als mede van de scheeps-ziekten
Steven Blankaart
bron
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten.
Jan ten Hoorn, Amsterdam 1703
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/blan012nett01_01/colofon.php
© 2015 dbnl
Reden tot den Lezer.
HEt is een zaak van Liefde, door voorbeeld vanden Samaritaan, dat men zijn Evennaasten, wanneer hy verleegen is, hulpe aanbied: te meer, alzoo men te
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
Water, te Lande, en zelfs ook buiten de Steden op het Platte Land verleegen staat:
in zulke gevallen zijn alle Menschen bekommerd: want wie heeft oit zijn eygen lighaam gehaat; zelfs d’ onvernuftige Dieren, tot d’ alderkleinste toe, beschermen haare lighaamen, zoo lang zy konnen: hoe veel te meer zal zulks den Mensche doen,
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
die niet alleen zig zelfs voorstaat, met Spijzen te nuttigen, ofte, in nood
Genees-Middelen aan te wenden, maar hy moet maaken zijn Lighaam in Gezondheid te houden, om zijn Ziel hoe langer hoe meer met GOD te vereenigen: en dit is het deel, 't welk de Mensch beoogen moet.
Om dan mijn oog-
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
merk te bereyken, heb ik goed gedagt, iets van deze stoffe op 't Papier te stellen, te meer, alzoo ik zie dat niemand veel van zoodaanige Ziekten geschreven heeft. Deze Verhandeling nu bestaat in tweederley Leden: d’ Eerste betreft de Scheur-buyk met een reeks van Toevallen: en d’ Andere in de Venus-Qualen, met
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
haar gantsche stoet. Alle deze dingen konde ik wijdloopiger hebben uitgehaald, en fijnder daar over geredeneerd, maar alzoo zulks niet geleezen werd, dan van die zijn Qualen ter herten gaat, en geen diepe spits-vindigheden gaade slaat, zoo agte ik het best, eenvoudig, klaar en begrijpelijk te Schrijven, het welke tot
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
zoodanigen Werk vereist werd. Den Leezer gelieve mijn goed hert te zien, en doe daar zijn voordeel mede. Vaart wel.
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
Een Nette Verhandeling Van de Leger-Ziekten, Als mede van de Scheeps-Ziekten.
I. Hoofd-Stuk. Van de Generaale oorzaken, der Leger- en Scheeps-Ziekten.
HEt verwonderd my ten hoogsten, dat men de Ziekten, van zoo grooten belang, die in de Legers en lange Scheeps-vaarten in zwang gaan, van Geleerde luiden niet meer geschreven heeft: het zy om die voor te komen, het zy om die te genezen.
De Wortel van alle deze Ziekten, is gemeenlijk de Scheurbuik; hier uit spruiten Scheurbuik (alzoo eigentlijk genaamd) Lammigheden, Heete-Koorsen, Pest-Koorsen, Pest, Witte- en Roode Buik-loop, Buik-
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
pijnen, Jigt en duizend andere ongemakken meer.
d’Uiterlijke oorzaken zijn een quaade Lugt; Koude en Hitte; slegte Wateren; het inademen van stank der doode en onbegrave menschen en Paarden; stinkende Morassen; quaade uitwaasemingen des Aard-rijks: na groote hitte veel koude, veel Regen, weinig verschooninge van Linnen, en Wolle, weinig oeffening des lighaams:
slegte spijs, te zouten kost: bedorven Eeten en Drinken: weinig Slaapen, Honger, Dorst, te veel versche Vrugten eeten, wanneer men aan d’ Eylanden om verversing komt. En aldus zoude men een lange reeks van oorzaken konnen aanhalen, die bequaam zijn, zoo in de Legers, als op de lange Reizen te Scheep, Ziekten voort te brengen.
Een quaade Lugt werd in de Legers voort gebragt door de quaade uitwaasemingen van doode menschen en beesten; die of geheelelijk op het Veld onbegraven blijven leggen, of in de Loop-graven maar half onder gedompeld werden, Welker verrotte lighamen, geduurig stinkende deeltjes uitwasemen, waar door de gantsche logt bezwalkt werd, welke stinkende, en te gelijk werksame deeltjes ingeademt zijnde, voor eerst het bloed, dat door de Longen loopt, bederft, en zoo vervolgens het gant-
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
sche bloed en alle de geesten. Voorts wanneer men in een Tent, ofte een Schip met sijn meenigte by malkanderen slaapt, en geen verlugting is, en bijgevolg geen af- en toegang is van versche logt, wat kan dit anders veroorzaaken, dan dat het bloed, door het inademen, niet behoorlijk verdund werd, maar altijd dik en loom blijft, waar door meenigten van Scheurbuikige toevallen geboren werden.
Veele, na lang te voet te Marcheren, of anderen arbeid te doen, als Bol-werken en Schansen, &c. op te werpen, bezweet en verhit zijnde, drinken zomtijds schielijk een teug koud Water of slegt Bier, waar door Kolijk, Pleuris, Lammigheden en andere toevallen ontstaan.
De Wateren zelfs zijn of door een lange stil-stand, en door de Zomerse hitte bijna uitgedroogd, waar door zy komen te stinken, en gedronken zijnde, ons Bloed en alle de Sappen bederven. Hier by komt, dat zy een bedervinge krijgen, door ingeworpen doode lighamen, en bloed, zoo dat mede alle de Visch komt te sterven, en de Wateren onbruikbaar maken.
De schielijke veranderingen van een Koude en Heete logt, geeft mede groote veranderingen in 't Bloed, 't geen wy zelfs in onze steden gewaar werden: en zulks geeft nog
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
meer ingang by den Soldaat en Matroos, die zomwijls zeer naakt gekleed zijn, dan wel by ons, welke zig aanstond van kleedingen konnen veranderen.
De lighamen, al ist zaake, dat zy nog al wel gekleed zijn, konnen ligtelijk te Lande door-regenen, en in de Zee van 't bulderend Zee-water doordrongen werden; welke luiden dan geen verschooninge hebbende, koud werden; welke koude tot binnen in de lighamen doordringd, waar uit Koors, Pleuris, Buik-pijnen, Jigt en diergelijke ontstaan.
Wanneer de lighamen te weinig oeffeningen hebben, verslijmd het Bloed en alle de Sappen, en daar by werd het scherp, verzuurd, en vergoord. De Slijm nu maakt een Lammigheid in de leden, en traagheid om zig te bewegen, te wandelen, elders op te klimmen en zoo voorts: maar zoo daar veele verzuurde, en prikkelende vogten by zijn, krijgen zy wel een onmatigen honger, zonder dat zy behoorlijk gevoed werden: hier werden nog de Buik-pijnen en Jigt by gevoegd, die nergens anders dan door scherpe en te gelijk stilstaande vogten konnen voortkomen.
De al te zouten Scheeps-kost, en weinig drinken, wat kan die niet al uitwerken, dan een verstramtheid in de Ledematen voort te brengen, ende by gevolg een Scheurbuik
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
met veelderley nasleep van toevallen.
Behalven dit, wat is ’er verfoeilijker dan het stinkende Vlees of Visch te eten; hier door, ende 't kan niet missen, moet het Bloed ende alle onse sappen bedorven werden, zoodanig dat ’er hier door heele Legers en Scheepen na Oost- ende West-indien gedestineert, te meerendeel in lijken, als van een Pest-ziekte konnen komen te veranderen.
