n ig h e id
mr. Jan Kees Wiebenga 9
Een vernieuw end e v isie op lib e ra lism e
Bert Blasé 11
De to e ko m st van het lib e ra lism e
drs. P.A, van Vugt 13
P le id o o i voor een c o n se rva tie f lib e ra lism e
Patrick van Schie 15
Het flip p o lib e ra lism e
-liberalen dolend op de weg d er dynam iek?
Arthur Koeken 19
De m e n se lijk e v rijh e id en het lib e ra lism e
Hans Slavenburg 26
Lib e ra lism e : n ie t sle c h t, kan beter
Dennis Hesselink 2 9
Lib e ra le n in N ed erla nd zijn nog la ng n ie t kla a r
Arjan Toor 31
Lib e ra le n en nieuw e m ora len: La isse z-fa ire , ju is t nu.
Marten Gerssen 33
Lang Leve Th o rb e c ke ’s gedachtengoed
Tamara van Boxtel 3 5
P o sitie f Lib e ra lism e
Wilfried P.C.G. Derksen 3 7
K ille p o litie k
Step ha n Verhoeven 4 0
Redactioneel
“We leven in het tijdperk van de ont-ideologisering. Het m arxism e is dood en daa rm ee is de s trijd
tussen liberalism e en m arxism e ten gu n ste van het liberalism e beslecht. M a a r d a a rm ee is de h isto ri sche taak van het liberalism e nog niet ten einde. De ideële on tw ikkelin g m oet verder. Onze nieuw e
opgave is nu: de vrijheid van de m ens en de rechten van de natuur, d u s economie en ecologie, m et elk aa r in verbin ding brengen. In onze sam enleving moet voorts de crim in a liteit fors om laag. D e la s tendruk m oet naar beneden. De w erkloosheid moet worden opgelost. Grote nieuw e opgaven liggen er
ook om techniek en ethiek m et elkaar te verzoenen.
M a rk t en m ilieu m et elkaar te verbinden, techniek en ethiek, d a t is een nieuwe ideële taak voor lib e ralen. Thorbecke za g d a t al: D e m ens is p a s echt vrij, als die vrijheid sa m en gaat m et veran tw oorde
lijkh eid voor anderen, de gem eenschap en de om geving w aarin h ij leeft.’ D a t zei h ij zo ’n 130 ja a r geleden.
J o ris Voorhoeve
I n d it n u m m e r s ta a t de to e k o m st v a n h e t lib eralism e ce n tra a l. Voor w elke ta k e n s t a a t h e t lib e ra lism e? O p w elke p u n te n is de m a a tsc h a p p ij nog n ie t af? Hoe o n d ersch eid t h e t lib e ra lism e zich v a n a n d e re politieke stro m in g en n u de v ersch illen tu s s e n de politieke p a rtije n v e rv a g e n ? D it zijn e n k e le v a n de vele v ra g e n op w elke de a u te u r s v a n d it n u m m e r een an tw o o rd geven.
H e t e e rs te th e m a n u m m e r over lib eralism e w as vooral a n a ly tisc h v a n a a rd . I n d it n u m m e r w il de re d a c tie als spiegel d a a ro p m e e r m e n se n u it h e t veld a a n h e t w oord la te n e n e e n p la tfo rm b ie d en voor visies op h e t lib eralism e v a n m orgen.
E a r l R ussell, w oordvoerder v a n de L iberal D em ocrats, geeft m e t een zeer le z e n s w a a rd ig filosofisch a r tik e l de voorzet op de discussie. H ie rin geeft hij een du id elijk profiel v a n de lib e ra le ideologie, a fg ez et te g e n h e t co n serv atism e e n socialism e, en sn ijd t de voor h em v a n e s s e n tie e l b e la n g zijnde p o litiek e th e m a ’s a a n .
J a n K ees W iebenga, lid v a n E u ropese P a rle m e n t voor de W D , sc h e tst de to e k o m st v a n de v rijz in n ig h eid , g e ïn sp ire e rd door zijn e rv a rin g e n b in n e n de F ra c tie v a n E u ro p ese L ib e ra le n , D e m o c ra te n e n H e rv o rm e rs (E.L.D.R.).
B e rt B lasé, po litiek ad v ise u r en pu b licist, b esch rijft de ta k e n v a n de lib e ra le n voor de to ek o m st, die z.i. vooral op h e t gebied v a n m ilieu en w erk g eleg en h eid liggen. T ev en s k a a r t hij de ach ille s h ie l v a n de lib erale p o litiek a a n : ”E en tw eede fu n d a m e n te le k w e tsb a re p le k v a n h e t lib e ra lism e is d a t zij sp re e k t tot de g re n s v a n de persoonlijke vrijheid. Zij g a a t n ie t over die g re n s h een . D e lib e ra le ideologie le v e rt g een m a a tsc h a p p e lijk e m e ch an ism e n om m e n sen op h u n v e ra n tw o o rd e lijk h e d e n a a n te sp rek en , of de opbouw ende k a n t m e e r a a n te sp rek en d a n de d e s tru c tie v e .”
U ite r a a r d m a g in een n u m m e r als dit, een b ijd rag e v a n h e t w eten sch a p p elijk b u r e a u v a n de g ro o t ste lib erale p a rtij in N e d e rla n d n ie t o n tb rek e n . P a tric k v a n Schie v a n de T e ld e rs tic h tin g p le it voor een co n se rv a tie f lib eralism e in een a rtik e l over de re la tie s tu s s e n in dividu, s t a a t e n g em een sch ap . P e te r v a n V u g t m a a k t, n e t als de h e e r W iebenga, een o n derscheid tu s s e n h e t lib e ra lism e in enge zin (een politieke stro m in g ) e n lib eralism e in b red e zin (een levenshouding) e n r ic h t zich m e t zijn b ijd ra g e m e t n a m e op jo n g eren .
H e t a rtik e l v a n A rth u r K oeken, voorm alig h o o fd b estu u rd er v a n de JO V D , h a n d e lt over de v isie v a n h e t lib eralism e op h e t goede leven en de v e rta lin g v a n deze visie n a a r de h e d e n d a a g s e s a m e n leving. Zijns in zien s d ie n t v a n u it h e t lib eralism e een a a n ta l nieuw e th e m a ’s op de a g e n d a g e p la a ts t te w orden, zoals de m u lti-sam en lev in g , de h e rk e n b a a rh e id v a n de sa m e n le v in g en in d iv i d u a lise rin g , de o p en b are ru im te en de u itsto o t v a n m ensen.
LEF___________________________________________________________________
H a n s S la v e n b u rg , v o o rz itte r v a n de N ieuw e P a rtij, g a a t in zijn a rtik e l in op de rol v a n h e t in d iv i d u e n s te lt d a t de h u id ig e p olitiek nog v e r v a n de id eale lib erale sam en lev in g a fs ta a t. K e rn b e g rip p e n v a n zijn betoog zijn van in dividu aliserin g naar in d ivid u a tie en bevrijde politiek.D e n n is H e sse lin k , JD -v o o rzitte r, m a a k t in Liberalism e: niet slecht, kan beter h e t v ersch il tu s s e n de v rijzin n ig -d e m o cratisch e ideologie en h e t lib eralism e du id elijk en geeft zijn defin itie v a n soci- a a l-lib e ra lism e . Zijn tegenpool bij de JO V D , A rjan Toor, s te lt d a t m e n sen m o eten le re n o m g a an m e t de v rijh e id die o n ts ta a n is dankzij de on tzu ilin g en ziet h e t te g e n g a a n v a n de d e so rië n ta tie o n d er de g eïn d iv id u aliseerd e bevolking als een v a n de b e la n g rijk ste ta k e n v a n h e t lib eralism e. M a rte n G erssen , v o o rz itte r v a n de filosofische com m issie v a n de JO V D , re a g e e rt m e t zijn a rtik e l op een a rtik e l v a n de h e re n G roenveld en V an d er L ist v a n de T eld erstic h tin g (w eten sch ap p elijk b u r e a u v a n de VVD) in h e t N R C H an delsblad n.a.v. h e t v ersch ijn en v a n h e t g esch rift Tussen vrij
blijven dh eid en p a tern a lism e v a n genoem de o rg an isatie.
T a m a r a v a n B oxtel, d ra a g s te r v a n h e t slim ste b rilletje in de JO V D , g a a t in h a a r a rtik e l in op de v oo roordelen die n ie t-lib e ra le n je g e n s lib erale n h eb b en en s te lt d a t lib eralism e n ie t slech ts een ideologie m a a r een le v en sh o u d in g is.
