5.1 DIENSAANVAARDING VAN N. MANSVElT AS SUPERINTENDENT VAN ONDERWYS

5 FENOMENAlE VOORUITGANG OP ONDERWYS=

GEBIED TYDENS DIE SUPERINTENDENTSKAP VAN N. MANSVElT, 1892-1900

5.1 DIENSAANVAARDING VAN N. MANSVElT AS SUPERINTENDENT VAN ONDERWYS

5. I _ I Historiese astergrond

Nicolaas Mansvelt is in 1852 op die dorpie Wassenaar naby Den Haag, Nederland, gebore.

Nadat hy sy laerskool loopbaan voltooi het, is hy na "De Klokkenberg", 'n private normaal=

skool wat teen die liberale staatsnormaalskole gerig was, om opleiding as onderwyser te ont=

vang_ Benewens die deeglike vakopleiding wat hierdie normaalskool gebied het, was dit ook bekend weens die godsdienstige vorming wat dit aan die aspirant-onderwysers gebied het!) Sy onderwyserseksamen het Mansvelt in 1871

afgel~ waarna hy 'n onderwyser was aan 'n Chr i ste like skoo l i n Har I i ngen. Daar het hy fn aanraking gekom met ds. Frans lion Cachet.

Cachet het op daardie stadium vir In tydperk in Nederland vertoef en het van die kuratore van die gimnasium in Stellenbosch opdrag gehad om 'n dosent vir moderne tale in Neder=

land te soek. Die keuse het op Mansvelt ge=

val, en hy het in 1874 na Stellenbosch ver=

I} PLOEGER, oJ.: Onderwys en onderwysbeleid in die SUld-Afrlkaanse Republiek onder ds. S.J. du Toit en dr. N. Mansvelt (1881-1900). (In Oepartement v~n On~erwys! kuns en Wetenskap: A;giefjaarboek vIr SUld-Afrlkaanse geskiedenis ISe JOg dl I

p.68). # . , • ,

151 5 FENOMENAlE VOORUITGANG OP ONDERWYS=

GEBIED TYDENS DIE SUPERINTENDENTSKAP VAN N. MANSVElT, 1892-1900

5.1 DIENSAANVAARDING VAN N. MANSVElT AS SUPERINTENDENT VAN ONDERWYS

5. I. I Historiese astergrond

Nicolaas Mansvelt is in 1852 op die dorpie Wassenaar naby Den Haag, Nederland, gebore.

Nadat hy sy laerskool loopbaan voltooi het, is hy na "De Klokkenberg", 'n private normaal=

skool wat teen die liberale staatsnormaalskole gerig was, om opleiding as onderwyser te ont=

vang. Benewens die deeglike vakopleiding wat hierdie normaalskool gebied het, was dit ook bekend weens die godsdienstige vorming wat dit aan die aspirant-onderwysers gebied het!) Sy onderwyserseksamen het Mansvelt in 1871

afgel~ waarna hy 'n onderwyser was aan 'n Chr i ste like skoo I in Har I i ngen. Daar het hy fn aanraking gekom met ds. Frans lion Cachet.

Cachet het op daardie stadium vir In tydperk in Nederland vertoef en het van die kuratore van die gimnasium in Stellenbosch opdrag gehad om 'n dosent vir moderne tale in Neder=

land te soek. Die keuse het op Mansvelt ge=

val, en hy het in 1874 na Stellenbosch ver=

I} PlOEGER'oJ.: Onderwys en onderwysbeleid in die SUld-Afrlkaanse Republiek onder ds. S.J. du Toit en dr. N. Mansvelt (1881-1900). (In Oepartement v~n On~erwys! kuns en Wetenskap: A;giefjaarboek vIr SUld-Afrlkaanse geskiedenis ISe JOg dl I

p.68). # . , • ,

151

5. 1.2

152

trek. In sy nuwe werkkring het Mansvelt die stryd teen die verengelsing van die Kaap=

landse Afrikaner dangeknoop deur te wys op die belangrikheid van die gebruik van die

mo~dcrtadl. Onder "moedertaal" het hy op daardie stadium die Nederlandse taal verstaan omdat hy die opkomende Afrikaanse taal nog te swak geag het om doeltreffend teen die ver=

engelsingsproses teenstand te bied. Tog het hy nie onverski I lig gestaan teenoor Afrikaans as tadl nie. In 1879 is hy aangestel as hoogleraar In moderne tale aan die Victoria- Kollege. 2 )

Mansvelt word Superintendent van Onderwys en die alsemene onderwystoestande in die ZAR in 1891

Dr. N. Mansvelt het in Oktober 1891 die pos van Superintendent van Onderwys in Transvaal aanvaar. Mansvelt was 'n uitmuntende opvoed=

kundige en 'n goeie hy by uitnemendheid woordel ike pos.3)

organiseerder, daarom was geskik vir di~ verant=

Nadat Mansvelt die pos aanvaar het, het hy onmiddellik gepoog om op die hoogte van sake te kom met betrekking tot die werksaamhede van die Departement. Hy het O.d. ook 'n uitge=

2) Lac. cit.

3) SCHUTTE, G.J.: Oe Hollanders in Krugers Repuz bliek, 1884-1899, p.51.

5. 1.2

152

trek. In sy nuwe werkkring het Mansvelt die stryd teen die verengelsing van die Kaap=

landse Afrikaner dangeknoop deur te wys op die belangrikheid van die gebruik van die

mo~dcrtadl. Onder "moedertaal" het hy op daardie stadium die Nederlandse taal verstaan omdat hy die opkomende Afrikaanse taal nog te swak geag het om doeltreffend teen die ver=

engelsingsproses teenstand te bied. Tog het hy nie onverski I lig gestaan teenoor Afrikaans as tadl nie. In 1879 is hy aangestel as hoogleraar In moderne tale aan die Victoria- Kollege. 2 )

Mansvelt word Superintendent van Onderwys en die alsemene onderwystoestande in die ZAR in 1891

Dr. N. Mansvelt het in Oktober 1891 die pos van Superintendent van Onderwys in Transvaal aanvaar. Mansvelt was 'n uitmuntende opvoed=

kundige en 'n goeie hy by uitnemendheid woordel ike pos.3)

organiseerder, daarom was geskik vir di~ verant=

Nadat Mansvelt die pos aanvaar het, het hy onmiddellik gepoog om op die hoogte van sake te kom met betrekking tot die werksaamhede van die Departement. Hy het O.d. ook 'n uitge=

2) Lac. cit.

3) SCHUTTE, G.J.: Oe Hollanders in Krugers Repuz

bliek, 1884-1899, p.51.

gebreide rels deur 'n deel van di~ ZAR on=

derneem sodat hy persoonlike indrukke kon versamel aangaande die algemene onderwystoe=

stande. 4)

In die onderwysverslag van 1891 het Mansvplt sy bekommernis uitgespreck oor die feit ddt die geldelike bydraes van dic ouers in vergc=

Iyking met die bydrae van die staat gcring was. Mansvelt was oortuig dadrvan dat daar baie ouers was wat net nie finansieel

in staat was om meer skoolgeld vir hut kinders te betaal nie. Aan die ander kant was daar wet ouers wat dit kon bckostiB,

maar die betaling van skoolgeld ontduik hct. 5 ) Omdat daar gcen beperking was op die oprigting van skole nie, het skole getrag om hul leer=

lingtal so hoog as moontlik op tc stoot, ten einde te kwalifiscer vir 'n hoer subsidic van die kant van die rcgering. Hierdie skole het hulle skoolgeld so laag as moontlik gestel en in sommige gevalle selfs geen skoolgeld gevor=

dcr nics Ouers het gcvolglik hul Ie kinders na die skote gestuur waar die minste skool=

geld gevorder is. Om hierdie wanpraktyk uit die weg te ruim het Mansvelt die toestemming

4) Verslag van den Superintendent van Onderwijs betreffende het gesubsidieerde onderwijs in de Zu,d-Afr,kaanscne Republiek gedurende net d,enstjaar 1891, p.6.

5) Ibid., pp.6-7.