Het waken by nagt ende dag, gelijk in de Legers in 't geduurig Marcheren geschied, ende op de Schepen by onweer, en lekkagie, wanneer men met alle man het Schip met Pompen moet boven houden, maakt een trage aanwasch van geesten, alsoo daar meer verspilt werden dan daar komen aan te wasschen: hier door werden de lighamen loom ende traag, ende bygevolg Scheurbuikig, dommelig van verstand, ende werden van de slaap soodanig ontwend, dat zy tot geen slaap meer konnen komen. Ik heb een oud Man gekend, zijnde een klugtige eigen zinnige Philosooph, welke zig een maand lang van slapen onthiel: de nagt nu hem te eenig zijnde, vond geen geselschap, dat hem verdroot; hy zig wederom willende tot slapen begeven, kon niet, dan na lange tijd, dat hy zig allenxkens tot slapen gewende.
Den honger ende dorst, menigmaals verworpelijke spijs ende drank gebruiken:
gelijk
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
men daar alles eet 't geen dat rauw, stinkend, rot, vermuft ende verwormt is: in plaats van bier of water, gebruikt men stinkend en gegrave water, dat op sommige plaatsen zeer slegt is, en op andere wederom zeer goed. Te scheep, wanneer men geen ververzinge kan krijgen, werd het water niet alleen stinkend, maar het werd, door gebrek nog soo schaars omgedeeld, dat het te weinig is, om een lighaam, dat veel zoute, drooge, ende schrale kost gebruikt, te onderhouden; hier door komt een gansche stout van scheurbuikige toevallen t’ ontstaan.
Wanneer men in Landen komt, daar d’ orangien veel in 't wild wasschen, of de Druiven en Pruimen in overvloed groeijen, konnen de hongerige Soldaten ende Matroosen zig naulijks bedwingen van die overmatig te eeten: hier door ontstaat de Buik-loop met heete koorsen, het bort, zijnde een groote benauwtheid des ganschen lighaams met een geduirige Buik-loop ende braken, &c.
Dit zy genoeg gezegt in 't generaal, wy zullen nu, in 't vervolg, de zaken van stuk tot stuk wat nader beschouwen.
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
Het II. Hoofd-Stuk. Van de Scheur-buik.
IN 't voorige Hoofd-stuk hebben wy van de oorsaken der Leger- en Scheeps-ziektens in 't generaal gesproken; in dit Hoofd-stuk zullen wy de saken wat nader gaan uitpluisen, om allengskens verder en verder tot ons oogmerk te komen.
Uit het boven verhaalde blijkt dan genoegzaam dat de Scheurbuik tweederley kan gezegt werden; de eerste dan bestaat uit een al te slijmigen en taay-sappigen Bloed:
de tweede uit een te scherp, corrosijf en vergoort Bloed, waar uit veele pijnen en hitzige broejingen voortgebragt werden: ende deze werden in 't gemeen koude ende heete Scheur-buik genaamt. Hier by zouden wy wel nog een derde oorzaak konnen voegen, namelijk een gemengelde oorzaak, van overvloedige slijm, ende overvloedige vergoorde sappen, welke te samen gaande, ook gemengelde toevallen voort moeten brengen. Derhalven dient hier toe een ervaren oordeel, om die wel t’ onderscheiden;
want door de kennisse van deze onderscheidingen, kan men de Medicamenten rigten ende voorschrijven. Want alles wat men tegens de Scheur-buik
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
gebruikt, is niet tot alle Scheur-buik applicabel; alzoo de geest van Lepel-Bladen, welke een groote verhittinge maakt, is zeer ondienstig in een Broeijend en hitzig Bloed, alwaar eenige dingen moeten gebruikt werden, welke het Bloed van zijn scherpigheid bevrijden. Voorts in een slijmige Scheur-buik, moet men zoo zeer geen verkoelende dingen voorschrijven, als wel die, welke in een slijmig vogt
beweeglijkheid en vloeibaarheid veroorzaken. En, zijn de vogten van een gemengelden aard, moet men zijn Genees-middelen ook daar na voegen, en dat zoodanig, dat men op het zwaarste het meeste moet werken, en omzigtig werken.
De teikenen des Scheurbuiks zijn veelderley, en hangen alle van de verscheide verdiktheid en scherpigheid des Bloeds en Sappen af, en by gevolg van de verscheide verstoppingen, de teikenen, welke men hier van opteld zijn bloedig Tand-vleis, losse- en waggelende Tanden, Kalk der Tanden, Tand-pijn, qualijk riekend, ziltig, en gooragtig Speekzel; stinkende en qualijk riekende Adem, Hoofd-pijnen, Vlammigheden in 't aangezigt, welke schielijk komen en schielijk weg gaan: traagheid in het op- en neder-klimmen; loomheid om op te staan en iets te doen, Slaperigheid; blauwe, geele en groene Vlekken op het lighaam, vornamelijk op armen en beenen: groote jeuking en krieweling des huids: pui-
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
stigheden: geduirig waken en zoo voorts. Deze nu zijn beginzelen: maar wanneer men de zelvige laat in kruipen, zonder daar iets tegens te doen, werden niet alleen de toevallen veel zwaarder, maar daar voegen zig nog veele nieuwe, ende somwijls ongeneesbare toe: als daar zijn onlijdelijke, en ingekankerde Hoofd-pijnen, waar na somtijds sweeringen in het Hoofd, en Slaap-Koorsen, met de Dood vermengt, voortgebragt werden: Teering-agtige dwaal-koorsen, die na het eten bezwaren, en roode Wangen verwekken: hoesten en benauwden Adem; draejingen des Hoofds:
Hart-klopping; qualijkten, flauwten, Kramp, trekkingen, Jigt in de Ledematen, als Armen, Beenen, Handen, Voeten, Schouders &c. Graveel, Steen; overvloedig Nagt-sweeten, met een hoog geverfde Pis; alderlei Buik-Loop, ende Buik-pijnen;
Pijn voor 't Hert; onlust tot eeten; ende somtijds al te grooten eetlust; stramheid ende Lammigheden, Water-zugt, vermagering ende uitteering: &c. Weet mede dat ’er veele zijn, voornamelijk de Jigtige, die zulks door Venus-qualen bekomen hebben;
welke zomwijlen nauwlijks van de Scheurbuik t’ onderscheiden zijn.
De toevallen, en teikenen opgetelt hebbende, is het niet ongeraadsaam, tot de Genees-middelen in 't generaal te treden: welke wy in't vervolg speciaal der zullen uit haalen. Wy hebben dan gesegt dat de wortel der Scheur-buik
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
voortkomt uit een verdikt Bloed, het zy door slijm, als andere scherpe ende vergoorde vogten: en, dat deze gestalten of yder op zig zelven zijn, of te samen gaande (dat gemeenlijk gebeurt) want zelden heeft men verdikkingen ende verslijmtheden van Bloed, of daar is een traagen omloop des Bloeds ende andere sappen; ende alwaar die traag is, konnen ligtelijk de dunne melk-sappen in het Bloed vergoren, en allengskens scherp werden.
De middelen dan zijn tweederley d’ eerste zijn om de slijm dun ende vloeybaar te maken; en, d’ andere, om de verzuurde en vergoorde sappen soet te maken, hare bytendheid te verstompen, ende hare broeijendheid ten onder te brengen, ende zagtelijk uit te doen wasemen.
Tot de slijmige ende koude soort behooren dan middelen, welke uit beweeglijke deeltjes bestaan: waar toe alle soorten van aromatijke ofte speceryagtige dingen dienstig zijn als, de wortel van Calmus, Angelica, Gentiana, Ostrutium, Galanga, Look, Spaanse Radijs, Hof-Radijs, Peper-wortel, Meer-wortel, Gember.
Basten van Limoenen, Citroenen, Arangien, van Magellaans kaneel, Foelie.
Bladen van Alsem met zijn topjes, Averuit, Sellery, gezegende Distel, Lepel-bladen, Hof-kers, Winter-kers, Water-kers, Be-
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
ke-boom, Penning-Kruid, Water-dry-Blad, Tabak gerookt, Salie, Wijn-ruit.
Mostaart, Saffraan, Peper, Cubeben, Myrrhe &c.