T en slo tte geven S te p h a n V erhoeven e n W ilfried D erk sen , lid v a n resp ectiev elijk W D e n D 66, h u n k ijk op de to e k o m st v a n de lib erale ideologie. N iet alleen zijn de politieke a c h te rg ro n d e n v a n de a u te u r s v ersch illen d ; ook k om en zij in h u n b ijd ra g e n to t to ta a l a n d e re conclusies. M et de p rik k elen d e te g e n ste llin g e n tu s s e n h u n visies w o rd t deze L E F m e t een gezond d e b a t afgesloten.
Ik w en s u veel leesp lezier toe m e t d it tw eede en la a ts te deel over de lib erale ideologie. C edric P . S ta lp e rs ,
h o o fd red acteu r L iberté E galité F raternité
Liberal Philosophy
Ea rf Russell
L ib e ra lism is, h a s b een , a n d alw ay s w ill be a n in te rn a tio n a l political philosophy. I t h a s develo- p e d in d ifferen t w ays in different cou n tries. In p a rtic u la r, th e L ib eralism w h ich h a s faced th e m onopoly pow er of a C atholic ch urch te n d s to be d ifferen t from th e L ib eralism w h ich h a s not. T h e L ib eralism w hich h a s faced a stro n g S ocialist go verning p a rty still b eliev in g in t h a t u topi- a n fa n ta s y te n d s to be d ifferen t from th e L ib eralism w hich h a s not. T h e L ib e ra lism w h ich h a s h a d to g rap p le w ith a stro n g cen tralized n a tio n s ta te w ith a developed sen se of its ow n
sov ereign pow er te n d s to be different from th e L ib eralism w h ich h a s not. I t is th is stro n g cen- tra liz e d sovereign n a tio n s ta te , r a th e r th a n w icked c a p ita lists or re a c tio n a ry P o p es, w h ich h a s b e e n th e b ig b u lly B ritis h L ib erals a re try in g to p u t in its place.
I t is in E n g la n d t h a t L ib eral politics h a ve th e ir lo n g e st continuous in s titu tio n a l histo- ry. T h e L ib eral D em o crats a re th e h e irs of th e L ib e ra l P a r ty , j u s t as th e L ib eral P a r ty w ere th e h e irs o f th e W higs. T he W higs tra e e d th e ir co n tin u o u s h isto ry b a c k to th e a tte m p t, in 1679, to exclude J a m e s II from th e E n g lish suc- cession, a n d J o h n Locke w as our first serious p o litical th in k e r. We a re th e h e irs of a conti n u o u s tra d itio n w hich stre tc h e s from Locke th ro u g h M ill to K eynes a n d B everidgo. Beve- rid g e, try in g to p ro te c t people from th e g ia n ts of p o v erty a n d w a n t, cam e from th e sam e tr a d i tio n as Locke try in g to p ro te c t th e m a g a in s t a n a r b itr a r y k ing. I t is a tra d itio n of p ro tec tin g in- d iv id u als from th e effects of a rb itra ry power.
I t is th is tra d itio n of iden tify ing gross in ju stice s as a form of bullying, a s a n a r b itra ry pow er exercised over in d iv id u als, w hich ap- p e a rs to u s to do m o st to d istin g u ish u s from th e S ocialist tra d itio n . W h ere th e y see a ru lin g class, w e see pow er n o t controlled by law . W he re th e y w a n t to ch an g e th e h olders of power, we w a n t to chan g e th e c h a ra c te r a n d re la tio n s of pow er itself. F o r u s, th e M arx ist cult o f ‘revolu- tio n ’ is sim ply a n a tte m p t to p u t th e boot on th e o th e r foot. F o r som eone w ith a h a tre d o fjac k - boots, th is is no im provem ent.
W e see no re a so n w hy th e S ocialist ap- p ro a c h sh o u ld be classifïed as m ore ‘left-w ing’ th a n ours: w e th in k th e irs te n d s to leave alone a ll th e w o rst in ju stice w hich n e e d to be rem e- died. J e re m y T horpe, m a n y y e a rs ago, w as w ildly a p p la u d e d by a L ib eral au d ience w h en h e d escrib ed th e L ab o u r P a r ty a s ‘th e m o st r e a c tio n a ry in s titu tio n in th e co u n try ’. T h ey a re a b ig -stick p a r ty w hich believes in ‘stro n g
g o v e rn m e n t’.
F o r u s, from J o h n Locke say in g th a t ev en G od A lm ighty m u s t keep h is prom ises, dow n to o u r D ep u ty L eader, A lan B eith , say in g in 1991 t h a t ”w e a re th e only p a rty com m itted
to com ing in to office re a d y to red u ce o u r po w er“, w e h av e a co ntinu o u s ideological tra d itio n . As Locke’s r e m a rk su g gests, o u r ch o sen in s tr u m e n t for control of pow er is law , com bined w ith a n ascen d in g th e o ry of pow er w h ich b a s e s g o v ern m e n t on th e co n sen t of th e governed. L aw does n o t p ro tec t classes: it p ro te c ts in d iv i duals. F ro m th e ch am p io n sh ip of th e seven- te e n th c e n tu ry nonconform ist, c rim in alized for n o t a tte n d in g C h u rch of E n g la n d services, to th e ch am p io nsh ip of th e tw e n tie th c e n tu ry unem p lo y ed th r e a te n e d w ith loss o f b en efit for tu rn in g u p to a jo b in te rv ie w w ith ‘u n sa tisfa c to - ry a p p e a ra n c e ’, th e b asic reflex to d efen d th e in d iv id u al a g a in s t a b u lly in g po w er is th e sam e.
L ab o u r occasionally m a k e fu n of u s for ou r concern w ith lib e rty a n d c o n stitu tio n a l r e form , b ecau se th e y say it w ill n o t m a k e m u c h difference to th e suffering w h ich a c tu a lly h a p p en s on th e ground. T his is w h e re w e th in k th e y a re com pletely w rong. A m ong th e in d iv i d u a l in ju stices w hich g et m e m b e rs of P a rlia - m e n t called in to p u t th e m rig h t, a la rg e m ajo ri- ty come from one or o th e r tw o cau ses. T h e firs t is a n excess of pow er u n co n tro lled b y law . F o r exam ple, th e pow er of B ritis h Social S ecu rity ofïicers to d eprive people of th e ir b e n e fits for al- leged offences, before a n y le g a l h e a rin g , a p p e a rs to u s to be a c o n stitu tio n a l issu e. I a m a t p r e s e n t h a n d lin g a case in w h ich a w o m an w as de- p riv ed of all h e r b en efits b eca u se sh e u n w isely an sw e re d b a c k to th e people w ho w ere in te rv ie - w in g h er. W e do n o t th in k one p erso n sh o u ld be allow ed th is so rt of n e a r life a n d d e a th pow er over a n o th e r; pow er is n o t b ein g co ntro lled by law . T h e o th e r cause of m a n y in d iv id u a ls w h ich la n d on our desks is fa ilu re to t r e a t people a s in d iv id u als. F o r exam ple, w e h a v e a n ew la w in B rita in w hich assesses w h e th e r people a re m e- dically fit to w ork by a w r itte n q u e s tio n n a ire , in w h ich each an sw e r scores a c e rta in n u m b e r of points.
W e a n d L a b o u r a g re e th a t th is w ill do injustice. T h ey th in k it is w ro n g b ecause it is a b a d for- m u la : w e th in k it is w ro n g because it is a form u- la. I t goes w ro n g b eca u se it fails to tr e a t people a s in d iv id u als, a n d th e re fo r fails to p ay a tte n - tio n to th e facts of th e case. I t is w o rth dw elling on th is s o rt of d e ta il b eca u se it show s how a n a p p a r e n t u n ity of policy can m a s k a fu n d am en - ta l difference of philosophical app roach. T his u rg e to control pow er is e n tire ly a b s e n t from L a b o u r’s b a sic reflexes. F o r us, ch an g in g its p o ssesso rs is no s u b s titu te for controlling it. T h e lo u d e st ch eer I h a v e ever h a d from a p a rty a u d ien ce w a s for say in g t h a t if w e w ere in offi ce, w e w ould b e no b e tte r: w e w ould n eed con tro l j u s t as m u c h as th e others.