1,.1 gebreide re.s deur 'n deel van di~ ZAR on=

derneem sodat hy persoonlike indrukke koo versamel aaogaande die algemene onderwystoe=

stande. 4)

In die onderwysverslag vao 1891 het Mansvplt sy bekommernis uitgespreck oor die feit dclt die geldelike bydraes van dic ouers in vergc=

Iyking met die bydrae van die staat gcriog was. Mansvelt was oortuig dadrvon dat daar baie ouers was wat net nie finansieel

in staat was om meer skoolgeld vir hut kinders te betaal nie. Aao die ander kant was daar wet ouers wat dit kon bckostiB,

maar die betaliog van skoolgeld ontduik het. S ) Omdat daar gceo beperkiog was op die oprigtiog van skole nie, het skole getrag om hul leer=

liogtal so hoog as moontlik op te stoot, ten einde te kwalifiscer vir

hoer subsidic van die kant van die rcgering. Hierdie skole het hulle skoolgeld so laog as moootlik gestel en in sommige gevalle selfs geen skoolgcld gevor=

der nic. Ouers het gevolglik hul le kinders na die skote gestuur waar die minste skool=

geld gevorder is. Om hierdie wanpraktyk uit die weg te ruim het Maosvelt die toestemmiog

4) Verslag van den Superintendent van Onderwijs betreffende het gesubsidieerde onderwijs in de Zu,d-Afr,kaansche Republiek gedurende het d,enstjaar 1891, p.6.

5) Ibid., pp.6-7.

1,.1

van die regering gekry om die onnodige ver=

meerdering van skole op dieselfde plek teen te staan. Verder het Mansvelt ook voorgestel dat die skoolgelde nie minder as 'n vasgestel=

de minimum moes bedra nie. 6 )

Tydens sy reis het Mansvelt gesien dat skool=

lokale gebrekkig ingerig was. Daarom het hy voorgestel dat die nodige aandag daaraan ge=

skenk moes word. Die onbekwaamheid van vele onderwysers was 'n saak wat Mansvelt onrustig gestem het. Hy het die opvoeding aan die op=

groeiende jeug bestempel as 'n "uiterst ge=

wichtige en hei lige zaak". Van die onderwy=

sers wat hy teegekom het kon nie eens hul eie name behoorlik skrywe nie, spelfoute het baie voorgekom in briewe wat hulle aan die Departement van Onderwys geskrywe het, "een=

voudige sommen

kon hulle nie skriftelik oplos nie, getalle van ses of sewe syfers kon hulle nie foutloos neerskryf of uitspreek nie en werkwoorde kon hulle nie van selfstandige naamwoorde onderskei nie. Slegs 105 van die 538 onderwysers wat op 31 Desember 1890 in diens was, het oor onderwyssertifikate beskik, terwyl vyf in besit was van 'n akademiese graad of diploma. 7 )

6) Ibid., p.7.

7) Ibid., pp.8-9.

van die regering gekry om die onnodige ver=

meerdering van skole op dieselfde plek teen te staan. Verder het Mansvelt ook voorgestel dat die skoolgelde nie minder as 'n vasgestel=

de minimum moes bedra nie. 6 )

Tydens sy reis het Mansvelt gesien dat skool=

lokale gebrekkig ingerig was. Daarom het hy voorgestel dat die nodige aandag daaraan ge=

skenk moes word. Die onbekwaamheid van vele onderwysers was 'n saak wat Mansvelt onrustig gestem het. Hy het die opvoeding aan die op=

groeiende jeug bestempel as 'n "uiterst ge=

wichtige en hei lige zaak". Van die onderwy=

sers wat hy teegekom het kon nie eens hul eie name behoorlik skrywe nie, spelfoute het baie voorgekom in briewe wat hulle aan die Departement van Onderwys geskrywe het, "een=

voudige sommen

kon hulle nie skriftelik oplos nie, getalle van ses of sewe syfers kon hulle nie foutloos neerskryf of uitspreek nie en werkwoorde kon hulle nie van selfstandige naamwoorde onderskei nie. Slegs 105 van die 538 onderwysers wat op 31 Desember 1890 in diens was, het oor onderwyssertifikate beskik, terwyl vyf in besit was van 'n akademiese graad of diploma. 7 )

6) Ibid., p.7.

7) Ibid., pp.8-9.

Ten einde die tocstand te probeer verbeter het Mansvelt in sy konsep-onderwyswct voorge=

stel dat onderwysers aan die dorrsko1c voor=

taan behoorlik geeksamineer moes word, en hoewel dit nie moontlik was om aan die begin dieselfde van onderwysers aan die buiteskole te kon verwag nie, moes daar gelet word op die bevoegdheid van die persone aan wie die opvoeding van die jeug toevertrou word. 8

) Vervolgens het Mansvelt die aundag gcvestig op die feit dat daar in sommige skale veels te vroeg met die onderwys in In tweede taal (Engels) begin is. Sy besware teen di~ ge=

bruik was onder andere dat:

* die groot verski I in uitspraak die beginners verwar en hul vordering in die aanleer van die landstaal belemmer het,

~f weens die arbeidsvraagstuk en ander plaas=

like omstandighede kon die meeste kinders slegs 2 of 3 jaar onderwys ontvang. In hierdie Korte tyd tot hul beskikking moes die kinders die noodsaaklikste kundighede verwerf en die aanleer van 'n tweede taal het so baie aandag vereis dat die ander vakke noodwendig daaronder moes ly.9)

8) loco cit.

9) Ibid •• pp.9-IO.

155 Ten einde die tocstand te probeer verbeter het Mansvelt in sy konsep-onderwyswct voorge=

stel dat onderwysers aan die dorrsko1c voor=

taan behoorlik geeksamineer moes word, en hoewel dit nie moontlik was om aan die begin dieselfde van onderwysers aan die buiteskole te kon verwag nie, moes daar gelet word op die bevoegdheid van die persone aan wie die opvoeding van die jeug toevertrou word. 8 ) Vervolgens het Mansvelt die aundag gcvestig op die feit dat daar in sommige skale veels te vroeg met die onderwys in In tweede taal (Engels) begin is. Sy besware teen di~ ge=

bruik was onder andere dat:

* die groot verski I in uitspraak die beginners verwar en hul vordering in die aanleer van die landstaal belemmer het,

~f weens die arbeidsvraagstuk en ander plaas=

like omstandighede kon die meeste kinders slegs 2 of 3 jaar onderwys ontvang. In hierdie korte tyd tot hul beskikking moes die kinders die noodsaaklikste kundighede verwerf en die aanleer van 'n tweede taal het so baie aandag vereis dat die ander vakke noodwendig daaronder moes ly.9)

8) loco cit.

9) Ibid •• pp.9-IO.

155

156

By geleentheid van die nasionale feesviering te Paardekraal op 16 Desember 1890 het Mans=

velt gewys op die gevare wat die bUrgers be=

dreig. Die ee~ groot gevaar wa~ hy genoem het,

die groot getalle vreemdel inge wat die land bi nnegestl'oom hot. Om te verhoed dat hul 10 (die Transvdlers) houthakkers en waterdraers word sou daar beter on deegliker onderwys en opleiding van eie onderwysers en amptenare verskaf moes word. Weer eens het hy klem gel~ op die onderrig in die moeder=

taa I • 10)

Dit was duidelik dat Mansvelt die bepalings van die Du Toit-onderwyswet streng wou nakom en geen afwyking sou duld nie. W.J. leyds

(Staatsekretaris) was in sy skik met die nuwe Superintendent van Onderwys en het o.a. aan baron W.A. van Ittersum soos volg geskryf:

"Wij zijn zoo gelukkig geweest - meen ik met gerustheid te kunnen zeggen - den heer Pro~

N. Mansvelt aan ons te verbinden als Super=

intendent van Onderwijs. De zaak der Hoi landsche taal heeft daardoor een goede kans meer. Ik houd mij overtuigd dat hij evenzoo als ik de pogingen zal waardeeren als waartoe gij op bedoeld gebied bereid

°

0t" II) z

J •

10) De Volksstelll, 1892-01-05 •.

II) LEYDS, W.J.: Brief aan baron W.A. \fan Itter- sum. Pretoria, 1891-11-06. (LA 251, dr. I).