Hier uit kan men verscheide compozitien maken: als de geest van Lepel-Bladen, en verscheide Tinctuuren met Wijn of Brandewijn, welke men in 't Leger of te Scheep kan mede nemen, zonder de minste bedervinge onderworpen te zijn, wanneer zy maar zorgvuldig toegesloten ende bewaart werden: want zulks dient zoo te Water als te Lande gepractizeert te werden; om by tijd ende nood altijd een onbedorven Medicament to konnen aantasten. Eenige compozitien kan men aldus maken:
Recipe. Aloës.
Myrrhae,
Croci, ana uncias duas.
Spir. Cochlear. unc. xxiv.
Misce.
Zet dit een dag lang in een Bottelje op een warme Stoof, koud geworden zijnde, giet men het klaare af, waar van men dagelijks sestig of seventig droppelen mag gebruiken, voornamentlijk des ogtens nugteren.
Of
Recipe. Rad. Raphani rust. rasp. unc. iv.
Sem. Sinapi, unc. duas.
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
Fol. Cochlear. man. iv.
Cort. Winterani, unc. unam.
Spir. Vini, unc Centum.
M. F. Tinctura.
Hier van mag men ogtend en avond een lepel vol af gebruiken.
Of
Recipe. Rad. Calami. arom.
Galang.
Ostrutii,
Cort. Cinamomi Magellanici, Sem. Sinapi,
Myrrhae, ana unc. duas.
Croci, unc. unam.
Sp. Cochleariae, unc. xl.
M.
Laat dit als het vorige op een warme Stoof staan, en koud geworden zijnde, giet men het zagjes af: hier van kan men dagelijks een halve lepel met wat Franse-wijn nuttigen.
Zoo daar veel Slijm in de Ingewanden is, mag men wel eens Braken of Purgeeren:
ook is 't niet ongeraden zomwijlen des avonds wat Triakel in te nemen, om niet alleenig wat te zweeten, maar om te gelijk de loome en taaye vogten tot beweginge te brengen.
Zoo daar verstoptheden in de Lever, Milt, Darm-scheils-Klieren, &c. mogt we-
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
zen, mag men by de vorige Medicamenten wel wat zout van Staal mengen; of men kan Staal op Wijn zetten, of anders op Bier dat wat begind zuur te werden: het welke daar door zal zoet werden: hier van mag men alle ogtend en avond een Roemertjen af gebruiken.
Men kan, om veele viezigheden te mijden, ook de voorige Tinctuuren destilleren, dan zoo zijn zy veel aangenamer te gebruiken, en men behoefd maar half zoo veel daar van te gebruiken.
Men mengd ook wel zommige fijne geesten onder malkanderen, met byvoeging van bequaame Tinctuuren.
Als
Recipe. Spir. Cornu cervi, of eboris, Cochleariae,
Tinct. Croci. ana uncias duas.
Misce.
Hier van mag men onder 't eeten des middags en des avonds twintig droppelen in een Roemer Wijn of Bier gebruiken.
Of men maakt een Destillatie van vlugge zouten, met Speceryen gemengd.
Als:
Recipe. Fol. Cochlear. libras. iv.
Rad. Raphani rust. libr. vi.
Cort. Winterani.
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
Bacc. juniperi.
Lauri, ana unc. iv.
Vini albi gall. libr. xii.
F. s. a. Destillatio.
Hier van mag men alle ogtend een lepel vol af nemen.
Dit is nu voor die Scheurbuik welke uit Verslijmdheden voortkomt; laat ons nu tot die Scheurbuik voort treden, welkers oorzaak uit zuure en vergoorde Sappen voortkomen; waar by zig veeltijds hitsigheden en broejingen vermengen.
Hier toe dienen die fijne Aromatike geesten niet, want daar door werd de hitsige broeyendheid meerder en meerder aangestoken, het welke die lighamen meest ervaren, welke geen de minste Wijn of gepeperde spijzen konnen verdragen, want die dadelijk hitsig en rood van aanzigt werden, met gloeyende Palmen der handen: zoo dat men ten dezen inzigte moet gebruiken die middelen, welke het zuur temperen, en doen uitwasemen: en al ist zaake dat men zomtijds zuure dingen gebruikt, zoo ist, dat het eene zuur anders van aart is, als het geene in ons Bloed is: en dat door dat middel een gantsch andere dispositie der Sappen werd: dit alles konde ik wel nauwkeuriger betoonen, maar alzoo ik hier niet schrijf om een Philosooph te zijn,
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
maar alleen voor luiden, welke den Oorlog of Scheeps-vaart volgen, zoo ist, dat ik my gantschelijk moet bedienen van redenen en woorden, die een yder kan verstaan:
en die wat meer begeerd, leese mijn voorgaande Werken, zoo in 't Nederduits als Latijn geschreven.
Tot Zuur-temperende dingen zal ik de volgende optellen: als Vijlsel van Staal of Yzer, Kreeft-oogen, Oester-schulpen, Mossel-schulpen, Koral, Eijer-schalen, vaste zouten van Wijn-steen, Alsem, Gezegende Distel, alle vlugge Zouten van Sal Armoniak en Harts-hoorn, als mede haare Spiritus: hier by komt onder de Rinsche, de Limoenen, Citroenen, Orangien, Cinaas-appelen, zuure Granaten, Tamarinde, Aalbesien, Zuuring, Klaver-zuuring, &c. Ik zal voor de Leerling eenige staaltjes te berde brengen.
Als
Recipe. Gummi Ammoniaci unc. unam.
Crystalti Chalybis.
Ocul. Cancri ana unc. sem.
Caphor.
Extr. Croci, ana drach. unam.
M. f. Pilulae.
Uit yder Scrupel maakt men ’er vijf: waar van men alle ogtend en alle avond een of twee van in neemd.
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
Des middags en des avonds kan men onder het Bier wel wat Oleum Tartari per deliqiuum mengen, om alle vergoringen te benemen.
Men maakt mede wel een Conserf op de volgende wijze, als mede eenige bequame Poederen, en meer andere bereidzelen.
Recipe. Pulpae Tamarindor. unc. duas.
Fol. Trifol. aq. rec. unc. iij.
Ocul. Cancri, unc. i.
Magist. Mart. dr. i.
Syr. Acetos. q. s.
M. f. Conditum.
Of
Recipe. Fol. Cochlear. unc. duas.
Pulp. Tamarind. unc. unam & sem.
Tart. Vitriolati dr. ii.
Syr. Limon. q. s.
M. f. Conditum.
Van een dezer beide Conserven kan men alle morgens een brokjen gebruiken, de groote van een Note-moskaat: wil nu ymand eenig Poeder liever gebruiken, zoo diend daar toe het volgende:
Recipe. Ocul. Cancri, unc. unam.
Corall. rubr. unc. sem.
Tart. Vitriolati, dr. ii.
M. F. Pulveres xvi.
Hier van kan men alle ogtend en avond een
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
van gebruiken, het zy in wat Bier, ofte andere drank.
Om druppel-wijs in Bier te gebruiken, kan men zig van het volgende bedienen:
Als
Recipe. Tinct. Martis drach. duas.
Detur ad Usum.
Of
Recipe. Chalybis Limati unc. ii.
Aq. Fortis, unc. iv.
Misce.
Laat dit in een Porceleine-kom of ruim Glas, dat geen nauwe mond heeft te samen opbruisen, giet daar na het vogt af, ende bewaart het tot zijn gebruik, het welk men dagelijks in Wijn of Bier druppel-wijs mag innemen; of
Recipe. Olei Tartari per deliq. facti unc. iv.
Sp. Vitrioli, q. s.