B ecau se of th e concern w ith ind iv id uals a n d w ith th e law , w e a re less likely th a n o th e r p a r tie s to fall in to th e tr a p of b ein g politically correct. In ju stic e can be done to m en as w ell as to w om en, to w h ite s a s w ell as to blacks. I t is of course m ore often done to th o se ou tside posi- tio n s of pow er, a n d a co n siste n t dislike of in ju s tice is likely to h a v e th e effect of favo uring d is a d v a n ta g e d groups. W h a t it w ill n o t do is fa- v o u r th e m c o n siste n tly or au to m atically . Politi- cal co rrectitu d e, a s w e see it in th e U n ite d S ta te s, is th e la te s t form of religious into lerance. U n d e rn e a th th e fash io n ab le d ress, t h a t is one of o u r p a r ty ’s old est enem ies.
A fter la w a n d con sent, ou r n e x t chosen w eap o n for controlling pow er h a s b een political p lu ra lism . T h is is of tw o sorts: a b elief in p lu ra- lism in th e s e a ts of pow er, a n d in p lu ra lism in th e re a lm of m o rals a n d id eas. T he firs t b eg an , in th e s e v e n te e n th cen tu ry , as a n a tte m p t to d efen d th e a u to n o m y of local g o v ern m en t a g a in s t K in g J a m e s II, w ho w as try in g to p urge a ll h is p o litical o p po nents from local govern m e n t. O u r devotion to p lu ra lism grew , a fte r th e U n io n w ith S co tlan d in 1707, in to a defence of th e com posite, a g a in s t th e u n ita ry , s ta te . Bri- ta in h a s n e v e r b e e n a n a tio n sta te : it is a un io n o f th e n a tio n s of th e E n g lish , th e Scots, th e W elsh, a n d , in th e p a s t, th e I ris h in a single com posite s ta te . T h is m e a n s B rita in can n o t be a so vereign n a tio n s ta te : it does n o t ev en h av e th e key a ttr ib u te of a u n ita r y sovereign s ta te , a u n ifo rm n a tio n a l sy stem of law . Scots law to th is d ay re m a in s d ifferen t from E n g lish law. F o r u s, th is h a s alw ay s m e a n t t h a t B rita in is a com posite s ta te , j u s t a s th e U n ite d Provinces of th e N e th e rla n d s w ere in th e se v e n te e n th cen tu ry . P o w er is d is trib u te d b e tw e e n sev eral se a ts of a u th o rity , a n d th e n e e d for co n su ltatio n a n d cooperation b e tw e e n th e m is a n o th e r v ita l
check on g o v ern m en t. W e see no re a so n w hy th is sh ould n o t be com patible, a s it w as in th e se v e n te e n th c e n tu ry N e th e rla n d s , w ith th e m o st conspicuous political a n d econom ie suc- cess. I f th e s e v e n te e n th c e n tu ry N e th e rla n d s h a d a sovereign pow er, I h a v e no id e a w h ere it w as located. T ories, from J a m e s II dow n to J o h n M ajor, h a v e n e v e r b e e n capable of u n d er- s ta n d in g th is b elief in a p lu ra l s ta te , le t alone ag ree in g w ith it. L ib erals h av e alw ay s b een a B ritish p a rty : T ories h a v e alw ay s b e e n a n E n g lish p a rty . We know th a t E n g la n d is no m o re B rita in th a n th e province of H o lla n d is th e N eth erlan d s.
I t is th is a tta c h m e n t to a p lu ra l s ta te w hich h a s m a d e u s able, u n iq u e ly am o n g B ri tis h political p a rtie s , to w elcom e th e E u ro p e a n U nion w ith o u t re se rv a tio n . W e do n o t h a v e to a sk th e q u estio n w hich agonizes th e Tories: sovereign s ta te or sovereign E u ro pe? W e h av e no problem w ith th e id e a th a t som e pow ers m ay be in one place a n d som e in th e o th e r, a n d if th is m e a n s t h a t B ritish g o v ern m e n ts can n o t a l w ays do e v e ry th in g th e y w a n t, so m u ch th e b e t te r. We m a y th in k t h a t th e E u ro p e a n Com m is- sion, like o th e r executives, n eed s to b e con- trolled, b u t w e w ill look in stin ctiv ely to incre- ases in th e pow er of th e E u ro p e a n P a rlia m e n t to provide t h a t control. J u s t a s th e develo p m ent of B rita in h a s n o t sto pped S co tlan d from b ein g a n atio n , so th is w ill n o t d estro y th e id e n tity of B rita in . J o h n M ajor sounds, w h e n h e ta lk s a b o u t E u ro p e, like a n erv o u s b ach elo r w ho fe- a rs t h a t m a rria g e w ill d estro y h is id e n tity .
O u r believe in p lu ra lis m of id e as is a legacy of a belief, w hich also goes b a c k to J o h n Locke, in religious to leratio n . I t w a s J o h n S tu - a r t Mill, in th e n in e te e n th cen tu ry , w ho exten - ded th is from a b elief in p lu ra lism in religion into a b elief in p lu ra lism in m o rals. I t w as h is b elief t h a t th e only re a so n for w h ich m a n k in d is ju s tifïe d in in te rfe rin g w ith th e freedom of ac-
tio n of one of its fellows is to p re v e n t h a r m to o th ers, a n d it is still a co rn ersto n e of L ib eral th in k in g t h a t it is w ro n g to in te rfe re w ith a per- son’s freedom for w h a t o th e rs consider to be h is own m o ral or p h ysical good. I t is th is b elief w hich h a s led u s, w ith little p olitical tro u ble, th ro u g h th e sex u al rev o lu tio n w hich h a s h ap p e- n ed since 1960. F o r u s, as for Mill, it is th is b e lief, r a th e r th a n a S ocialist ch am p io n sh ip a n d in c re a se d o p p o rtu n itie s for w om en. M ill correct- ly iden tified it as a n issu e of h u m a n rig h ts. I t is a n o th e r b ra n c h of our lo n g -sta n d in g com m it- m e n t to p ro tec t people from bullying.
T h e fig h t for religious p lu ra lism m ay be v e ry la rg e ly w on, th o u g h fa tw a s occasionally re m in d u s t h a t it h a s to be fo ug ht a g a in . Y et th e em otions w hich led into religious persecu- tio n a re still alive. A tte m p ts to defend th e edito- r ia l in d ep en d en ce of th e BBC, or to secure eq u al rig h ts for gays, come o u t of th e sam e well- sp rin g w hich led m y g re a t-g ra n d fa th e r, in tw el- ve consecutive sessions, to in tro d u cé a bill to allow J e w s b y religion to sit in P a rlia m e n t. H e g o t it th ro u g h , even th o u g h h e h a d to becom e P rim e M in iste r to do so. I t is th e sam e well- sp rin g from w hich G lad sto n e drew th e stre n g th to d efend B ra n d la u g h ’s rig h t to s it in P a r lia m e n t as a n avow ed a th e is t, even th o u g h R a n d o lp h C h u rch ill said G ladsto n e m u s t be a n a th e is t h im se lf b ecau se h e did so. So long as th e h u m a n b ein g is a n in to le ra n t an im al, th e se re- flexes w ill still b e needed.
P a r tly b eca u se it tu rn e d a tte n tio n aw ay fro m th e se e te rn a l q u estions, we h a v e alw ays re g a rd e d Socialism as colossal w ro n g tu rn in g in th e in te lle c tu a l h isto ry of th e w est. I t is n o t only a w ro n g tu r n in g b ecau se it ignores re a l q u estio n s of principle, b u t also b ecause it erects q u estio n s of p rinciple w h ere no q u estio n of p rin ciple o u g h t to be. No L ib eral can re g a rd th e in- cre a se of th e pow er of th e s ta te as good in itself. Y et equally, no L ib eral can re g a rd th e dim inu- tio n of th e pow er of th e s ta te a s good in itself. W e ex ist to p reserv e lib e rty a n d to p re v e n t bul- lying. Y et th e s ta te is n o t th e only bully on th e horizon. A ty ra n n ic a l em ployer, a sadistic h e a d te a c h e r, a c o rru p t Councillor, or even a
n e ig h b o u r w ith a noisy stereo, a re equally capa- b le of bullying, a n d a g a in s t th e m , we look for p re v e n tio n to th e s ta te . L ib erty is n o t only li b e rty a g a in s t th e sta te : it is also lib erty from o u r fellow -m en, from w hom th e s ta te m ay pro- te c t us. T h a t, a fte r all, is w hy we a re n ot a n a rc h is ts .