156

By geleentheid van die nasionale feesviering te Paardekraal op 16 Desember 1890 het Mans=

velt gewys op die gevare wat die bUrgers be=

dreig. Die ee~ groot gevaar wa~ hy genoem het,

die groot getalle vreemdel inge wat die land bi nnegestl'oom het. Om te verhoed dat hullo (die Transvdlers) houthakkers en waterdraers word sou daar beter on deegliker onderwys en opleiding van eie onderwysers en amptenare verskaf moes word. Weer eens het hy klem gel~ op die onderrig in die moeder=

taa 1 • 10)

Dit was duidelik dat Mansvelt die bepalings van die Du Toit-onderwyswet streng wou nakom en geen afwyking sou duld nie. W.J. leyds

(Staatsckretaris) was in sy skik met die nuwe Superintendent van Onderwys en het o.a. aan baron W.A. van Ittersum soos volg geskryf:

"Wij zijn zoo gelukkig geweest - meen ik met gerustheid te kunnen zeggen - den heer Pro~

N. Mansvelt aan ons te verbinden als Super=

intendent van Onderwijs. De zaak der Hollandsche taal heeft daardoor een goede kans meer. Ik houd mij overtuigd dat hij evenzoo als ik de pogingen zal waardeeren als waartoe gij op bedoeld gebied bereid

°

0t" 11)

Z I

J •

10) De Volksstelll, 1892-01-05 •.

11) LEYDS, W.J.: Brief aan baron W.A. \fan Itter-

sum. Pretoria, 1891-11-06. (LA 251, dl. I).

5.2. WET NR. 8 VAN 1892

Vanwee sekere tekortkominge in Wet nrc van 1882, en probleme wat in die praktyk ondervind is om dit te implementeer, is dit deur die regering aan Mansvelt opgedra om 'n nuwe onderwyswet op te stel. Wet nrc 8 van 1892 is op 2 Junie 1892 deur die Volks=

raad goedgekeur. 12 )

Schutte is van mening dat daar in die Mans=

velt-onderwyswet Nederlandse invloede te bespeur is, naamlik:

* die prinsipiele agtergrond daarvan (onder=

wys is 'n saak van die ouers);

* die ooreenkoms tussen die Pretoriase gim=

nasium met die Nederlandse gimnasium;

* die gees van die onderwys wat 'n weer=

spieeling van die gees van "De school met den Bijbel" was vanwee die besonder aan=

dag aan Bybelkennis, Geskiedenis en Vader=

landsliefde. 13 )

In die Volksraad het Mansvelt verklaar dat hy by die samestel ling van ~ nuwe onderwyswet hom soveel as moontlik gehou het by die be=

palings van Wet nrc 1 van 1882. 14 ) 12) COETZEE, J.C.:

1937, p.59. Onderwys in Transvaal, 1838- 13) SCHUTTE, op. cit., p.52.

14) Natule van die Volkaraad, 1892-05-25, art. 266.

157 5.2. WET NR. 8 VAN 1892

Vanwee sekere tekortkominge in Wet nr.

van 1882, en probleme wat in die praktyk ondervind is om dit te implementeer, is dit deur die regering aan Mansvelt opgedra om 'n nuwe onderwyswet op te stel. Wet nr.

8 van 1892 is op 2 Junie 1892 deur die Volks=

raad goedgekeur. 12 )

Schutte is van mening dat daar in die Mans=

velt-onderwyswet Nederlandse invloede te bespeur is, naamlik:

* die prinsipiele agtergrond daarvan (onder=

wys is 'n saak van die ouers);

* die ooreenkoms tussen die Pretoriase gim=

nasium met die Nederlandse gimnasium;

* die gees van die onderwys wat 'n weer=

spieeling van die gees van "De school met den Bijbel" was vanwee die besonder aan=

dag aan Bybelkennis, Geskiedenis en Vader=

landsliefde. 13 )

In die Volksraad het Mansvelt verklaar dat hy by die samestel ling van ~ nuwe onderwyswet hom soveel as moontlik gehou het by die be=

palings van Wet nr. 1 van 1882. 14 ) 12) COETZEE, J.C.:

1937, p.59. Onderwys in Transvaal, 1838- 13) SCHUTTE, op. cit., p.52.

14) Notule van die Volkaraad, 1892-05-25, art. 266.

157

Die nuwe onderwyswet het bepaal dat onderwys die taak van die ouers was en dat die regerin9 sy bemoeiinge met die onderwys sou beperk tot die aanmoedi9in9 van partikuliere inisiatief, om te sor9 dat die onderwys in 'n Protestants- Christel ike gees geskied en tot die sti9tin9 van 'n inri9tin9 vir hoer onderwys vir die opleidin9 van amptenare en onderwysers. IS}

Dit is belan9rik om daarop te let dat Mans=

velt in sy wet praat van "Protestansch- Christelijke" opvoedin9, terwyl Du Toit in Wet nr. I van 1882 sle9s meldin9 gemaak het

van "Christelijke opvoedin9". 16} Deur die byvoe9in9 van die woord "Protestantsch" is o.a. die Jode en Rooms Katolieke uitgesluit.

Wat Mansvelt beo09 het was 'n Christelik- nasionale onderwysstelsel met die moedertaal (Nederlands) as medium van onderr i 9. 17} Met die toevoe9in9 van die woord "blanke" tot die wet wou Mansvelt aile ander bewoners van die land, bv. Kleurlinge, uit die blanke skole weer.18}

Die Superintendent van Onderwys, aangestel deur die regerin9, sou belas wees met die oppertoesi9 oor skole en onderwysers. Hy 15) Wet nr. 8 van 1892, art. I.

16) Vgl. art. I Van Wet nr. I Van 1882 met art. 1 van Wet nr. 8 van 1892.

17) Wet nr. 8 van 1892, artt. 2 en 24.

18) Ibid., art. 3.

Die nuwe onderwyswet het bepaal dat onderwys die taak van die ouers was en dat die regerin9 sy bemoeiinge met die onderwys sou beperk tot die aanmoedi9in9 van partikuliere inisiatief, om te sor9 dat die onderwys in 'n Protestants- Christelike gees geskied en tot die sti9tin9 van 'n inri9tin9 vir hoer onderwys vir die opleidin9 van amptenare en onderwysers. IS}

Dit is belan9rik om daarop te let dat Mans=

velt in sy wet praat van "Protestansch- Christelijke" opvoedin9, terwyl Du Toit in Wet nr. I van 1882 sle9s meldin9 gemaak het

van "Christelijke opvoedin9". 16} Deur die byvoe9in9 van die woord "Protestantsch" is o.a. die Jode en Rooms Katolieke uitgesluit.

Wat Mansvelt beo09 het was 'n Christelik- nasionale onderwysstelsel met die moedertaal (Nederlands) as medium van onderr i 9. 17} Met die toevoe9in9 van die woord "blanke" tot die wet wou Mansvelt alle ander bewoners van die land, bv. Kleurlinge, uit die blanke skole weer.18}

Die Superintendent van Onderwys, aangestel deur die regerin9, sou belas wees met die oppertoesi9 oor skole en onderwysers. Hy 15) Wet nr. 8 van 1892, art. I.

16) Vgl. art. I Van Wet nr. I Van 1882 met art. 1 van Wet nr. 8 van 1892.

17) Wet nr. 8 van 1892, artt. 2 en 24.

18) Ibid., art. 3.

was verplig om die uitbetaling van subsidies te weier aan skole wat nie aan die vereistes van die wet voldoen het nie (art. 5). Ten einde die inspeksiestelsel beter te organi=

seer is Transvaal ingedeel in inspeksie=

kringe, elk met sy eie inspekteur (art. 7).

In teenstelling tot Du Toit se stelsel van desentralisasie in die onderwys, het Wet nr. 8 van 1892 aan die Superintendent die reg verleen om die vinnige vermeerdering van ondersteunde skole in dieselfde dorp teen te gaan (art. 10); d~e regering sou slegs subsidie aan skole toeken wat onder die toesig van 'n skoolkommissie staan (art. II); waar die aanstelling van onder=

wysers voorheen hoofsaaklik in die hande van die ouers was, het die staat ook nou 'n aan=

dee I daarin gekry (art. 15) en die staats=

toelae is verhoog (art. 17).19)

Vir sover dit die voertaal betref het die wet dit duidelik gestel dat aile onderwys verskaf moes word in die Hoi landse taal.

Slegs by die onderrig van 'n vreemde taal is 'n afwyking van die bepa1ing toegelaat

(art. 24). Nadat die onderwyswet in werking getree het, sou slegs behoorlik gekwalifi=

seerde onderwysers aan ondersteunde dorp=

skole toegelaat word (art. 29). Van al Ie

19) Ibid., artt. S; 7; 10; II; IS en 17.

159 was verplig om die uitbetaling van subsidies te weier aan skole wat nie aan die vereistes van die wet voldoen het nie (art. 5). Ten einde die inspeksiestelsel beter te organi=

seer is Transvaal ingedeel in inspeksie=

kringe, elk met sy eie inspekteur (art. 7).