Giet op den Oleum Tartari zoo veel van den Spiritus Vitrioli druppels-gewijs, tot het opbruizen ophoud, ende gebruikt het zelvige mede druppels-gewijs. Ik hebbe eenige Salvolatile Antiscorbuticum dat men mede droppel-wijs tegens de Scheurbuik in Wijn, Brandewijn of Bier gebruikt. Als mede eenige Scheurbuiks-Pilletjes waar van men dagelijks maar een van inneemt, het zy des ogtens ofte des avonds.
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
Wanneer men nu te Scheep of te Lande de Theé of Coffé in gebruik kan hebben, is 't des te beter, maar die is voor Generaals-Persoonen, Colonellen, Majoors ende Capiteinen beter te bekomen dan voor Soldaten, welke in plaats de Look, Ajuin, Ramelassen Mostert te Scheep als te lande konnen hebben; drinkende somwijle een zoopjen Jenever-water, anders Wagholder-water gezegt, op welke Look heeft gestaan:
en by aldien zy, gelijk men zegt, met de gal gequelt zijn, zoo laten zy gestoote wijn-steen gebruiken: of latense op Wijn of Bier dat wat aan de suure kant werd, eenige stukjes Yser of Staal doen, ende na zulks een dag twee of drie gestaan heeft, daar van dagelijks een Glaasjen gebruiken.
Zoo te Scheep als te Lande kan men ook verscheide genees-middelen mede nemen, welke niet bederven: ende zulks kan mede te platten Lande, op Kasteelen en Heere Huisen geschieden, voornamelijk wanneer die wat verre van een Stad afgelegen zijn:
waar van men zig by nagte ende onty kan bedienen; ’k hebbe daar toe menigmaals heele doosen na Duits-land, in 't Leger, en te Scheep na Oost- en West-indien &c.
verzonden.
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
Het III. Hoofd-Stuk. Van de Blauwe, Groene, en Geele Vlekken, die zig somtijds hier en daar op de Huid vertoonen.
MEn vind niet alleen in de Steden, maar zelfs in 't Leger en te Scheep, dat ’er eerst blauwe vlekken zig hier ende daar op de Huid vertoonen, voornamelijk aan Armen en Beenen, even of zy geslagen of geknepen waren, welke zig menigmaals schielijk vertoonen: deze daar na verdwijnende, werden eindelijk groenagtig, ende ten laatsten geel. Deze hebben haar oorsprong uit een dik ende ziltig Bloed, het welk in de kleine vaatjes der slag-adertjes niet konnende voortloopen tot in de Aderen, blijft daar stille staan en stremt, het welke dan een duistere blauwe vlek vertoond, en deze is groot of klein, na dat zoo een verstopt slag-adertje in zijn omtrek veele ofte weinige uitbreidingen van takjes heeft. Dit geronne Bloed werd door de warmte der deelen, die daar by ende ontrent zijn, als mede door de perssinge en verby vlietinge des Bloeds, allengskens weg geperst, zoo dat die vlokken dan komen te verdwijnen, werdende de deelen in plaats van blauw of loodverwig al-
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
lengskens groenagtig, alzoo blauw met ’er tijd groen, en nog dunder werdende door de doorschijninge opperhuid, zig geel vertoond: want ook een weinig Bloeds in veel waters gestort, geel werd.
Wat belangt de middelen hier toe; deze zijn uiterlijke ende innerlijke. Aangaande d’ uiterlijke, zijn die gene welke het geronne Bloed verdunnen, gelijk als men de vlekken bestrijkt met Brandewijn, daar wat Spiritus salis Armoniaci onder is: den Oleune Tartari per deliqiuum met Brandewijn, het L’eau de la reine d’ Hongarie:
en diergelijke: het dikmaals bestrijken met spog, voornamelijk met het gene nogteren is, zijnde doordringelijker en beter gekookt, verdrijft de zelvige: ook mag men die wasschen met pis die in den morgenstond gewatert is: het veel vrijven met de hand en met warme doeken; is mede voordeelig; alzoo het stilstaande vogt dan beter en gezwinder aan het bewegen geraakt, en de vlekken eerder verdwijnen. Maar zoo het zaake is, dat deze bevlekte deelen bedekt zijn, hoeft men daar zo veel moeite niet om te doen, alzoo die vlekken wel van zelver verdwijnen.
Wat nu de innerlijke middelen belangen, deze moeten bestaan uit fijne en met eenen zuur-temperende middelen, welke ik hier niet zal ophalen, alzoo de zelvige in het voorige Hoofd-stuk genoegzaam te vinden zijn.
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
Het IV. Hoofd-Stuk. Van de Scheurbuikige stinkenden Adem.
HEt is een onverdrachelijke quaal in gezelschappen te zijn, of dat d’ Officieren in een kring op het veld staan met elkanderen te praaten, dat ’er een onder is welkers Adem stinkt. En deze stank komt of uit de Longe, of uit een verdorve Speeksel.
Aangaande de Long, deze kan verdorven en voor een gedeelte rot zijn, waar door ingeademde logt, weder uitgeademd werdende, niet zonder stinkende deeltjes kan uitgeblazen werden; even als de logt, welke voorby een verrotte doode kreng passeerende, de stinkende deeltjes met zig sleept: het zelvige heeft men mede in wel-riekende dingen, als Mostaart-bloeyende Velden, Muscus, Apothekers- en Drogiste-Winkels; ja zelfs van verre ruikt men het Kaneel-voortbrengende Eiland Ceilon. Dit dan dus zijnde, moet zoodanigen stinkenden logt een yder verveelen.
De tweede oorzaak is dan een verdorve Speeksel, voornamelijk in den ogtend-stond, want als een dik Speeksel te traag in de mond sijperd, moet het bederven, want het zelvige bestaat uit veele beweeglijke deeltjes, wel-
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
ke, zoo die haar snelle voort-loop niet hebben, komen zy te rotten en te stinken: dit geschied zoo zeer niet door den dag, als wel in den morgen-stond, wanneer men eerst opgestaan is; de reden is, dat als men door den dag de tong door spreken als anders meerder en dikwijlder beweegd, het Speeksel veel eerder uit de Speeksel-buisjes, en Speeksel-kliertjes gelokt werd, het welke bygevolg minder stank veroorzaakt. Hier by komt nog dat men de Tanden laat begroeijen met vuiligheid, of dat ’er holle Tanden in de mond zijn, in welke het eeten blijft zitten. Ik zal hier niet spreken van die stinkende monden uit veel zuipen, Tabak rooken, het eeten van Look en Ajuin,
&c. verkregen, want als men die niet gebruikt, zal de stank haast overgaan: ten waare door veel Tabak en Brandewijn de Longe bedorven was, dat, zoo in 't Leger als op lange Scheeps-vaarten, als zy voornamelijk aan land komen, en te veel provisie op doen, gebeurd.
Zoo de quaal uit de Longe koomt, moet men een bequaame Balsamum Sulphuris gebruiken, en men kan zig op volgende daar van bedienen: Als
Recipe. Ol. rapar. of Lini, unc. x.
Fl. Sulph. unc. j.
Sal. Tartari, dr. j.
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
Laat dit zagjes met malkanderen koken, tot het de dikte van een Balsem heeft, het welke men afgiet, als het koud geworden is; hier by mag men dan wel een half once gedistilleerde Anijs-oly mengen: hier van mag men dagelijks eenige droppelen gebruiken: ook mag men daar de Peruviaanse Balsem wel onder mengen, als mede den Oleum Terebinthina: voorts kan men deze Balsem tot veele andere qualen gebruiken, welke haar werkinge zal doen, na de Olyen welke men daar onder vermengen wil; want men kan daar den Oleum Succini, Sabina, Juneperi, &c. by doen tegens Graveel, opstopping van Water, en Stonden, &c. Die nu van de Borst-qualen meer begeere te weete, leeze mijn Nieuw-ligtende Praktijk der Medicijnen, alwaar hy zal vinden, dat hem verder dienstig is.