M a rg a re t T h a tc h e r is h e re to b la m e for p ro d u cin g a deep m isu n d e rsta n d in g in th e m ea- n in g of th e w ord ‘lib e ra lism ’. S h e believed th a t it w as alw ay s ‘lib e ra l’ to le ssen s ta te action, a n d t h a t a com plete devotion to free m a rk e t princi- p les w as of th e essence of ‘lib eralism ’. J o h n S tu - a r t M ill did n o t m a k e th a t m istak e. T h ough he w a s as d ed icated to free m a rk e t principles as M rs. T h a tc h e r, h e in s is te d th a t th e y w ere n o t a n y n e c e ssa ry p a r t of h is principle of lib erty. As h e said , ‘tr a d e is a social a c t’. W hoever ta k e s p a r t in it affects th e in te re s ts of oth ers, a n d his b e h a v io u r is in a sp h ere w hich society, in p rin ciple, m ay re g u la te . M ill’s objection to s ta te re- g u la tio n of th e econom y w as b ecau se h e b elie v e d a free m a rk e t w a s th e w ay th in g s w ere
‘m o st effectually prov ided for’: it w a s a p u rely p ra g m a tic te st.
L ib erals h av e co n tin u ed to ap p ly t h a t p ra g m a tic te s t, w hile o ften fin d in g t h a t th e y did n o t g e t th e a n sw e rs a s Mill. T h a t is w h y th e re w as a ro a d open w h ich led fro m M ill to K eynes a n d B everidge. W e co n tin u e to believe th a t for th e o rd in ary deliv ery o f goods a n d s e r vices, a free m a rk e t is n o rm a lly th e w ay th e y a re ‘m o st effectually p rov id ed for’. W e see no conflict b etw ee n th is b e lie f a n d th e b e lie f t h a t public services a re often ‘m o st effectu ally p ro v i ded for’ by s ta te action. W h ere th e service n eed s to be u n iv e rsa lly av ailab le, like schools or hos- p ita ls, th e s ta te te n d s to b e th e m o re effective provider. I t w ill n ev er, u n til w e a re a ll m illio- n a ire s, b e possible for everyone to afford such services p riv ately . T h e m o re cap ita l-in te n siv e services, like a h e a r t b y p ass, a re ones w e could n o t provide for w ith o u t m a ssiv e in s u ra n c e p re m ium s, a n d th e one d is a s te r w e ex p erien ce is alm o st b o u n d to be th e one a g a in s t w h ich we h av e n o t provided. T alk a b o u t freed om of choice is no an sw er: one c a n n o t choose to sav e m oney for a h e a r t b y p ass a fte r th e h e a r t a tta c k h a s h it one. T his is freedom of choice for th e rich , a n d no choice for anyone else.
P ub lic provision is a p p ro p ria te for som e- th in g to w hich w e w a n t to s e t a non-com m ercial objective, like railw ay s. I know of no co u n try in E u ro p e w h ich r u n s successful ra ilw a y s w ith o u t subsidy, a n d t h a t sub sidy is u s u a lly fa r ch ea p er th a n th e cost of congestion on th e ro ad s. Any- th in g w hich is a n a tu r a l m onopoly is a p p ro p ria te to public ow nership, a n d so is so m eth in g , like n u c le a r pow er, w hich c an n o t b e allow ed to go b a n k ru p t.
Good public services, by c re a tin g oppor- tu n itie s w h ich w e could n e v e r o th e rw ise h a v e enjoyed, a re good L ib eral in s titu tio n s . B ecau se th e y can, if properly fun ded, give u s freedom from w a n t or ign o rance, th e y can do fa r m o re to in c re ase th e su m of h u m a n freedom th a n th e y ever do to dim in ish it. T h ey a re p a r t of th e d u ty of th e s ta te , w hich is as old a s g o v e rn m e n t i t self, to p ro te c t its citizens. F o r m a n y cen tu ries, w e h a v e u n d ersto o d t h a t th is d u ty c a n n o t b e
confined to physical pro tectio n a g a in s t foreign invasion. T he E n g lish s ta te , on th e r a r e occa sions w h en it h a d th e pow er, h a s alw ay s trie d to p ro te c t its citizens a g a in s t p o v erty a n d di- sease, a n d h a s b een p re p a re d to ta x in o rd er to do so. T hose w ho deny th is fun ctio n of s ta te a re n o t L iberals; th e y a re su b -a n a rc h ists. In p a rti- cular, th e u ses of th e p h ra s e ”ta x a n d sp en d “ a s a form of criticism h a s a n a rc h is t im plications.
S ta tes h ave taxed and spend as far back as their existence is known; it is w hat they are for. The pyram ids in E gypt and the Pantheon in A thens are fruits of policies o f ”tax and spend“. A state w hich does not ta x and spend w ill not even h ave a defence: it w ill be totally pacifist. W hat w e should tax and spend for are legiti- m ate objects of argum ent, but anyone who ob- jects to taxin g and spending in prin ciple threa-
ten s th e existence of the state itself. That is no part of Liberalism .
W hat is under threat at the end of the tw en tieth century is not the state: it is the na-
tion state. N ation al sovereignty and the free
m arket are enem ies, and it is not possible to owe an absolute allegiance to both. We choose to owe a qu alified allegiance to both, rather than an absolute allegiance to either.
Foreign exchange m arkets cannot be controlled on a national basis, and therefore such v ita l th in gs as exchange rates or interest rates cannot be under the control of any natio nal sovereign power. The am ount of money w ash in g across the exchanges every day is so great th at it is doubtful w hether even interna tional control can have the power top regulate it. This is another case for political pluralism: if w e are not to collapse into anarchy, the tw enty- first century w ill have to look for regulation on a far w ider basis th an even the European Union. No am ount of n ostalgia for the nation sta te w ill m ake th is need go away.
The environm ent is not a problem which can be controlled by nation states. Pollution knows n othing about national boundaries, as B ritain and th e N etherlands know very well. W hen the w ind is in the w est, you get our pollu tion, and w hen th e w ind is in the east, w e get yours. Only concerted action w ill ever do any- th in g to reduce this. No am ount of national sovereignty can build w alls round our airspace to stop pollutants blow ing in.
The principle of political pluralism thus m eans th a t th e nation state m ust lose power both upwards and downwards. It m u st lose po w er upwards to control problems which cannot be tackled on a national basis. It m ust lose po w er downwards w here the principle of consent dem ands th a t decisions be taken by those m ost affected. How m any schools a town needs is a decision to be taken by those who know the transport available in th at town. Either way, th e nation sta te loses.
This cannot be avoided, even by those, like the B ritish Tories, whom it disgusts. For us, it is easier because it fits like a glove into th e pluralistic principles w e developed to deal
w ith seventeenth century Britain. For the sam e reasons, for which w e worry about the arbitrary im plications of Parliam entary sovereignty, we worry about the arbitrary im plications of Arti- cle II of the U N Charter, w hich forbids interfe- rence in the internal affairs of another country. W hen Saddam H ussein drove a m illion destitu- te Kurds crawling across the m ountains into Turkey, w as this an internal affair? The need for power to be controlled is not m erely a natio nal need, and there is sense in the view th at in- ju stices in one country m ay concern another. In
a w eek Parliam ent, I m ay listen to colleagues defending Kurds, gays, the unem ployed, people wrongly dism issed by their em ployees, victim s of political correctitude, B osnian M uslim s, pe ople on poverty w ages, asylum seekers, wom en who are victim s of dom estic violence, or the in- dependence of the BBC. It is not necessary to listen long to hear th at they are all fighting a single fight, and th at it is the desire for freedom from bullying which holds th ese causes
together.
E arl R u ssell is one o f the leadin g L iberal Demo- crat figures ion the House o f Lords, is a profes sor o fH isto ry a t K in g ’s College, London, a n d he is currently the L iberal D em ocrat S pokesm an on S ocial Security in the House o f Lords.
H is great-grandfather - L ord John R u ssell - w as the L iberal P rim e M inister in the m id-nine- teenth century, a n d his fath er w as the philoso- p h er B ertran d Rusell.
De toekom st van de vrijzinnig heid
M r Ja n Kees W iebenga
1.