In teenstelling tot Du Toit se stelsel van desentralisasie in die onderwys, het Wet nr. 8 van 1892 aan die Superintendent die reg verleen om die vinnige vermeerdering van ondersteunde skole in dieselfde dorp teen te gaan (art. 10); d~e regering sou slegs subsidie aan skole toeken wat onder die toesig van 'n skoolkommissie staan (art. 11); waar die aanstelling van onder=

wysers voorheen hoofsaaklik in die hande van die ouers was, het die staat ook nou 'n aan=

deel daarin gekry (art. 15) en die staats=

toelae is verhoog (art. 17).19)

Vir sover dit die voertaal betref het die wet dit duidelik gestel dat alle onderwys verskaf moes word in die Hollandse taal.

Slegs by die onderrig van 'n vreemde taal is 'n afwyking van die bepa1ing toegelaat

(art. 24). Nadat die onderwyswet in werking getree het, sou slegs behoorlik gekwalifi=

seerde onderwysers aan ondersteunde dorp=

skole toegelaat word (art. 29). Van al le

19) Ibid., artt. S; 7; 10; 11; IS en 17.

159

onderwysers aan ondersteunde skole is ver=

wag dat hul Ie aan die Superintendent van Onderwys bewyse moes voorl3 van goeie sede=

like gedrag en dat hu I I e l i dmate was van ' n Protestants-Christel ike Kerk (art. 33).

Die aantal leerlinge is be perk tot dertig per onderwyser (art. 35). Onderwysers wat vir In bepaalde aantal jare bevredigende diens gelewer het, sou kwalifiseer vir 'n jaarlikse honorarium vir verdienste (art.

39).20)

In 1893 is daar deur middel van Wet nr. 8 van 1893 enkele wysigings in Wet nr. 8 van 1892 aangebring.

5.3 DIE VOlKSRAADSBESlUIT VAN 1892 EN DIE TOTSTANDKOMING VAN DIE SOGENAAMDE BESlUITSKOlE

Artikel 24 van Wet nr. 8 van 1892 het bepaal dat aile onderwys gegee moes word in die Hollandse taal. Die Engels-georienteerdes op die Witwatersrand was nie daarmee tevrede nie. 21 ) In wese het die wetsbepaling van

1892 daarop neergekom dat die skole waar die voertaal Engels was, nie gekwalifiseer het vir In subsidie nie.

20) Ibid •• artt. 24; 29: 33; 35 en 39.

21) COETZEE, op. cit., p.68.

onderwysers aan ondersteunde skole is ver=

wag dat hul le aan die Superintendent van Onderwys bewyse moes voorl3 van goeie sede=

1 i ke gedrag en dat hu I le 1 i dmate was van ' n Protestants-Christelike Kerk (art. 33).

Die aantal leerlinge is be perk tot dertig per onderwyser (art. 35). Onderwysers wat vir In bepaalde aantal jare bevredigende diens gelewer het, sou kwalifiseer vir 'n jaarlikse honorarium vir verdienste (art.

39).20)

In 1893 is daar deur middel van Wet nr. 8 van 1893 enkele wysigings in Wet nr. 8 van 1892 aangebring.

5.3 DIE VOlKSRAADSBESlUIT VAN 1892 EN DIE TOTSTANDKOMING VAN DIE SOGENAAMDE BESlUITSKOlE

Artikel 24 van Wet nr. 8 van 1892 het bepaal dat alle onderwys gegee moes word in die Hollandse taal. Die Engels-georienteerdes op die Witwatersrand was nie daarmee tevrede nie. 21 ) In wese het die wetsbepaling van

1892 daarop neergekom dat die skole waar die voertaal Engels was, nie gekwalifiseer het vir In subsidie nie.

20) Ibid •• artt. 24; 29: 33; 35 en 39.

21) COETZEE, op. cit., p.68.

Vanwee die snelle uitbreiding van die uit=

landerbevolking aan die Witwatersrand het die Volksraad besluit om die Engclse s~ole

tegemoet te kom. Die Volksraad het besluit dat daar aan skole waar die vo~rtaal nie die Hollandse taal was nie, wei 'n toelaag betaal kon word mits hulle aan die volgende bepal inge voldoen het:

* die skole moes voldoen aan die vereistes van die wet en die enigste afwyking wat toegelaat sou word was die onderrig deur medium van 'n ander taal;

* die leerlinge moes onderrig ontvang in die Hollandse taal van 'n onderwyser wat deur die Superintendent goedgekeur is;

* inspekteurs van onderwys sou tydens hulle besoeke aan skole hul vergewis van die algemene toestande aan die skole, maar origens sou hulle hul aandag bepaal by die ondersoek na die kennis van die leer=

linge in die Ho11andse taal;

* die kennis van leerlinge m.b.t. die

Hoi landse taal sou beoordeel word volgens die gewone standaarde soos neergel8 deur die Superintendent van Onderwys;

* na afloop van 'n algemene inspeksie sou die leerlinge na gelang van hul kennis en vorder i ng in die Ho I I andse taa I, in stan=

derds ingedeel word;

161 Vanwee die snelle uitbreiding van die uit=

landerbevolking aan die Witwatersrand het die Volksraad besluit om die Engclse s~ole

tegemoet te kom. Die Volksraad het besluit dat daar aan skole waar die vo~rtaal nie die Hollandse taal was nie, wel 'n toelaag betaal kon word mits hulle aan die volgende bepalinge voldoen het:

* die skole moes voldoen aan die vereistes van die wet en die enigste afwyking wat toegelaat sou word was die onderrig deur medium van 'n ander taal;

* die leerlinge moes onderrig ontvang in die Hollandse taal van 'n onderwyser wat deur die Superintendent goedgekeur is;

* inspekteurs van onderwys sou tydens hulle besoeke aan skole hul vergewis van die algemene toestande aan die skole, maar origens sou hulle hul aandag bepaal by die ondersoek na die kennis van die leer=

linge in die Ho11andse taal;

* die kennis van leerlinge m.b.t. die

Hollandse taal sou beoordeel word volgens die gewone standaarde soos neergel8 deur die Superintendent van Onderwys;

* na afloop van 'n algemene inspeksie sou die leerlinge na gelang van hul kennis en vorder i ng in die Ho I I andse taa I, in stan=

derds ingedeel word;

161

* slegs die kinders van vreemdelinge wat nie die landstaal magtig was nie, sou

aan=

marking kom vir die subsidie;

* die bcsluit moes as 'n oorgangsmaatreil beskou word en sou vir 'n tydpcrk Vdn drie

j~ar van krag bly. 22)

Hoewel die besluit slegs vir drie jaar

~eldig was is dit in 1895 weer verleng tot 189&.23)

5.4 VERDERE ONTWIKKELINGE OP ONDERWYSGEBIED 5.4. I

102

Wet nr. 8 van 1892 in die praktyk

* Aanvanklik hat die aantal leerlinge in

22) 23)

die Transvaa I se skole In afname getoon.

Dit kan daaraan toegeskryf word dat die wet se vereistes hoer was en dat baie skole moes sluit omdat hu lie nie aan die vereistes van die wet voldoen het nie.

In 1892 was daar 484 skole met 7 932

leerlinge en 1893 was daar slegs 412 skole met 5 909 leerlinge. Daarna het die aan=

tal skole, sowel as die aantal leerlinge.

weer In styging begin toon. In 1897 was daar 457 skole met 12 099 leerlinge, ter=

wyl daar in 1898 509 skole met 15 512

Volksraadsbesluit 1892-06_01. art. 344.

(R 7~37/221. ' COETZEE, op. cit., p.68.

* slegs die kinders van vreemdelinge wat nie die landstaal magtig was nie, sou

aan=

marking kom vir die subsidie;

* die bcsluit moes as 'n oorgangsmaatreil beskou word en sou vir 'n tydpcrk Vdn drie

j~ar van krag bly. 22)

Hoewel die besluit slegs vir drie jaar

~eldig was is dit in 1895 weer verleng tot 189&.23)

5.4 VERDERE ONTWIKKELINGE OP ONDERWYSGEBIED

5.4. I

102

Wet nr. 8 van 1892 in die praktyk

* Aanvanklik het die aantal leerlinge in

22) 23)

die Transvaalse skole In afname getoon.

Dit kan daaraan toegeskryf word dat die wet se vereistes hoer was en dat baie skole moes sluit omdat hul le nie aan die vereistes van die wet voldoen het nie.