Aangaande den stinkenden Adem van het Speeksel, daar van zijn de middelen tweederley, namelijk uiterlijke en innerlijke. De Uiterlijke zijn, dat men alle ogtend en voornamelijk des avonds de mond en tanden met fris water spoeld, op dat de vuiligheid tusschen de tanden uitgespoeld werde, en het loome en stinkend Speeksel ten monde uit geraake, zoo zal de stank, zoo niet ten eenemaal, ten minsten voor een groot gedeelte verdwijnen: ook zullen de holle- en stinkende tanden, daar door gezuiverd werden: daar
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
by kan men iets kauwen, om die stinkendheid te verdooven, als Petersely, Munt, Anijs- en Kerwe-zaad, Florentijnse Iris, Nagelen, Kaneel en diergelijke.
d’ Innerlijke middelen zijn, welke het Bloed en Speeksel verdunnen, op dat het nalaate lijmig te wezen, en in de Speeksel buiten te bederven; en hier toe dienen de Scheurbuiks-middelen van Look, Lepel-bladen, Peper-wortel, Radijs, Tuin-kers, Bekeboom, Staal-middelen; geest van Lepel-bladen, het Salvolatile Antiscorbuticum, het Salvolatile oliosum, &c. ziet hier van verder in mijn Boek van de Scheurbuik.
Het V. Hoofd-Stuk. Van de Loomigheid aan Handen en Voeten.
DE strammigheid der Ledematen zoo aan Handen als aan Voeten, is mede een vrugt des Scheurbuiks: men weet, dat Soldaat en Matroos somwijlen niet alleen slegte en bedorve kost genoodzaakt zijn te nuttigen, en slegte drank te drinken, maar dat zy mede na een groote hitte en arbeid, &c. uitgestaan te hebben, schielijk komen te verkouwen: hier toe doet ook het saizoen van regen en koude winden niet weinig, wanneer die op
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
haar dun gekleede lighamen, moeten afsteuten, als mede de koude des nagts, wanneer zy onder den blauwen Hemel moeten vernagten.
De koude, het zy wat oorzaak die kan hebben, maakt dat de vogten in ons Bloed, en bygevolg de sappen, welke de Spieren en Peezen doen bewegen, komen lijmig- en tayvogtig te werden, welke dan niet snel doorstralende, ook daar geen vaardige bewegingen kan zijn: even als een Slot, zoo daar roest in de voegen is, zal mede stram bewegen: een dik en slijkagtig vogt zal mede veel trager door een goot loopen, dan een enkel water: zoo dat dan, met een woord, deeze stramme beweginge voortkomstig is, uit een verslijmd vogt, welke de beweeg-deelen verstopt; de Keuken-meisjes weten wel, dat wanneer het Vleis-nat warm is, dat het dan ook vloeibaarder is, maar wanneer men het laat koud werden, is het een lijm ofte lil die dik is, die zy met weder warm te maken, wederom verdunnen.
Hier door konnen de lighamen niet alleen vadzig en slaperig werden, maar zelfs in slaapziekten veranderen, ja ook in verlamdheden: want zoo die verstoppingen mede de Hersenen treft, heeft men die qualen zekerlijk te wagten.
Alzoo ik nu gezegt heb dat deeze Sappen
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
te lijmig en te taay zijn, valt hier weinig anders te doen, dan die te verdunnen, en vloeibaar te maken: wy leeren dan uit het gestremde en verdikte Vlees-sap, dat die door warmte weder vloeibaar werd, alzoo geschied het mede met onze Sappen, welke warm moeten gemaakt werden: en hier toe is d’ oeffeninge des lighaams de beste, gelijk als Schermen, Voltizeren, veel op- en neder-klimmen en dat met d’ eene of ander zwaarte, loopen, en zoo voorts, en dat tot zweetens toe, doende dat dagelijks een reis of twee, zoo zal men in een week ofte twee seer veel avanceeren: want het Bloed blijft door het bewegen vloeibaar: en dit weten de Vrouwtjes wel, wanneer zy Bloed-beulingen zullen maken, zoo ontfangen zy het bloed van een beest, en zy houden het, door het geduurig bewegen van een lepel vloeibaar.
Onderwijlen behoeft men geen vlugge Scheurbuikige dingen na te laten:
onderwijlen mag men wel eenige Pilletjes gebruiken van Staal, gum Ammoniak, Assa fatida, Kreeft-oogen, &c. Als
Recipe. G. Ammoniaci, dr. ij.
Ass. Faet. scr. j.
Mag. Chalyb. dr. j.
Oc. Cancri, dr. j. & sem.
El. Propr. s. acido. q. s.
M. f. Pilulae, ex Scrupulo quinqé.
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
Hier van mag men des ogtens en des avonds een van innemen.
Voorts is 't best verwarmde spijs en drank te gebruiken, vermijdende zig van alle rauwe Ooft-vrugten; overvloed van zuur en zout, &c.
Het VI. Hoofd-Stuk. Van de Lammigheid der Leden.
DE Lammigheid is een quaal die niet alleen in de Steden bekend is, maar selfs in 't Leger en te Scheep. In 't generaal is het een verstoppinge in de Zenuwen, of liever in het Merg dat door de Wervel-beenen van het hoofd af tot het Heilig-been loopt;
en deze is alleen of aan eene zijde, of aan beide zijden des lighaams, of zy is alleen in de Schenkelen; of in het eene lid of het ander, en dan is het gemeenlijk in de Zenuw alleen, welke door zoo een byzonder lid loopt.
d’ Oorzaak zeg ik, is een verstoppinge, of in 't Rugge-merg zelfs, of in de Zenuwen:
wanneer het Rugge-merg zelfs in zijn begin, even onder de Herssen-pan aan beide zijden verstopt is, is het gantsche lighaam onder het hoofd Lam; maar zoo d’ eene zijde daar ter plaatse alleen verstopt is, is de Lammigheid
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
aan maar aan eene zijde. Zoo nu de verstopping lager is, namelijk in 't onderste van de Lendens Wervel-beenen, zoo zijn de Schenkelen ofte Beenen alleen Lam het zy aan d’ eene of d’ andere zijde: zoo nu een Arm of een Been alleen Lam is, zal de verstoppinge in die Zenuwen zijn, welke na die deelen toe loopen.
d’ Oorzaak nu dezer verstoppingen, is een lijmig Zenuw-vogt, het welke door de fijne Zenuw-draatjes niet kan loopen, waar door belet werd, dat de fijne Zenuw-vogten ofte geesten niet konnen doorstraalen; derhalven staat en gevoel en beweginge stil.
Ik wil hier nu niet spreeken van andere gevallen, als van dat het Rugge-merg gequetst zy, afgesneden, door ontwrigting der wervel-beenen gekneust of geperst:
of dat eenige zenuwen of pezen afgesneden zijn, of door ontvrigting geperst werden, neen maar wy spreken alhier van die soort, welke uit verstoppinge voortkomt: welkers uiterlijke oorzaken eerst sijn groote hitte, en daar na schielijke koude; want alle de vogten door de oeffening als anders zeer heet geworden zijnde, en by gevolg vloeibaarder, zoo dat door schielijk stil te zijn en koud te werden aan het stollen geraakt, kan het die fijne zenuw-buisjes niet meer passeeren, maar verstopt de zelve, en houd de fijne doorstralinge der geesten daar buiten.