Hoe sta a t h et m et de toekom st van h et liberalisme? En hoe sta at het m et de toekom st v an libe rale partijen? W elke taakopvatting m oeten zij nastreven? E n w elke plaatsbepaling is er in h et politieke krachtenveld voor hen weggelegd? In ieder m ensenleven is h et nu en dan tijd voor b e zinning, voor ‘review and appraisal’. Voor politieke partijen geldt hetzelfde. D e vorm ing v a n h et paarse kabinet in 1994 stijgt waarschijnlijk in betekenis ver uit boven de daarbij v a stgesteld e tek st van h et regeerakkoord. H et geeft alle aanleiding om w eer eens na te denken over de bo ven staand e vragen. Hieronder volgen enkele kanttekeningen als bijdrage voor een verdere g e dachtenw isseling. Ik begin m et een paar inhoudelijke opmerkingen. D aarna wordt nog a a n dacht b esteed aan de strategische kant.
2
.
Om te beginnen ben ik van m ening dat 'de poli tiek ’ en ‘h et leven ’ n iet tw ee los van elkaar staand e zaken zijn. N atuurlijk is het besturen v a n de sam enleving iets anders en m eer be perkt dan h et leven en h et reilen en zeilen van de m aatschappij in al zijn verschijningsvorm en. M aar h et begrip ‘liberalism e’ duidt naar mijn gevoel vooral op de politiek in enge zin. Ik voel mij m eer thuis bij h et begrip ‘vrijzinnigheid’. Vrijzinnigheid beschouw ik als een ruimer be grip dat n iet alleen betrekking kan hebben op de politiek, m aar evenzeer op geloof en leven s houding. E en vrijzinnige politieke partij zal zich nim m er afzetten tegen kerk en geloof als zoda nig. Maar w el tegen fundam entalism e en ortho doxie, w aar die ook m aar voorkomen.
3.
Kernbegrippen voor een vrijzinnige benadering zijn natuurlijk de overbekende trits vrij-
heid/verdraagzaam heid/verantwoordelijkheid. D e vrijheid om in beginsel zelf je leven in te richten, ofwel m et andere woorden: het zelfbe schikkingsrecht. Vrijheid die ophoudt waar de vrijheid v an anderen beperkt wordt, hetgeen tot verantw oordelijkheid noopt. Vrijheid die u it g aa t van het b estaan van een ‘privaat domein’. N a a st de m aatschappelijke verantwoordelijk h eid die leidt tot een ‘publiek dom ein’. Een evenw icht dat alleen kan w erken bij een veron derstelde gelijkwaardigheid van alle m ensen.
4.
D it is natuurlijk n iets nieuw s. Toch zal uit deze k lassiek e benadering kunnen worden begrepen dat een liberale partij m eer oog heeft voor het privaatdom ein dan een socialistische partij. En m eer oog h eeft voor h et zelfbeschikkingsrecht dan een confessionele partij.
Deze benadering veronderstelt een veelvorm ige sam enleving. Hoe actueel een en ander is, blijkt in het kader van h et m inderhedenbeleid. Socia listen zullen daarbij geneigd zijn een flinke rol van de overheid te benadrukken. U it die hoek kwam bij voorbeeld veel steu n voor h et geven van onderwijs in de m oedertaal aan kinderen van m igranten binnen de officiële schooltijd. Li beralen m aken eerder onderscheid tu ssen h et aanleren van het N ederlands op school (het pu bliek domein) en aan de andere k an t h et door ouders of geloofsgenootschappen zelf te organi seren m oedertaalonderwijs b uiten schooltijd (het privaatdomein), zo nodig m et enige hulp van de overheid.
H et gaat hierbij dus om inburgering m et b e houd van eigenheid. B etreedt m en h et publiek domein, bij voorbeeld op school o f in de w erk plek, dan wordt m en geacht zich aan te p assen, onder andere door N ederlands te spreken. D at is nodig om de sam enleving behoorlijk te laten functioneren. Maar er is natuurlijk n iets op te gen dat m en zich thuis aan tafel in een andere taal uitdrukt.
5.
Vrijzinnige politiek is naar mijn m ening u it b e gin sel internationalistisch v an aard. Als m en sen werkelijk gelijkwaardig zijn, hoort h et er n iet toe te doen w elke n ationaliteit, huidskleur of geslacht zij hebben. In m aterieel opzicht geldt voor goederen hetzelfde. Terecht zijn libe ralen voor vrijhandel. In die zin is de Europese eenwording een liberaal project. Door m iddel van h et slechten van handelsbelem m eringen wordt im m ers gestreefd naar h et b ew erk stelli gen van een vreedzam e sam enw erking tu ssen de Europese landen. Sam enw erking in plaats van benadrukking van verschillen, een nadruk
die im m ers geleid heeft tot een eindeloze reeks
van vernietigende oorlogen.
6
.
Liberalism e in de toekom st m oet blijven u it gaan van een beperkte en dienstbare overheid. Hoe groter de overheid, hoe kleiner h et privaat- dom ein en hoe minder ruim te er is voor een goede uitoefening van h et zelfbeschikkings recht. In die zin is verdere sanering van bij voorbeeld h et adviesradenstelsel en van de pu bliekrechtelijke bedrijfsorganisatie bepaald niet achterhaald.
7.
De vorm ing v an h et paarse kabinet in 1994 heeft m isschien n iet geleid tot een w ezenlijk an der beleid dan voorheen. Maar h et feit dat bij die kabinetsform atie de Christen-dem ocraten in de oppositie zijn gekom en kan w el degelijk aan leiding worden tot grote partijpolitieke ver schuivingen. H et zal m oeilijk zijn voor h et CDA om zijn p laats in h et m idden van h et N eder landse politieke spectrum te behouden. En w el om de volgende reden. Op h et vlak van h et m a teriële beleid sta a t h et CDA de sociale m arkt economie voor. D at doet h et paarse kabinet in w ezen ook. V eel onderscheid is daarbij voor het CDA n iet w eggelegd. Op h et im m ateriële vlak ligt dat anders. D aar w aar W D , D 66 en ook de PvdA m eer nadruk zullen leggen op h et zelfbe schikkingsrecht, zijn de Christen-dem ocraten v an oudsher m eer geneigd tot bevoogding. Bij voorbeeld inzake vraagstukken als abortus en eu th an asie, m aar ook bij h et m ediabeleid. Er doem t aldus een beeld op van een behoudende partij die een com binatie voorstaat van m arkte conomie en bevoogding. Een beeld dat wij ook zien in D uitslan d m et de CDU en in h et Euro pees Parlem ent m et de Europese Volkspartij. Beide partijen staan duidelijk rechts van het midden.
8.
Daarbij kom t ongetwijfeld ruim te in het cen trum van de N ederlandse politiek. Wordt die ruim te opgevuld door een verder groeiende W D ? O f door m iddel van partij vernieuw ing op vrijzinnige grondslag, bij voorbeeld door een sa m engaan van grote delen van de W D m et een deel van h et huidige D66? In de vorm van een soort hernieuw de Oud/Stikker-operatie in 1948, waarbij de toenm alige Partij van de Vrijheid sam en gin g m et een groep vrijzinnig-democra- ten, die tijdelijk onderdak hadden gevonden bij de Partij van de Arbeid en waarbij de huidige W D ontstond?
D at valt moeilijk te voorspellen. Zolang Van Mierlo politiek aanvoerder van D 66 blijft en zo lang de W D fors groeit, zal de n eiging tot ver nieuw ing bij die partijen waarschijnlijk niet groot zijn. Toch is voor partij vernieuw ing op het vrijzinnige speelveld w el iets te zeggen. V anuit de W D kan daarbij worden ingebracht een sa m enhangende politieke benadering op basis van klassieke en doordachte beginselen alsm ede een grote, gedurende tien tallen j aren opgebouwde bestuurservaring. E lem enten die D 66 helaas ontbeert. V anuit de D 66-hoek kan worden in gé bracht een milde, niet-gepolariseerde wijze van politiek bedrijven. Partijvorm ing kortom op b a sis van het aloude adagium suaviter in modo, fortiter in re (afgewogen in de wijze waarop, m aar krachtig in de zaak zelve).
9.