In 1892 was daar 484 skole met 7 932

leerlinge en 1893 was daar slegs 412 skole met 5 909 leerlinge. Daarna het die aan=

tal skole, sowel as die aantal leerlinge.

weer In styging begin toon. In 1897 was daar 457 skote met 12 099 leerlinge, ter=

wyl daar in 1898 509 skale met 15 512

Volksraadsbesluit 1892-06_01. art. 344.

(R 7~37/221. '

COETZEE, op. cit., p.68.

leerlinge was. 24 )

Op onderwysgebied was daar vooruitgang gemaak, maar die toestand was nog nie na wense nie. In 1895 was daar byvoorbeeld nog skaars 20 persent van die moontlike aantal van die kinders van skoolgaande ouderdom in die skool. Die moeilikhede wat in die weg gestaan het van 'n gesonde ontwikkeling op onderwysgebied was o.a.

die ylverspreide bevolking, armoede onder die bevolking, 'n gebrek aan inisiatief by die oprigting van skole, 'n tekort aan onderwysers, 'n gebrek aan belangstelling by die ouers en 'n skaarste aan arbeid op die boereplase. 25 )

* Vir sover dit die onderrig van die Engelse taal betref was daar duidelik twee stro=

minge merkbaar. Daar was die groep wat heeltemal tevrede was met die bepalings van die wet m.b.t. die onderrig van die Engelse taal. Aan die anderkant was daar

di~ groep wat gemeen het dat die "Engelsche taa I niet genoeg::z:aam op de gesubsi di eerde scholen wordt onderwe::z:en". Sommige van die ouers het as 'n reaksie teen die taal=

bepaling van die wet hulle kinders na private skole gestuur. Mansvelt se stand=

punt was,dat indien die bepaling m.b.t.

24) Verslagen van den staat van het gesubsidieerd en van het staats-onderwijs in de Zuid-Afrikaansche Republ iek, 1898. •

25) COETZEE, op. cit., p.64.

163 leerlinge was. 24 )

Op onderwysgebied was daar vooruitgang gemaak, maar die toestand was nog nie na wense nie. In 1895 was daar byvoorbeeld nog skaars 20 persent van die moontlike aantal van die kinders van skoolgaande ouderdom in die skool. Die moeilikhede wat in die weg gestaan het van 'n gesonde ontwikkeling op onderwysgebied was o.a.

die ylverspreide bevolking, armoede onder die bevolking, 'n gebrek aan inisiatief by die oprigting van skole, 'n tekort aan onderwysers, 'n gebrek aan belangstelling by die ouers en 'n skaarste aan arbeid op die boereplase. 25 )

* Vir sover dit die onderrig van die Engelse taal betref was daar duidelik twee stro=

minge merkbaar. Daar was die groep wat heeltemal tevrede was met die bepalings van die wet m.b.t. die onderrig van die Engelse taal. Aan die anderkant was daar

di~ groep wat gemeen het dat die "Engelsche taa I niet genoeg::z:aam op de gesubsi di eerde scholen wordt onderwe::z:en". Sommige van die ouers het as 'n reaksie teen die taal=

bepaling van die wet hulle kinders na private skole gestuur. Mansvelt se stand=

punt was,dat indien die bepaling m.b.t.

24) Verslagen van den staat van het gesubsidieerd en van het staats-onderwijs in de Zuid-Afrikaansche Republ iek, 1898. •

25) COETZEE, op. cit., p.64.

163

die onderrig van die Engelse taal behoor=

lik nagekom wor~baie van die ouers weer hulle kinders na die skole sou terugbring: 6 )

* Ten einde aan skoolbesture en onderwysers beter leiding te gee m.b.t. die onderwyswet en die implementering daarvan. het die Departement van Onderwys in 1892 begin met die uitgee van die Schoolsids. Die eerste uitgawe het in 1892 verskyn en daarna het daar van tyd tot tyd, na gelang van die behoefte daaraan. uitgawes verskyn. In die eerste uitgawe van die Schoolgids

(1892) is daar leiding gegee m.b.t. die aantal leerlinge per onderwyser. sentrali=

sasie van skole. die bevoegdhede van onder=

wysers en die prosedure wat gevolg moes word om 'n onderwyser geplaas te kry.27)

In die Tweede Supplement-Schoolsids (1897) is die voorwaardes bekend gemaak wat van toepassing sou wees op die verstrekking van reistoelaes aan onderwysers uit die buite=

land. 28 )

Sedert 1892

die inspeksie van skole op 'n beter grondslag ingerig. Transvaal is ingedeel in vier inspeksiekringe. elk met

26) Notule ven die Eerate Volkareed, 1893-05-15, art. 91.

27) Schoolsid •• 1892, pp. 7, 8 en 12.

28) Tweede SupDlement-Schoolgjds. 1897. p.9.

die onderrig van die Engelse taal behoor=

lik nagekom wor~baie van die ouers weer hulle kinders na die skole sou terugbring: 6 )

* Ten einde aan skoolbesture en onderwysers beter leiding te gee m.b.t. die onderwyswet en die implementering daarvan. het die Departement van Onderwys in 1892 begin met die uitgee van die Schoolsids. Die eerste uitgawe het in 1892 verskyn en daarna het daar van tyd tot tyd, na gelang van die behoefte daaraan. uitgawes verskyn. In die eerste uitgawe van die Schoolgids

(1892) is daar leiding gegee m.b.t. die aantal leerlinge per onderwyser. sentrali=

sasie van skole. die bevoegdhede van onder=

wysers en die prosedure wat gevolg moes word om 'n onderwyser geplaas te kry.27)

In die Tweede Supplement-Schoolsids (1897) is die voorwaardes bekend gemaak wat van toepassing sou wees op die verstrekking van reistoelaes aan onderwysers uit die buite=

land. 28 )

Sedert 1892

die inspeksie van skole op 'n beter grondslag ingerig. Transvaal is ingedeel in vier inspeksiekringe. elk met

26) Notule ven die Eerate Volkareed, 1893-05-15, art. 91.

27) Schoolsid •• 1892, pp. 7, 8 en 12.

28) Tweede SupDlement-Schoolgjds. 1897. p.9.

sy eie inspekteur. Van elke inspekteur is verwag om elke skool in sy kring twee=

maal per jaar te besoek. Dit kon egter nie gedoen word nie omdat die inspeksie=

kringe te groot was en die vergoeding vir reiskoste geheel en al ontoereikend.

Wat van belang is, is dat die inspeksie=

verslae van toe af afsonderlik uitgegee is en nie meer as byvoegsels tot die jaar=

verslag van die Superintendent van Onderwys nie. Verder sou die inspeksieverslae ook nog kwartaalliks gepubliseer word. Die voordele wat aan hierdie stelsel verbonde sou wees, was vol gens Mansvelt dat skool=

bestuurders en onderwysers na 'n inspeksie=

besoek dadelik kon weet waar hulle probleme

gel~ het; die regering, volksraad, land- droste en veldkornette sou voortdurend op die hoogte van sake rakende die onderwys wees; ouers en onderwysers sou aangespoor word sodat die een dee I van die land se onderwrs nie sou agterbly by die ander

. 29}

nle.

* Volgens art. 39 van Wet nr. 8 van 1892 kon onderwysers wat vir 'n bepaalde aantal jare diens gelewer het kwalifiseer vir 'n jaarlikse honorarium vir verdienste. Aan=

vanklik is bepaal dat onderwysers aan skole

29) Verelag van den Superintendent van Onderwije, bctreffende het seeubeidieerde onderwijK in de ZA Republiek, gedurende het

1891, pp.6-7.

165 sy eie inspekteur. Van elke inspekteur

is verwag om elke skool in sy kring twee=

maal per jaar te besoek. Dit kon egter nie gedoen word nie omdat die inspeksie=

kringe te groot was en die vergoeding vir reiskoste geheel en al ontoereikend.

Wat van belang is, is dat die inspeksie=

verslae van toe af afsonderlik uitgegee is en nie meer as byvoegsels tot die jaar=

verslag van die Superintendent van Onderwys nie. Verder sou die inspeksieverslae ook nog kwartaalliks gepubliseer word. Die voordele wat aan hierdie stelsel verbonde sou wees, was volgens Mansvelt dat skool=

bestuurders en onderwysers na 'n inspeksie=

besoek dadelik kon weet waar hulle probleme

gel~ het; die regering, volksraad, land- droste en veldkornette sou voortdurend op die hoogte van sake rakende die onderwys wees; ouers en onderwysers sou aangespoor word sodat die een deel van die land se onderwrs nie sou agterbly by die ander

. 29}

nle.