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
Dit ziet men veeltijds in die gene welke den Wijn-beker wat te veel geligt hebben, die sullen nergens van weten, zoo lange zy met malkanderen in het rond drinken, want dan zijn alle sappen in een onordentelijke woeling; maar wanneer des anderen daags deze wijn-deeltjes vervlogen zijn, doet het hoofd zeer, de leden zijn traag en loom, men heeft nergens lust toe; ja men vervald in een beving der leden; waar komt dit anders van daan, dan dat de deeltjes der sappen, die te vooren al te weeldrig en te willig door-straalden, nu aan 't bedaren zijn geraakt, en lijmiger zijn geworden, waar door het zenuw-gestel en de hersenen eenigermaten verstopt zijn geworden, het welk een loomigheid en onlust moet veroorzaken, alzo geen fijne geesten genoeg konnen doorstraalen, om het gansche lighaam behoorlijk te doen bewegen: en by aldien deze geesten nog doorstraalen, en in de zenuwen eenige obstaculen ofte tegenstand van de verstopte deeltjes vinden, zoo beven zy, om dat de geesten altijd geduurig heen en weder botsen, even als een vogt, wanneer dat uit een nauwgehalsde fles of kan schielijk gegoten vind, zoo botst het vogt geduirig agterwaards, om dat het in den hals een tegenstand vind.
Onze Dienst-maagden des Zaterdags als anders veel werk gedaan hebbende, klagen, na het schielijk stil zitten, altijd dat haar de
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
leden toevallen, dat is, verstijven, daarom die wijzer zijn, houden zig aan den arbeid, om allenxkens te bedaaren. Dit weten mede de Pikeuurs, dat zy de Paarden nog eenige straaten omleiden, wanneer zy bezweet en moede zijn, om haar allengskens te bedaaren. Ik hebbe Persoonen gekend, welke, na dat zy iets ingenomen hadden om te zweeten, en zig nog zweetende in de koude logt begaven, aanstonds Lam wierden.
Wanneer men ten eersten louter doet zweeten, gaat deze lammigheid wel haast over; maar men moet, als het zweet-middel zijn uitwerking gedaan heeft, aanstonds weder een ander op nieuws innemen, en dat eenige reizen hervatten, drinkende onderwijlen heete drank tusschen beiden; als heet Bier, of Melk, Wei, Coffé, Theé en diergelijke. Door dit zweeten, werd verrigt, dat de gestremde en verstoppende vogten weder vloeibaar werden, welke vloeibaar gemaakt sijnde, de Zieke hersteld werd: hier toe kan men gebruiken de Theriakel, Mithridaat, diascordium, &c. Ten dezen fine heb ik altijd een zweet-corserf gereed, sijnde een Gelei of Extract van de voornaamste dingen welke doen zweeten: uit welke men mede met Wijn een Tinctuur van maken kan.
Wanneer men nu met zweeten niets te weeg kan brengen, zoo moet men verwar-
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
mende olien gebruiken, waar mede men de rugge-graat strijkt, en louter vrijft, als Recipe. Ol. Laurini.
Lumbricorum ana unc. ij.
Terrae, unc. j.
Caphor. dr. ij.
Misce.
Men neemt ook wel een goed gedeelte Wormen, die men op Brandewijn zet, met welke men ook strijken en vrijven kan. Hier toe dienen mede de warme Baden, die men ook door konst kan maken, wanneer men in een Tobbe of Ton met warm water, in welke verscheide kruiden fijn gekookt, gaat zitten: als Alsem, Munt, Kermille,
&c. dit Baden diend dagelijks eenige reizen na malkanderen gedaan te werden.
Innerlijk mag men Kooksels gebruiken van Guajacum, Sassafras, &c. of men kan zulks in een Thee-pot trekken, even als de Thee: op diergelijken wijze kan men mede gebruiken Rosmarijn, Salie, Majolein, Betoni, Thijm, Orego, en diergelijke riekende dingen meer, welke de geesten verquikken en vloeibaar maken.
De Schepen uit Oost-Indien komende, brengen somwijlen Lamme menschen mede, wanneer zy dikwijls door de groote hitte zig des nagts ontdekken, om alzoo koelte te krijgen; of heet zijnde te veel Zurie- ofte Palmboomen-drank drinken.
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
Hier van is de genezinge als vooren gezegt is. Voornamelijk dienen hier de vrijvingen met warme doeken, niet alleen op de Rugge-graat aangesteld te werden, maar ook ontrent alle de beleedigde deelen: want daar door werden de Sappen aangepord voort te loopen. Die van deeze stoffe meerder begeerd, leeze mijn Practijk der Medicijnen, en mijn verhandeling van de Scheurbuik.
Het VII. Hoofd-Stuk. Van de Buik-loop, Roo-loop, &c.
ZOo in de Legers als op lange Zee-vaarten heeft men meenigmaals niet alleen Buik-loop, maar zelfs ook wel een Pestige Roode-loop, welke besmettelijk is: de gewoonelijke Buik-loop komt gemeenlijk van veel ligt vergoorende spijze te nuttigen, of dat die te veel verdorven is; het welke in de Legers dikmaals gebeurd, en te Scheep door allerley verdorve kost en drank, of zoo zy elders landen, te veel Orangien, Cinaas-appelen, en andere versche vrugten in een groote meenigte gulzelijk inslokken, alzoo zy haare behoorlijke levens-regel niet kennen, die ligt te buiten gaan. Wanneer nu deeze vrugten in 't lighaam bederven en verrotten, wat is ’er dan an-
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
ders te wagten, dan een Bloed te krijgen, dat vol vergoorde, scherpe en prikkelende deeltjes is, welke geduurig in de Maag en Darmen sijperende, werden de vliezen ofte Spieragtige rokken, (welke de Buis der gedarmten uitmaken) tot een ongewoone sterker beweginge aangehitst, waar door niet alleen de spijs te ras en te meenigvuldig afgaat, maar zelfs de drank heeft geen tijd dat zy door de Melk-vaatjes (welke door het Darmscheil, van de darmen af na de Gijl-zak, en eindelijk na het Bloed loopen) heen kan vlieten, maar de zelvige vergoord aanstonds, en werd door zijn prikkelinge van onderen afgejaagd. Het Bloed nu geen vogt genoeg krijgende, werden de Zieken dorstig, en krijgen een dikke spoeg met een drooge mond: door de scherpigheid krijgt men Buik-pijnen: door dien de Maag-sappen door het geduurig drinken uitgespoeld werden, en de Maag zijn behoorlijke honger-makende Sappen niet heeft, is ’er onlust tot eeten: want even als de mond gesteld is met dorst en droogte, alzoo is mede de Maag gesteld. De wanschapene menginge des Bloeds, is niet alleenig oorzaak van een wanschaape afscheidinge der Sappen, maar ook van een Koorts, die daar gemeenlijk by is.
Hier toe doet niet weinig de koude der logt; het slapen des nagts onder den blauwen dauwdruppenden Hemel, veel koud water drin-
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
ken, te naakt gaan, en voorts al wat onze lighamen zoo uiterlijk als innerlijk kan verkouwen. Door deeze verkoelinge krijgt men niet alleen Buik-pijnen, Pleuris, &c.
en de Melk-sappen in het Bloed krijgen niet alleen een traager beweeginge, maar vergooren ligter, en haare deeltjes werden zeer scherp en prikkelende: welker weyagtig vogt in de darmen sijperende, ligtelijk die, als boven gezegt is, komen te prikkelen.
Hierom is 't dat men van de Wey en voornamelijk de zuure, als mede van de
Gekernde-melk dikmaals tot afgang werd genoodigd: het welke meer andere zuuren gemeen hebben, als de Zuuring, Tamarinde, Wijn-steen, Druiven, nieuwe Most, Pruimen en zoo voorts.
Hier toe doet mede niet weinig de stank in de Leger-tenten en Schepen, door gebrek van verschooninge en verdere reiniging, waar door de logt, ter plaatze daar zy haar bevinden, bedorven werd, welke geduurig ingeademd werdende, het Bloed bederfd, waar door het mede scherp werd, en bygevolg d’ eigenste tragedie in de gedarmten speeld, als vooren gezegt is.