Kan dit alles binnen één grote nieuw e vrijzinni ge partij? Een partij die ongetwijfeld w a t m eer vooruitstrevende n aast w at m eer behoudende leden zal kennen. Een partij w aarin als h et w a re ruim te is voor ‘m idden-rechts’, ‘midden-mid- den’ en ‘m idden-links’? D at zal n iet gem akkelijk zijn. Maar evenm in onmogelijk. In h et Euro pees Parlem ent bij voorbeeld w erken binnen het verband van de Fractie van de Europese Li beralen, Dem ocraten en Hervormers (E.L.D.R.) politici van een dergelijke verschillende snit goed sam en. Ook die fractie bevindt zich trou w ens in het m idden van h et politieke spectrum, tu ssen de Socialistische fractie ter linker zijde en de Christen-dem ocratische/Conservatieve fractie ter rechter zijde. D eze verschillen zijn als het ware eigen aan alle grote politieke stro m ingen. Binnen h et liberalism e hebben zij h e laas in de 19e en 20e eeuw voortdurend tot af splitsing geleid. En daarm ee tot verlies aan in vloed. Wil een partij vernieuw ing op h et vrijzin nige speelveld werkelijk kans van slagen heb ben, dan zal m en dit gegeven m oeten
incalculeren.
10.
Een laatste kanttekening. Een partij op vrijzin nige grondslag kan m oeilijk een partij van scep tici zijn. H et benadrukken van de w aardigheid van de m ens, van h et zelfbeschikkingsrecht, van een veelvorm ige sam enleving en van een internationalistische benadering leidden eerder tot Tim agination au pouvoir’.
M r J. G. C. Wiebenga is lid van het JÊr Europees P arlem ent voor de W D
en ere-lid van de JOVD.
Een vernieuwende visie op het lib e ra lism e
Be rt Bla séF rits B olkestein w as duidelijk genoeg: "iedereen denkt tegenwoordig liberaal, b eh alve J a n Ma- rijnissen van de SP.“ En ook H ans W iegel vertelde onlangs dat ”de algem ene denkrichting bij de m en sen in het land natuurlijk liberaal geworden is“. Zelfs al zou dit m aar voor een gedeelte w aar zijn, dan nog m oet de conclusie zijn dat de enorm e crim inaliteit, w erkloosheid en m ilieu vervuiling m ede een product zijn van de liberale doctrine. Is dat omdat w e als sam en levin g nu een m aal n iet m eer te bieden hebben, of ontbreken er fundam entele zaken aan h et liberale con cept? E en verkenning van een onontgonnen gebied.
D e m ens dient vrij te zijn in denken en hande len. D e vrijheid van de één wordt daarbij b e grensd door de vrijheid en h et w elbevinden van de ander. Zo m ag h et liberalism e in de kern worden beschreven. Inmiddels is echter geble k en dat deze sym pathieke kerngedachte op zich onvoldoende is om de sam enleving goed en g e olied te laten functioneren. De aard van de m en s en de structuur van de sam enleving zijn daarvoor te gecompliceerd. D us heeft het origi n ele liberale gedachtengoed zich in de loop van de tijd aangepast aan (en ingebed in) de m a a t schappelijke werkelijkheid.
Opvallend is dat bij invoegen van h et liberalis m e in ons m aatschappelijk b estel de W D (toch dè liberale partij) zich altijd sterk geïdentifi ceerd heeft m et h et kapitalism e. Partijleider B olkestein profileert zich daar zelfs openlijk m ee. D ie identificatie is geen vanzelfsprekend heid, dat is een keuze. Nu w as het logisch dat in de polariteit van het totalitaire com m unism e en h et kapitalism e, de liberalen voor h et kap italis m e kozen. N u de totalitair com m unistische drei gin g achter de rug is, is deze keuze echter geen vanzelfsprekendheid meer.
N ieu w e econom ische orde
W ie in onze tijd m et open ogen kijkt ziet dat het huidige economische systeem geen oplossing biedt voor h et grote probleem van de m assale werkloosheid. En omdat de W D zich hardnek k ig identificeert m et h et liberalism e, m oet de conclusie zijn dat de belangrijkste liberale stro m in g in N ederland genoegen neem t m et h et feit dat de enorm hoge werkloosheid niet. wordt te ruggedrongen (en dat zij dus genoegen neem t m et h et braakliggen van een grote hoeveelheid m enselijk talent!). Hetzelfde kan gezegd wor den over h et vraagstuk v an de k w aliteit van onze leefom geving.
Gezien h et feit dat h et k ap italistisch systeem zoals wij dat kennen daar n iet autom atisch voor zorgt, neem t h et liberalism e ook op dat g e bied genoegen m et een m arginale rol.
Liberalen zouden een beeld m oeten ontw ikke len over een toekom stige econom ie en ecologi sche orde, w aarin centrale w aarden v an h et li beralism e tot hun recht kom en. Vrijheid u iter aard, m aar ook volledige w erk gelegen heid en een schone leefom geving behoren daartoe. In mijn ogen zal h et liberalism e de vanzelfspre kende identificatie m et en dus de kritiekloze b e nadering van h et kapitalism e los dienen te la ten. Een herijking van de sociale zekerheid, van h et m onetaire- en b ela stin g stelsel zullen daar van h et gevolg m oeten zijn. H et p ast h et libera lism e in haar aard n iet om v a st te blijven hou den aan een systeem uit een andere culturele periode. H et huidige k ap italistisch e stelsel zal m oeten worden hervormd, m isschien zelfs ver vangen. Waarom horen w e daar b innen de W D zo w einig van? W aarom kw am er v a n u it de W D zo w einig steun toen de m in isters W eijers en Zalm, m et hun pleidooi voor h et b asisin k o m en in ieder geval probeerden m et n ieu w e su g gesties de economische orde te hervorm en? W aarom komt er geen fundam entele liberale reactie op het feit dat h et paarse k abinet heeft ingezet op niet m eer dan stabilisering v a n de (enorme) werkloosheid.
De reden zou kunnen zijn dat m et nam e de W D altijd de ‘conservatief-liberale’ lijn heeft gevolgd. Altijd is h et liberalism e gelardeerd m et een conservatieve ethiek. E n con servatief b ete kent dat m en het denken vooral richt op w at m en kent en heeft, en daar m oeilijk v a n a f wijkt. Toch zal h et liberalism e over deze barriè re h een m oeten stappen, w il h et liberale g e dachtengoed n iet hopeloos achter de feiten aanhollen.
1
1
Een goed voorbeeld van een dergelijke herijking kan bijvoorbeeld h et internaliseren van m i lieu kosten in prijzen zijn. B innen h et geprezen m arktm echanism e zou de zorg voor de kw aliteit v an onze leefom geving een economische factor worden. Concurreren öp m ilieu, in plaats van ten koste van m ilieu zoals w e nu doen. Door dergelijke ideeën zou de W D h et voortouw kunnen nem en naar een ander soort econom ie. E en belangrijk voordeel is dat de liberale stro m ing daarm ee kan voorkomen dat h et m ilieu bescherm d m oet gaan worden m et een over daad aan regels en controle daarop.
M a atsch ap p elijk p o ten tieel
E en tw eede fundam entele kw etsbare plek van h et liberalism e is dat h et spreekt tot de grens van de persoonlijke verantwoordelijkheid. Zij gaat n iet over die grens heen. Maar aangezien duidelijk is dat de m ens opbouwende en de structieve k anten in zich heeft, heeft hij hand reikingen c.q. instrum enten nodig om zijn ver antwoordelijkheid w aar te kunnen m aken. Het liberalism e spreekt zich n iet uit over levensbe schouwing en leven svisie van het individu. Dit is ook conform haar gedachtengoed. Maar zij levert ook geen m aatschappelijke m echanism en om m ensen op hun verantwoordelijkheden aan te spreken, of de opbouwende kant m eer aan te spreken dan de destructieve.
Vroeger w aren h et m et nam e natuurlijk de godsdienstige in stitu ties die zich begaven op h et gebied van de individuele levensbeschou wing. D ie in stitu ties zijn afgebrokkeld. D at wil n iet zeggen dat er geen m ogelijkheden meer zijn voor positieve ordening. M et nam e in het bedrijfsleven wordt hard gew erkt aan organisa torische concepten die de betrokkenheid en ver antwoordelijkheid m obiliseren. De cursussen
H um an Resources M anagem ent zijn als padde
stoelen u it de grond gerezen, en proberen een eigentijds antwoord te geven op de nadelen van de vorderende individualisering. Bedrijven zoe ken daarnaar om dat zij beseffen dat de kw ali teit van hun bedrijf - en dus hun product - af hankelijk is van de betrokkenheid, verantwoor delijkheid en positieve inzet van hun
m edewerkers.