* Volgens art. 39 van Wet nr. 8 van 1892 kon onderwysers wat vir In bepaalde aantal jare diens gelewer het kwalifiseer vir ^In jaarlikse honorarium vir verdienste. Aan=

vanklik is bepaal dat onderwysers aan skole

29) Verelag van den Superintendent van Onderwije, bctreffende het seeubeidieerde onderwijK in de ZA Republiek, gedurende het

1891, pp.6-7.

165

166

vir laeronderwys aanspraak kon maak op 'n honorarium indien 60 persent van die totaal en 40 persent van die leerlinge in standerd drie slaag. Onderwysers aan skole wat ook middelbare onderwys gegee het sou vir 'n honorarium kwalifiseer in=

dien 60 persent van die totaal en 40 per=

sent van die leerlinge in standerds vyf en ses slaag. Indien'n skool aan die vereistes beantwoord het, sou honoraria, gebaseer op die aantal diensjare van In

onder~yser in die ZAR, toegeken word. 30 ) In 1896 is daar in die bepalings vir die verkryging van In honorarium veranderinge aangebring. Waar daar voorheen 40 persent van die leerlinge van standerd drie moes slaag om te kon kwal ifiseer vir 'n honora=

rium is die minimum verlaag tot 25 persent.

Volgens lugtenburg het laasgenoemde veran=

dering In slegte refleksie gewerp op die algemene onderwystoestande van daardie tyd.

Ook die diensjare vir die verkryging van 'n honorarium by die laer onderwys is verander naamlik van 3, 10 en 15 na 3, 6 en 10 jaar respektiewelik, Die bedrae is vir elke geval met RIO,OO verhoo9.31)

30) lUGTENBURG, op. cit., p.184.

31) Ibid., p.202.

166

vir laeronderwys aanspraak kon maak op 'n honorarium indien 60 persent van die totaal en 40 persent van die leerlinge in standerd drie slaag. Onderwysers aan skole wat ook middelbare onderwys gegee het sou vir 'n honorarium kwalifiseer in=

dien 60 persent van die totaal en 40 per=

sent van die leerlinge in standerds vyf en ses slaag. Indien'n skool aan die vereistes beantwoord het, sou honoraria, gebaseer op die aantal diensjare van In

onder~yser in die ZAR, toegeken word. 30 ) In 1896 is daar in die bepalings vir die verkryging van In honorarium veranderinge aangebring. Waar daar voorheen 40 persent van die leerlinge van standerd drie moes slaag om te kon kwal ifiseer vir 'n honora=

rium is die minimum verlaag tot 25 persent.

Volgens lugtenburg het laasgenoemde veran=

dering In slegte refleksie gewerp op die algemene onderwystoestande van daardie tyd.

Ook die diensjare vir die verkryging van 'n honorarium by die laer onderwys is verander naamlik van 3, 10 en 15 na 3, 6 en 10 jaar respektiewelik, Die bedrae is vir elke geval met RIO,OO verhoo9.31)

30) lUGTENBURG, op. cit., p.184.

31) Ibid., p.202.

5.4.2 Die tekort aan bekwame onderwysers

Uit die onderwysverslae vir die tydperk 189~-

1898 kom daar telkens een be1angrike punt na vore en dit is die groot tekort dan bckwame en goed toegeruste onderwyst>rs. In di e

onderwysverslag vir 1893 het Mansvclt gemeld dat daar onderwysers aan skole was wat nie aan die eise van die tyd voldoen het nie.

Hulle is slegs geduld omdat daar nie ander beskikbaar was nie. 32 ) Ook in die onder~ys=

verslae van 1894, 1895 en 1896 is geml.:'ld dat die tekort aan onderwysers 'n remmende faktor was in die vooruitgang van die onderwys.33) As gevolg van die invoer van onderwysers van=

uit Holland het die posisie in 1897 effcns verbeter. 34 ) In 1898 het Mansvelt weer gemeld dat die reeds bestaande gebrek aan bekwame onderwysers nog verder vererger is deur die vermeerdering Van die aantal skole. 35 ) Gedurende die vroee tydperk van Mansvelt se superintendentskap was die koms van 'n inspek=

teur nie altyd 'n vreugdevolle gebeurtenis nie.

Menigmaal het dit gebeur dat 'n onderwyser

" ••• als hij plotseling de kar van een Inspecteur zag naderen en geen gelegenheid 32) Verslag van den Superintendent van Onderwija

betreffende,net gesubsidieerd onderwijs in de ZUId-Afrikaanscne Republiek sedurende het

1893, p.4.

33) Ibid., 1894, p.4; 1895, pp.13-14; 1896, p.5.

34) Ibid., 1897, p.17.

35) Ibid., 1898, p.4.

167 5.4.2 Die tekort aan bekwame onderwysers

Uit die onderwysverslae vir die tydperk 189~-

1898 kom daar telkens een be1angrike punt na yore en dit is die groot tekort clan bckwame en goed toegeruste onderwyst>rs. In di e

onderwysverslag vir 1893 het Mansvclt gemeld dat daar onderwysers aan skole was wat nie aan die eise van die tyd voldoen het nie.

Hulle is slegs geduld omdat daar nie ander beskikbaar was nie. 32 ) Ook in die onder~ys=

verslae van 1894, 1895 en 1896 is gem

Id dat die tekort aan onderwysers 'n remmende faktor was in die vooruitgang van die onderwys.33) As gevolg van die invoer van onderwysers van=

uit Holland het die posisie in 1897 effcns verbeter. 34 ) In 1898 het Mansvelt weer gemeld dat die reeds bestaande gebrek aan bekwame onderwysers nog verder vererger is deur die vermeerdering van die aantal skole. 35 ) Gedurende die vroee tydperk van Mansvelt se superintendentskap was die koms van 'n inspek=

teur nie altyd 'n vreugdevolle gebeurtenis nie.

Menigmaal het dit gebeur dat 'n onderwyser

" ••• als hij plotseling de kar van een Inspecteur zag naderen en geen gelegenheid 32) Verslag van den Superintendent van Onderwija

betreffende,net gesubsidieerd onderwijs in de ZUId-Afrlkaanscne Republiek sedurende het

1893, p.4.

33) Ibid., 1894, p.4; 1895, pp.13-14; 1896, p.5.

34) Ibid., 1897, p.17.

35) Ibid., 1898, p.4.

167

zag om door de schooldeur te ontsnappen, zich door het raam aan de andere zijde van het lokaal uit de voeten maakte, over sloot en struik in de 'kopjes' verdween en zich

niet weer

v66r hij zich verge=

wist had, dat de gevreesde man weer ver=

trokken was".36)

Vol gens Omius van Oostrum, In Hoi lander-onder=

wyser wat in Maart 1898 na die ZAR gekom het, was daar heelwat onderwysers in Transvaal wat nle goed tocgerus was vir hul Ie taak nie. Hy het In aanstel ling ontvang te "Kafferskraal, Wyk Bovenschoonspruit, distrik Potchefstroom".

Op In dag het In sekere Jan Boshof by hom op=

gedaag en vertel dat hy, weens die groot tekort aan onderwysers, deur die Departement van

Onderwys gestuur is om op sy (Boshofse) plaas Mahemsvlei skool te hou, mits hy les neem by 'n per soon wat deur die Oepartement goedgekeur

IS. Van Oostrum het ingestem om behulpsaam te wees. later het dit aan die lig gekom dat daar in die omgewing van die Schoonspruit 'n hele aantal ongesertifiseerde onderwysers was wat graag les wou neem by Van Oostrum. Om hul Ie tegemoet te kom het Van Oostrum op Saterdae, op 'n sentrale plek, aan hul Ie

lesings gegee ten einde hulle te help om hul=

self beter te kwalifiseer. 37 )

36) MANSVELT, N.: Het onderwijs in Zuid-Afrika vooral met betrekking tot de Nederlandsche ' taal, p.26.

37) VAN OOSTRUM, 0.:

p.23. Bestendige onbestendigheid, zag om door de schooldeur te ontsnappen, zich door het raam aan de andere zijde van het lokaal uit de voeten maakte, over sloot en struik in de 'kopjes' verdween en zich

niet weer

v66r hij zich verge=

wist had, dat de gevreesde man weer ver=

trokken was".36)

Volgens Omius van Oostrum, In Hol lander-onder=

wyser wat in Maart 1898 na die ZAR gekom het, was daar heelwat onderwysers in Transvaal wat nle goed tocgerus was vir hul le taak nie. Hy het In aanstel ling ontvang te "Kafferskraal, Wyk Bovenschoonspruit, distrik Potchefstroom".