De Roo-loop, erkend wel de zelvige oorzaak, wanneer deeze bedorven Melk-sappen nog scherper en scherper werden, maar de toevallen zijn veel zwaarder en gevaarlijker:
men teld gemeenlijk drie graaden, als dat ’er met
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
den afgang, die zeer stinkt, veel Bloed afgaat; de tweede dat na de meenigvuldige snijdingen en knagingen in de gedarmten, Etter werd geloost, zijnde een teiken dat de darmen doorgegeten zijn: ten derden volgen vliesjes van de darmen, die zig als afschrapsels vertoonen: hier is dan een groote Koors by, met een onverzadelijken dorst.
De toevallen leeren genoeg dat alle gijl, drank, &c. in het Bloed komt, aldaar vergoord, en dat de vergoorde Wey door des Darmsklierige-rok werd afgescheiden, en aldaar prikkelende en knaagende, de Buik-pijnen en afgang veroorzaakt: het Bloed nu van zijn vogt beroofd zijnde, werd dik, zoodanig, dat ’er geen speeksel, om de mond te bevogtigen, kan afgescheiden werden, waar uit een onlijdelijken dorst ontstaat. Het Bloed nu dus verdikt zijnde, en geen vogt genoeg by zig hebbende, werd broeyende, en heet, het welk een hitsige Koors uitmaakt.
Dit is een Ziekte die altijd gevaarlijk is, want het is wel te gelooven, dat, wanneer daar knaagingen in de darmen zijn, mede ontstekingen moeten volgen, en bygevolg pijn, trekkingen en groote hitte der Ingewanden. De Zweeringen in de dunne darmen zijn veel zorggelijker, dan in de dikke, want de dunne konnen eerder doorgeeten werden, alzoo zy dunder zijn en tengerder Spier-veeselen
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
hebben: in tegendeel de dikke darmen hebben sterker Spier-vezelen, om dat de vuiligheden, haar toevertrouwd, meerder en sterker beweeginge van nooden hebben, dan de gijl met de vuiligheid te gelijk, want die stoffe aldaar vloeibaarder is, en kan gevoegelijk gemakkelijker voortgeperst werden.
Wanneer nu in de Gedarmten eenige groote Bloed-vaten doorknaagd zijn, werd door den afgang veel bloeds gelost, die niet wel te stoppen is, en dit zijn zeer gevaarlijke teikenen; alzoo het meenigvuldig bloeden, de geesten en kragten der Zieke beneemt, waar na Hik, Trekkingen, Braken, &c. komen te volgen.
Deeze Ziekte is gemeenlijk besmettelijk, zoo dat gantsche Legers en Schepen daar door onstoken werden, en dit is geen wonder, want de logt in een Tent, of Schip kan door eene Zieke, die geduurig uit- en in-ademd, bedorven werden, zoo dat andere, die zig daar by en om bevinden, deeze vuile logt mede komen in te ademen, waar door haar Bloed en Sappen op de zelfde wijze werd bedorven, even als die van de Zieke, en vervallen eerst in Koors, en alzoo allengskens in de Bloed-loop: even als een weinig zuurdeegs een geheele klomp ongezuurd deeg, mede zuur maakt.
Wat nu de Genezing belangt; zoo dat
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
hier de scherpigheden in het Bloed gematigd te werden, en, om een andere
beweeginge, verschikking van deeltjes, &c. te vervorderen, moet men Zweet-middelen werk-stellig maken, waar door veel zuurs vervliegd, en de Koors geteugeld werd: 't is mede niet vreemd de Pis te vervorderen: door deeze veranderingen werden de beweegingen der darmen getemperd, en de afsijperende sappen haare knagingen benomen; welke stilstand vervorderd zijnde, zal deeze Bloed-loop met al zijn aanhang wel haast ophouden. Stoppende dingen moet men omzigtig gebruiken, ten waare die te gelijk zuur-temperende en zweet-drijvende waren. Die zoo maar enkelijk willen stoppen, verstaan niet dat d’ oorzaak in het Bloed is, en niet in de Darmen. Zommige geven Purgeer-middelen in, van Rhabarber, Myrobalanen, &c. welke te gelijk stoppen, maar dit moet al met omzigtigheid gedaan werden; want d’ ervaaring leerd, dat het wel een quaden uitslag gehad heeft. En by deeze quaal komt wel een
Krankzinnige Koors, diepe Slaap-ziekten, Zijde-wee, Bloed-braaken, Schurft, Water-zugt, &c. want de quaal zit in de Darmen niet, maar in het Bloed: by de zuur-temperende middelen, en by de zweet-makende mag men wel versterkende en die beweginge stillen, vermengen:
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
Als
Zuurtemperende-Middelen.
Recipe. Ossa Calcinata, Corallia,
Occuli Cancri, Cornu cerviustum, Creta Alba,
Bolus Armena,
Terra ex quibus Fistulae Tabacariae Conficiuntur.
Chalybeata, Lapis Haematites, Crocus Martis, &c.
Zweet-Middelen Recipe. Theriaca, Mithridatium, Diascordium,
Philonium Romanum, Radices Contray eroae, Crocus,
Tinctura crocii, Opii,
Laudanum Opiatum.
Deeze doen niet alleen het zweeten bevorderen, maar maken dat de sterke drift der Sappen na de darmen, bematigd werd, en haare scharpigheid getemperd, want door een beweeginge na de huid te maken, moet de be-
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
weeginge na de darmen verminderen: onderwijlen mag men daar wel versterkende dingen onder vermengen:
Als
Versterkende Middelen.
Recipe. Oleum macis Destillatum, Nucis Moschatae expressum, Nux moschata,
Cinamomum,
Balsamum Peruvianum, Aqua Menthae,
Cinamoni, &c.
Balsem-agtige en te gelijk de openingen in de Darmen genezende Middelen.
Recipe. Mastix, Myrrha,
Thus,
Terebinthina Veneta, Sanguis draconis, Gummi Arabicum, Tragacanthum, Elemni,
Gluten, Ichthyocolla,
Balsamum Peruvianum, Radices consolidae majoris, Amygdala Dulcia,
Amylum, Vin Tint,
Hypericum, &c.
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
Die nu vringende dingen wil gebruiken, die niet al te sterk aan te prijzen zijn, kan zig van de volgende bedienen, wanneer de Loop meest begind te stillen:
Stoppende Middelen,
Recipe. Radices Tormentillae, Bistortae,
Cinamomum, Folia Myrti, Glandes,
Mespila immaturae, Succus Acaciae, Hypocystidis,
Caro Infumata, Siccata, & Pulverisata, Cortices granatorum,
Castanearum, Quercuum, &c.
Met het eeten van drooge Kaneel, heb ik over veele jaren mijn zelven geneezen, en daarom is het niet vreemd Kaneel-poeder, gestooten met warme Vin Tint, en een of twee doiren van Eyeren somwijlen in te neemen, in plaats van Kaneel mag men mede een gestoote Noote-moschaat gebruiken, welke versterkt en matig stopt. Melk met Rijs gekookt en Kaneel daar over gestrooid, is mede dienstig. Visch-lijm gekookt met zoete Melk: of ook wel gemeene Lijm, Arabise Gom, of Gom van Dragant, doet de Bloed-vloed zag-
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
jes ophouden, en geneest de darmen, alwaar het bloed uitsijperd.
Zoo nu de pijn der Darmen zeer groot is, met men zagte en pijn-stillende Klijsteren inspeuiten van zoete Melk, Terpentijn, en doiren van Eyeren, hier mag men mede verscheide andere dingen mengen, en dat na vereisch van zaken:
Als
Myrrha, Thus, Mastix,
Balsamum Peruvianum, Bolus armena,
Gluten,
Mucilago Gummi Arabici, Ichthyocollae, &c.