Analoog daaraan zou de politiek m oeten zoeken naar bestuurlijke instrum enten en organisato rische concepten die burgers m obiliseren in hun betrokkenheid, inzet, idealen en talent. En als de overheid daarnaar zoekt, dienen de politieke strom ingen die de overheid vorm en daar het voortouw in te nem en.
In principe is h et liberalism e geschikt om deze dim ensie toe te voegen. Zij heeft n iet de b allast van verouderde concepten en ideologieën die m ensen m oeten sam enbinden. D ie b allast hoeft niet te worden afgeschud; direct kan worden g e zocht naar een nieuw e vorm v an h et genereren van h et m aatschappelijk potentieel. Anderzijds zijn liberalen uiterst schuw op h et gebied van h et aaneenbinden: m en is ten slotte altijd ach terdochtig gew eest van alles w at m aar en igs zins naar collectivism e riekt. D at ïs een barriè re, m aar dan w èl een barrière die geslecht m oet worden. H et is onm iskenbaar dat er een tegen- gew icht m oet kom en om ervoor te zorgen dat individualisering niet leidt tot ongebreideld egoïsm e, m aar zorgt voor ontplooiing en p ositief gebruik van individuele kw aliteiten. H et is - dunkt me - de grootste uitdaging w aar w e in de W esterse geïndividualiseerde sam enleving voor staan. Hoe m obiliseren w e - door de organisa tievorm en door de bestuurlijke stijl - betrok kenheid en verantwoordelijkheid van burgers. Hoe dammen w e de agressiviteit en onverschil ligheid in?
Ik ben me ervan bew ust dat dit alles m et nam e vraagt om een fundam entele verandering in de oriëntatie van h et denken bij de diverse overhe den en in politieke organisaties. Maar dat hoeft geen bezwaar te zijn; ten slotte vinden dergelij ke processen op dit m om ent op grote schaal plaats in h et bedrijfsleven en bij m aatschappe lijke organisaties. Voorbeelden zijn er dus te over.
H et lijkt m e bij u itstek een uitdaging voor het modern liberalism e.
B ert Blasé is politiek a d viseu r en pu b licist.
De toekom st van het lib eralism e
drs. P.A. van Vugt
A an h et verzoek van de redactie van LEF om enige gedachten op papier te zetten over de to e kom st van h et liberalism e, voldoe ik graag en w el om een tw eetal redenen.
A llereerst om dat h et goed is voortdurend na te denken over zaken die je relevan t vindt, m aar daarn aast vooral omdat het nadenken over de toekom st van h et liberalism e im pliciet b etek en t een antwoord te geven op de vraag of h et liberalism e toekom st hééft. H et stellen v a n die vraag is begrijpelijk als je u itgaat van h et liberalism e als politieke stroming. In hoeverre slu it h et li berale gedachtengoed aan bij de problem atiek van vandaag? Of: in hoeverre onderscheidt libe rale politiek zich nog van andere stromingen? Toch is naar mijn m ening deze benadering te eng. H et liberalism e is géén politieke strom ing alléén: het liberalism e (liberaal zijn) is een le venshouding, een m ethode w aarlangs iem and inhoud geeft aan zijn leven, waarbij h et elem en t vrijheid of vrijzinnigheid sterk bepalend is voor de wijze waarop m en levensvragen, m aatsch ap pelijke vraagstukken, etc. benadert.
S teed s zijn er m ensen gew eest voor w ie de vrij- heidsgedachte uitgangspunt is gew eest voor h u n denken en doen. D at zal ook zo blijven om dat de m ens van nature beschikt over een vrije w il en een vrijheidsdrang. Bij elk individu komt deze op een eigen wijze tot uitdrukking; dege n en w ier handelen h et m eest hierdoor benvloed wordt, kan m en liberaal noem en. In die zin zal h et liberalism e altijd blijven bestaan. In die zin zal h et liberalism e altijd blijven bestaan: de b e hoefte aan vrijheid voor de m ens (les d ro its de
l’homme). Toch wordt in de praktijk h et begrip
liberalism e voornam elijk gebruikt voor het aan duiden van een politieke stroming. H et m ag duidelijk zijn, dat degenen die liberaal denken ook staatkundige (politieke) opvattingen heb ben w aarin die vrijheidsgedachte doorklinkt, m .a.w . dat vrijheid voor de burger (les droits du
citoyen) ook in staatkundig opzicht wordt b e
pleit. Voorbeelden hiervan zien w e al in de m id deleeuw en w aarin de steden de vrijheden die zij t.o.v. de absolute vorsten verwierven, va stleg gen in charters. Als het m eest belangrijke libe rale historische m om ent wordt w el genoem d de F ranse R evolutie, die sterk beheerst werd door de drang naar m aatschappelijke en politieke vrijheden voor (bepaalde groepen van) de bur gers. D e invoering van h et legaliteitsb egin sel en h et codificatiebeginsel (die ervan u itgaan dat de overheid slechts gem atigd is tot optreden krachtens w ettelijke voorschriften die zijn v a st gelegd), h et kiesrecht, de rechtsbescherm ing van de burger tegen overheidshandelen, zijn even eens voorbeelden van liberaal denken in staatkundig opzicht. In de loop der jaren zijn m et nam e de grondrechten h et kenm erk van een vrije (d.i. liberale) staatsvorm geworden.
L ib e rté E g a lité F ra te rn ité
Toch houdt het liberaal denken op staatku n d ig terrein niet op nadat grondrechten zijn gefor muleerd; steeds zullen liberalen de voortrekkers blijven van staatkundige vernieuw ingen die de positie van de burger versterken. A ls voorbeeld uit de actuele discussie kan worden genoem d h et streven naar de invoering v a n enige vorm van referendum. M et nam e h et pleidooi voor een beslissend referendum, waarbij de repre- sentatiedem ocratie wordt aangevuld m et ele m enten van de participatiedem ocratie, is hier een goed voorbeeld van. H et is buitengew oon verfrissend te constateren, dat n a a st D 66 ook de W D bereid is h et nadenken over dit sta a t kundig fenom een te bevorderen.
Maar ook op economisch terrein h eeft de libera le gedachte sterk invloed gehad op de ontw ikke lingen. Zowel op het terrein v an de positie van de m ens als op dat van de positie v an de burger en de economische ontw ikkeling v an de m a a t schappij is h et liberale denken v a n invloed. Men kan zich de vraag stellen of h et liberalism e zijn taak volbracht heeft, nu n iet alleen in de vrije w esterse wereld m aar ook daarbuiten de liberale gedachte sterk aan terrein gew onnen heeft. Hierop zou ik een tw eeledig antwoord w illen geven. Allereerst m ag n iet vergeten wor den, dat in grote delen van de w ereld de vrije positie van de m ens nog lan g n iet bereikt is ten gevolg van armoede, onderontwikkeling, honger etc. Van staatkundige vrijheden is b eslist geen sprake zolang aan de m eest elem entaire m en se lijke behoeften niet wordt voldaan. M aar ook in vele landen w aar h et w elvaartsn iveau w èl rede lijk is, staan de burgelijke vrijheden ernstig
onder druk. D aarn aast zal ook in onze w esterse sam en leving h et liberalism e w aakzaam m oeten zijn voor h et behoud van verworven vrijheden.
N atuurlijk kan m en de vraag stellen hoe h et kom t, dat in bijvoorbeeld D uitsland, België en N ederland de liberale invloed op de politiek zo sterk verschillend is: in D uitsland w aar de FPD n agenoeg is w eggevaagd; in België w aar de VLD n iet de stap voorwaarts heeft kunnen m aken w aar m en op rekende; in Nederland w aar de W D bij de laa tste verkiezingen (voor provinciale staten ) de grootste partij werd.
Ik denk dat deze ogenschijnlijk tegen strijdige ontw ikkelingen n iet verklaard m oeten worden v an u it een algem een beeld over het staatku n d ig liberalism e, m aar dat deze sterk divergerende uitkom sten vooral bepaald wor den door specifiek nationale om standigheden, waarbij actuele politieke issu es, h et beeld van een partij en zijn leiders h et algem een politiek k lim aat in h et betreffende land, belangrijke fac toren zijn die de u itslag hebben bepaald.