Op In dag het In sekere Jan Boshof by hom op=

gedaag en vertel dat hy, weens die groot tekort aan onderwysers, deur die Oepartement van

Onderwys gestuur is om op sy (Boshofse) plaas Mahemsvlei skoo! te hou, mits hy les neem by

'n per soon wat deur die Oepartement goedgekeur

IS. Van Oostrum het ingestem om behulpsaam te wees. later het dit aan die lig gekom dat daar in die omgewing van die Schoonspruit 'n hele aantal ongesertifiseerde onderwysers was wat graag les wou neem by Van Oostrum. Om hul le tegemoet te kom het Van Oostrum op Saterdae, op 'n sentrale plek, aan hul le

lesings gegee ten einde hulle te help om hul=

self beter te kwalifiseer. 37 )

36) MANSVELT, N.: Het onderwijs in Zuid-Afrika vooral met betrekking tot de Nederlandsche ' taal, p.26.

37) VAN OOSTRUM, 0.:

p.23. Bestendige onbestendigheid,

5.4.3

Tydens 'n besoek aan die gebied het inspek=

teur J.K.M. te Boekhorst ook die klas ^van Van Oostrum besoek. Die rapport wat Te Boekhorst uitgebring het was so gunstig dat die Uitvoe=

rende Raad besluit het om in ander streke ook soortgelyke klasse op te rig en self te sub=

sidieer. As gevolg van die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog in Oktober 1899 het daarvan niks tereg gekom nie. 38 )

Inspekteur T.C. Stoffberg het in 1895 soos volg van 'n onderwyser in Soutpansberg ge=

skrywe:

"Hij kent niet eens de leestekens en kan mij met de meeste inspanning niet zeggen hoeveel florijnen er in 18 halve kronen zijn, terwijl een van de leerlingen het kon berekenen. Hoe kan nu de blinde den blinde leiden?w39)

Uitbreiding van die inspektoraat

In die vorige hoofstuk is daar aangetoon dat die eerste inspekteurs van onderwys, almal Hollanders, deur Stiemens aangestel is. Ook

is aangetoon dat die inspekteurs In belangrike rol gespeel het met die verskaffing van pro=

fessionele lei ding aan 'n onderwyspersoneel,

38) Loc. cit.

39) STOFFBERG, T.C.: Brief aan Oeparte.ent van Onderwys. Soutpansberg, 1895-05-04

(OR 3514/95). •

169 5.4.3

Tydens 'n besoek aan die gebied het inspek=

teur J.K.M. te Boekhorst ook die klas van Van Oostrum besoek. Die rapport wat Te Boekhorst uitgebring het was so gunstig dat die Uitvoe=

rende Raad besluit het om in ander streke ook soortgelyke klasse op te rig en self te sub=

sidieer. As gevolg van die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog in Oktober 1899 het daarvan niks tereg gekom nie. 38 )

Inspekteur T.C. Stoffberg het in 1895 soos volg van 'n onderwyser in Soutpansberg ge=

skrywe:

"Hij kent niet eens de leestekens en kan mij met de meeste inspanning niet zeggen

hoeveel florijnen er in 18 halve kronen

zijn, terwijl een van de leerlingen het

kon berekenen. Hoe kan nu de blinde den blinde leiden?w39)

Uitbreiding van die inspektoraat

In die vorige hoofstuk is daar aangetoon dat die eerste inspekteurs van onderwys, almal Hollanders, deur Stiemens aangestel is. Ook

is aangetoon dat die inspekteurs In belangrike rol gespeel het met die verskaffing van pro=

fessionele leiding aan 'n onderwyspersoneel,

38) Loc:. c:it.

39) STOFFBERG, T.C.: Brief aan Oeparte.ent van Onderwys. Soutpansberg, 1895-05-04

(OR 3514/95). •

169

wat nie in al die geval Ie bekwaam was vir hul beroep nie.

Reeds voordat hy die pos van Superintendent van Onderwys in Transvaal aanvaar het, het Mansvelt aan die Staatsekretaris voorgestel dat die aantal inspekteurs vermeerder word.

Die regering het die aanbeveling goedgekeur.

Van die begin van 1892 af was daar vier in=

spekteurs, nl. C.G. de Jonge, J. Niewenhuize,

J.K.M. te Boekhorst en F.P. Crots. Crots het later nie aan die verwagting beantwoord nie en het in 1894 sy ontslag geneem. 40) Hy het o.a.

onderwysers goedgekeur sonder om die advies van die Superintendent te vra en in 1894 het hy, deels a.g.v. die siekte van sy eggenote,

19 van die 34 diensweke nie inspeksiewerk verrig nie. Hy is later na Engeland om vir advokaat te studeer. Daarna het hy terug gekeer na die ZAR waar hy in 1899 een van die

leiers van die opposisie teen dr. Mansvelt en die onderwysbeleid geword het. 41 )

Nog voordat Crots sy ontslag gekry het, het die regering vir Hendrik Moora eers in 'n tyde=

I ike hoedanigheid as inspekteur van onderwys

40) P~OEGE~, J.:. Onderwya en onderwysbeleid in d.e Su.d-Afr.Kaanse Republiek onder da. S.J.

du Toit en dr. N. Mansvelt (1881-1900).

(la Oepartement van Onderwys, Kuns en Weten=

skap, op. cit. pp.72-73).

41) Ibid., p.37, voetnoot 28.

wat nie in al die geval le bekwaam was vir hul beroep nie.

Reeds voordat hy die pos van Superintendent van Onderwys in Transvaal aanvaar het, het Mansvelt aan die Staatsekretaris voorgestel dat die aantal inspekteurs vermeerder word.

Die regering het die aanbeveling goedgekeur.

Van die begin van 1892 af was daar vier in=

spekteurs, nl. C.G. de Jonge, J. Niewenhuize,

J.K.M. te Boekhorst en F.P. Crots. Crots het later nie aan die verwagting beantwoord nie en het in 1894 sy ontslag geneem. 40) Hy het o.a.

onderwysers goedgekeur sonder om die advies van die Superintendent te vra en in 1894 het hy, deels a.g.v. die siekte van sy eggenote,

19 van die 34 diensweke nie inspeksiewerk verrig nie. Hy is later na Engeland om vir advokaat te studeer. Daarna het hy terug gekeer na die ZAR waar hy in 1899 een van die

leiers van die opposisie teen dr. Mansvelt en die onderwysbeleid geword het. 41 )

Nog voordat Crots sy ontslag gekry het, het die regering vir Hendrik Moora eers in 'n tyde=

like hoedanigheid as inspekteur van onderwys

40) P~OEGE~, J.:. Onderwya en onderwysbeleid in d.e Su.d-Afr.Kaanse Republiek onder da. S.J.

du Toit en dr. N. Mansvelt (1881-1900).

(la Oepartement van Onderwys, Kuns en Weten=

skep, op. cit. pp.72-73).

41) Ibid., p.37, voetnoot 28.

aangestel. 42 ) Wat in werklikheid gebeur het is dat die Volksraad reeds op 10 Augustus 1894 die aanstel ling van nog 'n inspekteur goedgekeur het. 43 ) Moora was 'n Hollander wat vir 'n aantal jare in Holland skoolgehou het voordat hy na die ZAR gekom het. 44 ) Dit was moontlik die rede waarom die koerant land en Volk45 )so teen Mansvelt te velde getrek het. Reeds op 13 November 1894 het dieselfde koerant teen Mansvelt standpunt in=

geneem toe dit bekend geword het dat Crots sy ontslag as inspekteur aangevra het. 46 ) Op 4 Januarie 1895 het Mansvelt aan ds. P.W.

Ennis geskrywe dat hy, indien dit enigsins moontlik sou wees, 'n Afrikaner sou aanbeveel

in die plek van Crots. Hy het dit in die skrywe egter duidelik gestel dat daar geen twyfel oor sy gesindheid moes bestaan nie. 47 ) Nadat hy hom vergewis het van die gesindheid van T.C. Stoffberg, hoof van die gesubsidieerde skool te Vrijheid, het hy die benoeming aan

42) 43) 44) 45) 46) 47)

MANSVElT, N.: Brief aan die Staataekretaris.

Pretoria, 1895-04-25. (R 4168/95).