H ierboven heb ik reeds aangegeven dat op staatkundig terrein liberalen steeds een eigen antwoord zullen m oeten blijven geven op de ac tu ele problem atiek. Maar dat geldt ook voor an dere terreinen. Op sociaal-m aatschappelijk ter rein kennen w e in N ederland de zgn. Kinderwet v a n de liberale m inister V an H outen, w aarm ee stellin g w erd genom en tegen de sociale w antoe standen op h et terrein van de kinderarbeid. E en m ens kan onvoldoende tot vrije ontplooiing kom en w anneer zijn levensom standigheden slecht zijn: individuele vrijheid wordt in belang rijke m ate bepaald door sociale om standighe den. D e w ijze waarop en de m ate w aarin m en sen in de gelegenheid zijn volw aardig deel te n em en a an h et m aatschappelijk leven, zijn b e palend voor de individuele ontplooiing. N aar m ijn m ening zullen liberalen zich de komende jaren sterk m oeten richten op deze m aatschap
pelijke participatie: iedereen hoort erbij, ieder een m oet gelijke kansen krijgen tot ontplooiing.
Bij de provinciale onderhandelingen om te ko m en tot een n ieuw beleidsakkoord voor de jaren 1995-1999 is door de W D -sta ten fra ctie sterk in gezet op h et aspect m aatschappelijke partici patie. Bij deze onderhandelingen werd na de "economische ontwikkelingen" h et onderwerp "m aatschappelijke participatie" als item in gé bracht, dat een belangrijke rol zou m oeten gaan spelen in h et provinciaal beleid voor de kom en de jaren. D it hoofdpunt werd door de W D -frac- tie als volgt geformuleerd:
"Actief participatiebeleid.
Grootste m aatschappelijk probleem: dreigende tweedeling. D it wordt voornam elijk bepaald door het w el of n iet hebben van werk. Gevaar: ontstaan van een onderklasse, m et nam e in ste den. Aandachtspunten:
* integraal w erkgelegenheidsbeleid, educatie- en welzijnsbeleid;
* speciale aandacht voor jongeren (preventief); * sam en m et steden projectm atig beleid ontwikkelen;
* integratie en anti-discrim inatie.“
In h et inm iddels door CDA, W D en PvdA g e sloten provinciaal beleidsakkoord heeft dit ge leid tot de volgende teksten:
"Om een dreigende tw eedeling van de sam enle ving te voorkomen, is behoud en groei van w erkgelegenheid en h et bevorderen van m aat schappelijk participatie v an w ezenlijk belang" "Om een dreigende tw eedeling te voorkomen is een actief beleid ter stim ulering van economi sche en w erkgelegenheidsvraagstukken een be langrijk instrum ent. N a a st structuurverster king van de Brabantse economie is een flanke rend sociaal-economisch beleidskader noodzake lijk. Hiertoe zal een integraal beleid op h et ge bied van arbeidsm arkt en w erkgelegenheid, educatie, cultuur en w elzijn gevoerd worden om te bereiken dat zoveel m ogelijk burgers vol waardig en actief aan h et m aatschappelijk le ven deelnem en en n iet in een sociaal isolem ent raken."
De W D -fractie in provinciale sta ten zal zich m et deze punten nadrukkelijk gaan bezighou den. Liberaal denken heeft n iet alleen betrek king op staatkundige issues; neen, eerst en vooral m oet de m ens centraal staan, w a n t alle m ensen horen erbij.
drs. P.A. van Vugt is voorzitter W D -fra c tie in de provinciale staten van N oord-Brabant.
Pleidooi voor een conservatief lib eralism e
Paniek van Schie
Liberalen houden in w ezen n iet van politiek. Politiek gaat over de inrichting v an (het bestuur v an ) een m aatschappij als geheel, waarbij nogal eens concepten worden gehanteerd die de indi viduele dim ensie overschrijden, zoals algem een belang of (sociale) rechtvaardigheid. Liberalen
stellen daarentegen ju ist het individu centraal, beginnen vanuit hem of haar te denken, en stellen zijn of haar belangen voorop. H et liberalism e kan dan ook worden gezien als de politieke uitdrukking van het in een eeuw enlang proces langzaam m aar zeker aansterkend in d ividu alis m e. Voor som m igen is Robinson Crusoë de m an die (noodgedwongen) leeft volgens h et liberale ideaal. Vooral tegenstanders van het liberalism e schetsen hem graag als de liberaal pur sang. Crusoë kan zich im m ers op zijn eiland volledig wijden aan de invulling van zijn eigen leven, on gehinderd door andere m ensen die hem afleiden of in de w eg staan. W einig liberalen verlangen echter naar een dergelijk bestaan. Liberalen erkennen nam elijk dat de m ens geen een lin g is m aar een sociaal wezen: de om gang m et anderen vorm t een essen tieel kenm erk van ons b e staan. Op een enkele kluizenaar na, ervaren individuen de aanw ezigheid v an anderen n iet a l tijd als storend m aar veelal als een verrijking van hun leven. Een m edem ens kan behulpzaam zijn bij h et verwerkelijken van de w ens om een gelukkig leven te leiden.
W aar m ensen sam en leven, on tstaat de behoefte aan een zekere regulering van de om gangsvorm en. M eestal gebeurt dit via sociale codes, die in een spontaan proces tot stand ko m en en die van generatie op generatie worden overgedragen. Elke generatie past deze codes a an om ze ‘bij de tijd’ te houden, ervoor te zor gen dat ze nog aan slu iten op de veranderde om standigheden. Soms echter volstaan sociale co des alléén niet voor h et soepel laten verlopen v a n h et sam en leven, en m oeten regels en pro cedures worden vastgelegd. Zodra de zelfregule rende orde te kort schiet, en er op arbiters (in de vorm van personen of ‘onpersoonlijke’ in stel lingen) en opgetekende rechtsnorm en m oet wor den geleund om de sam enleving leefbaar te houden, is er feitelijk sprake van een sta a tsg e zag. Zowel de sociale codes van de gem eenschap a ls h et gezag van de sta a t beperken de vrijheid v an individuen om te doen en laten w at hen goed dunkt, m aar zijn tegelijkertijd nodig om die vrijheid aan eenieder te garanderen en het sam en vrij zijn in goede banen te leiden. Libe ralen zijn geneigd sociale codes en staatsgezag w el te aanvaarden, m aar teven s continu te w il len ‘herijken’: voortdurend m oet worden beke ken of bepaalde regels (nog) nodig zijn om de vrije sam enleving goed te laten functioneren en, of ze op instem m ing van de sam enlevende indi vid u en kunnen rekenen. Een liberaal zal dus node erkennen dat een individu zijn leven niet altijd volledig naar eigen inzicht invulling kan geven, en betreedt daarm ee schoorvoetend het terrein van de gem eenschappelijke regelgeving, de politiek.
Dem ocratische partijen die m eer (willen) zijn dan louter een belangengroepering, w orste len altijd en overal m et vragen die de verhou ding tu ssen individu, gem eenschap (het sam en stel aan individuen en groepen) en sta a t (de for m ele institutionele orde) betreffen. Zo ook libe ralen; zij onderscheiden zich v an andere politie ke strom ingen door h et accent m eer op h et indi vidu te leggen, m aar kunnen om h et b esta an èn de noodzaak van gem eenschap en sta a t n iet heen. Om de aloude vraag naar de bevoegdhe den van het staatsgezag als voorbeeld te n e men: liberalen kunnen n iet volstaan m et de roep om ‘minder staat’, m aar zullen zich m oeten buigen over de vraag w aar precies de grens ligt van h et staatsoptreden. H et eindpunt v an de roep om ‘minder staat’ kan voor een liberaal nooit ‘geen staat’ zijn; denkbaar is dat als aan de roep verregaand gevolg w ordt gegeven, ook liberalen in een aantal gevallen ju ist nieuw e (of oude, te hervatten) taken voor de sta a t zien w eggelegd. Zelfs klassieke liberalen die streven naar een m inim ale staat, dienen aan te geven w a t zij onder h et begrip ‘m inim ale sta a t’ ver staan, en zouden in h et geval dat h et sta a tsg e zag onder h et aangegeven m inim um zakt, logi scherwijze ‘m eer staat’ dienen te bepleiten.
De verhouding tu ssen individu en sta a t is voor liberalen een zeer w ezenlijke; nogal w at liberale theoretici en politici hebben zich h et hoofd gebroken over de vragen hoe ver h et staatsgezag m ag reiken en hoe dat gezag g ele gitim eerd dient te worden. M instens zo b elan g rijk is echter de plaats van de ‘gem eenschap’ binnen deze (driehoeks)relatie.