Notule van die Eerste Volksraad, 1894-08-10, art. 1241.

Vgl. voetnoot 42.

land en Volk, 1895-02-28, hoofartikel.

BllllJkHEID (pseud.): Brief aan die redak- teur van land en Volk. 1894-11-13.

MANSVElT. N.: Brief aan

Ennis.

Pretoria, 1895-01-04. (~.

171 aangestel. 42 ) Wat in werklikheid gebeur het

is dat die Volksraad reeds op 10 Augustus 1894 die aanstel ling van nog 'n inspekteur goedgekeur het. 43 ) Moora was 'n Hollander wat vir 'n aantal jare in Holland skoolgehou het voordat hy na die ZAR gekom het. 44 ) Dit was moontlik die rede waarom die koerant land en Volk45 )so teen Mansvelt te velde getrek het. Reeds op 13 November 1894 het dieselfde koerant teen Mansvelt standpunt in=

geneem toe dit bekend geword het dat Crots sy ontslag as inspekteur aangevra het. 46 ) Op 4 Januarie 1895 het Mansvelt aan ds. P.W.

Ennis geskrywe dat hy, indien dit enigsins moontlik sou wees, 'n Afrikaner sou aanbeveel

in die plek van Crots. Hy het dit in die skrywe egter duidelik gestel dat daar geen twyfel oor sy gesindheid moes bestaan nie. 47 ) Nadat hy hom vergewis het van die gesindheid van T.C. Stoffberg, hoof van die gesubsidieerde skool te Vrijheid, het hy die benoeming aan

42) 43) 44) 45) 46) 47)

MANSVElT, N.: Brief aan die Staataekretaris.

Pretoria, 1895-04-25. (R 4168/95).

Notule van die Eer.te Volk.raad, 1894-08-10, art. \24\.

Vgl. voetnoot 42.

land en Volk, 1895-02-28, hoofartikel.

BllllJkHEID (pseud.): Brief aan die redak- teur van land en Volk. 1894-11-13.

MANSVElT. N.: Brief aan

Ennis.

Pretoria, 1895-01-04. (~.

171

die regering voorgedra. 48 ) Van die vyf

inspekteurs was Stoffberg die enigste Afrika=

nero

In 1897 is J. Bergmans, Sekretaris van die Departement van Onderwys, aangestel as leraar

in die ~assieke tale aan die Staatsgimnasium.

As opvolger van Bergmansis die Hoi lander-

inspekteur, e.G. de Jonge, aangestel. 'n Ander Hoi lander-onderwyser, J.l. Moerdijk, is in die plek van De Jonge aangestel as inspekteu~?)

Gedurende die Februarie-sitting (1897) van die Volksraad is goedkeuring verleen aan die aan=

stel ling van 'n sesde inspekteur. H. Visscher, ook 'n Hoi lander en hoof van die gesubsidieerde skool te Rustenburg, is in die pos aangestel?O) Die felt dat vyf van die ses inspekteurs

Hoi landers was het nie al die inwoners van Transvaal tevrede gestel nie. Memories het by die regering ingestroom. Sommige van die memories was teen die aanstel ling van Visscher gekant terwyl ander weer die aanstel ling ver=

welkom het. Uit die Rustenburgse distrik het J.H. Potgieter en ander memorialiste versoek

48) BERGNANS. J.: Brief aan die Staatsekretaria.

Pretoria. 1895-01-30. (R 1159/95).

49) Vera lag van den Superintendent Van Onderwija, betreffende het gesubsidieerd onderwiJs in de Zuid-Afrikaenache Republiek, sedurende het dienstjear 1897, p.42.

50) Ibid., p.4J.

die regering voorgedra. 48 ) Van die vyf

inspekteurs was Stoffberg die enigste Afrika=

ner.

In 1897 is J. Bergmans, Sekretaris van die Departement van Onderwys, aangestel as leraar

in die ~assieke tale aan die Staatsgimnasium.

As opvolger van Bergmansis die Hol lander-

inspekteur, e.G. de Jonge, aangestel. 'n Ander Hollander-onderwyser, J.l. Moerdijk, is in die plek van De Jonge aangestel as inspekteu~?)

Gedurende die Februarie-sitting (1897) van die Volksraad is goedkeuring verleen aan die aan=

stel ling van 'n sesde inspekteur. H. Visscher, ook 'n Hollander en hoof van die gesubsidieerde skool te Rustenburg, is in die pos aangestel?O) Die felt dat vyf van die ses inspekteurs

Hollanders was het nie al die inwoners van Transvaal tevrede gestel nie. Memories het by die regering ingestroom. Sommige van die memories was teen die aanstel ling van Visscher gekant terwyl ander weer die aanstel ling ver=

welkom het. Uit die Rustenburgse distrik het J.H. Potgieter en ander memorialiste versoek

48) BERGNANS. J.: Brief aan die Staatsekretaria.

Pretoria. 1895-01-30. CR 1159/95).

49) Veralag van den Superintendent Van Onderwija, betreffende het gesubsidieerd onderwiJs in de Zuid-Afrikaenache Republiek, sedurende het dienstjear 1897, p.42.

50) Ibid., p.4J.

dat 'n onpartydige Afrikaner in die plek van Moerdijk aangestel moes word aangesien hulle nie met Moerdijk se werk tevrcde was nie. 51 ) Ook van die kant van die Nederduitsch Her=

vormde of Gerefor~eerde Kerk het daar reaksie gekom. Die Kommissic vir Opvocding hat o.a.

die volgende aanbcveling aan die Aigemene Vergadering van die kerk gedoen:

"De vergadering meent, dat zoovelen mooge=

lijk der schoolinspekteurs van Afrikaner afkomst behooren te sijn, in elk geval niet minder, dan de helft Vdn het getal, en dat er bij de aanstelling meer behoort gelet te worden op de ondervinding opge=

daan als onderwiJzers in Zuid-Afrika doo~2l de aantestel len personen, dan nu geschiedt'.

Die reaksie van Mansvelt op die memories was dat die Afrikaners nie oor die hoof gesien word nle. Die rede vir die toestand was dat daar nog geen Transvaler was wat aan die eise kon voldoen nie. 53 )

51)

52)

53)

POTGIETER, J.H.

Nemorie aan die Regering van die ZAR. Ruatenburg. <,)

Oktober 1891... ~R li8~f9~). . Vir Feltlik een era ulen e memor"iea vgl.:

_

681 (Uit die RUatenburgae diatrik,

~

Ruatenburg), Uit die Maricose diatrik), Uit die Maricoae diatrik).

NARAIS, G.f.

Het rapport der Commissie over-ae-opvoeding ean de Aigemene Vergedering voorgelegd. De Vereenisins, dl. I, nieuwe reeks, 1898-01-05, p.ll.

PLOEGER, op. cit., p.251.

173 dat 'n onpartydige Afrikaner in die plek van Moerdijk aangestel moes word aangesien hulle nie met Moerdijk se werk tevrcde was nie. 51 ) Ook van die kant van die Nederduitsch Her=

vormde of Gerefor~eerde Kerk het daar reaksie gekom. Die Kommissic vir Opvocding het o.a.

die volgende aanbcveling aan die Algemene Vergadering van die kerk gedoen:

"De vergadering meent, dat zoovelen mooge=

lijk der schoolinspekteurs van Afrikaner afkomst behooren te sijn, in elk geval niet minder, dan de helft Vdn het getal, en dat er bij de aanstelling meer behoort gelet te worden op de ondervinding opge=

daan als onderwiJzers in Zuid-Afrika doo~2l de aantestel len personen, dan nu geschiedt'.

Die reaksie van Mansvelt op die memories was dat die Afrikaners nie oor die hoof gesien word nle. Die rede vir die toestand was dat daar nog geen Transvaler was wat aan die eise kon voldoen nie. 53 )

51)

52)

53)

POTGIETER, J.H.

Nemorie aan die Regering van die ZAR. Ruatenburg. <,)

Oktober 1891... ~R li8~f9~). . Vir Feltlik een era ulen e memor"iea vgl.:

_

681 (Uit die RUatenburgae diatrik,

~

Ruatenburg), Uit die Naricose diatrik), Uit die Naricoae diatrik).

NARAIS, G.f.

Het rapport der Commissie over-ae-opvoeding ean de Algemene Vergedering voorgelegd. De Vereenisins, dl. I, nieuwe reeks, 1898-01-05, p.ll.

PlOEGER, op. at., p.251.

173