Ook mag daar wel wat Opium onder gemengd werden, om de pijn te stillen.
Op de Navel des buiks legt men Werk, dat van Pik-touw uitgerafeld is, in warme Brandewijn nat gemaakt, en doordrongen met olie van Noote-moskaat die uitgeperst is: in de plaats van Werk gebruikt men Scheeps-mos, of een heet Brood dat eerst uit den ooven komt.
Tegens te grooten dorst, drooge tong, benauwdheid voor 't hert, gebruikt men een kooksel van Scorsonera-wortel en geraspte
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
Harts-hoorn, of in plaats van dat, kookt men Gerst of Rijs in water tot zy gaar is, by welker doorzijgzel men wat Vin Tint, ofte eenige andere mag mengen, en daar matig van drinken.
Ik zoude alle deze dingen wel in Recepten gesteld hebben, maar de ervarene behoeven zulks niet; en d’ onervarene konnen zig van een Boek, dat de Nieuw-ligtende Practijk van my genoemd, uitgegeven, en eenige reizen herdrukt is, bedienen, alwaar den Leezer satisfactie zal konnen hebben.
Het VIII. Hoofd-Stuk. Van Kolijk en Buik-pijnen, op Schepen en in de Legers ontstaande.
ZOo te land als te water werd men wel met een Scheurbuikige Kolijk aangetroffen, zijnde een overmatige scherpe en steekende pijne in de vliezen der gedarmten ofte des Darm-scheils, waar by veeltijds braken en trekkingen vervoegd zijn.
Veeltijds blijft die op eene plaatse vast sitten, en dikwijls schijnd die van plaats te veranderen, en gelijk als een vliegende pijne te wezen. Die vast sit is niet van eenderlei plaats, want hy is of boven of onder de Navel; of aan d’eene of d’ andere zijde, of zelfs op de plaats des Navels.
d’ Oorzaak hier van is koude en ongemak;
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
waar door de gijl in ons Bloed komt te vergooren, te verzuuren en scherp te werden, welker sap in de Darmen sijperende, de zelvige prikkelt, steekt, en groote pijne verwekt, welke op d’ eene ofte d’ andere plaats vast blijft zitten, zoo daar taaije slijm, gelijk het veeltijds gebeurt, by vermengt is; maar zoo de stoffe dun is, en voort kan glyden, zoo verwekt die hier en daar, gelijk als vliegende pijnen, na dat de darmen hier en daar van haare gewoonlijke slijm, daar zy in de gezonde staat meede bekleed zijn, ontbloot zijn, waar uit krampen, trekkingen, en bygevolg pijnen veroorzaakt moeten werden. Ook kan men een oorzaak vinden in het al te zuuren sap van het Pancreas, en dan blijft de pijne meest zitten: want gelijk onze Maag-sappen somtijds zoo zuur werden als een Azijn ofte Sterk-water, alzoo kan mede het sap dat door de Buik van het Pancreas in de nugte Darm vloeid mede zo scherp zijn, en een
onlijdelijke vast-zittende pijn veroorzaken: ook kan de pijn in de Klieren van het Darm-scheil gevonden werden, waar door de gyl, door de gylvaten, uit de darmen moet passeeren, welke vergoorende, aldaar verkaast, scherp werd, en de vliezen met de zenuwen prikkelt, waar uit een langduurige en vast-zittende pijne kan veroorzaakt werden: en deze kan maanden duuren.
De toevallen hier by komende, zijn win-
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
den van onder en boven, Walgen, Braken, Flauwten, Koors, Lamheid der Darm-zenuwen, doorboringe der Darmen, verstervinge, en de dood. De slijm opgeblazen werdende, veroorzaakt een uitzettinge zoo der Darmen als der Maag, welke blazen brekende, of van onderen of van boven geloost werden, het welk dan een verligtinge schijnt te veroorzaaken: zoo de zenuwen der Darmen, gevoegt zijn met die der Nieren, en gevolgelijk die der Nieren met de Maag, ontstaan daar trekkingen der Maag, en alzoo walgen en braken met onlust tot eeten: en, alwaar groote pijnen in een Lighaam zijn, daar heeft men Koors; die oorzaak geeft tot een dik en lijmig speeksel, hier uit ontstaat dorst en trek tot veel te drinken. De pijne somtijds schielijk ophoudende is een teyken dat ’er of lamheid is, of verstervinge der gedarmten.
Het swaarste weegt hier het swaarste, namelijk de onlijdelijke pijn, daarom moet men die zoeken te stillen, zoo ras het mogelijk is: hier toe ordonneert men aanstonds Klysteren, welke vry warm moeten gezet werden, op dat door het verwekken van afgang, ook de winden, die veel spanningen maken, mogen geloost werden: deeze maakt men van versch Bier, Melk, Vleis-sap, sout-water, Pis, &c. Waar onder men wat Brandewijn mengt, Sout, Seep, Terpentijn, Olie, &c. alles na
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
vereisch van zaken. De Melk maakt, dat het bytende zuur bematigt werd, om dat die met de Melk vereenigt, en de zelvige tot een Runsel doen stremmen. Hier om is 't dat ik veeltijds heel veel warme zoete Melk, met eenige Doiren van Eijeren, en een grein of twee Laudamum Opiatum, laat drinken, dat de pijne stilt, en het zuur, door het schiften des Melks gebroken werd, waar door dan de heele quale ophoud; welke tot stilte gebragt sijnde, drijft men voorts de vuiligheden door een laxerend middel of, als met wat Elixis salutis Purgans, Elixis Proprietatis, Manna, Pruimen &c.
Zoo de winden benauwingen van boven maken neemt men wat Brandewijn in;
zijnde nog beter wanneer daar Orangie-schillen op gestaan hebben: item Anijs, Brandewijn, Karwe, Lavas, &c. Ik maak een Wind-water van alderley Wind-drijvende middelen, Spiritus Carminativus genaamd, dat in zoodanigen gelegendheid van groote dienst is, het welk ik veeltijds na de Legers en op de Schepen geleverd heb.
Zoo de pijn nog al volhard, geeft men een drachme Theriakel ofte Philonium Romanum in, dat men onder eenig Wind-water kan mengen.
Men moet ook niet vergeten de Buik van buiten te verwarmen, door een zak met warm zand daar op te leggen, ofte wat Scheeps-werk met heete Brandewijn vervogtigd en daar opgelegt; welke dingen, door haare doordrin-
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
gendheid, in de gedarmten beweeginge maken, waar door afgang en winden bevorderd werden.
Zoo de zelvige nog verdraaglijk is, en continueerd: mag men dagelijks een kooksel van Sassafras, China, Salsa Parilla, &c. drinken: en leggen een verwarmende Pleister over den geheelen Buik van Oxycroceum, vermengd met Gummi Caranna in olie van Terpentijn gesmolten.
Buiten den overval, moet men alle versche spijzen nuttigen, zoo veel het doenlijk is, en wagten zig van alle scherpe dingen: zoo men een gloeijende Wijn kan hebben, ofte Secq is somtijds niet vreemd.
Het IX. Hoofd-Stuk. Van de Wormen.
ONder de toevallen van de Scheurbuik zijn mede de soorten van Wormen te reekenen:
deeze teld men gemeenlijk driederley, als Lang-ronde, die de gemeenste zijn, welke zoo-wel in de Maag als in de gedarmten, voornamelijk in de dunne, daar de meeste gijl is, vernomen werden: een zeer kleine soort, vind men by duizenden in den ondersten darm, die daar veel gekriewel maken, en deeze noemd
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
Maijen. Een derde soort welke zeer zelden gezien werden, is de Windel-Worm, bestaande het lijf uit veele leden, zijnde zeer lang.
d’ Eerste en tweede zijn zoo oude als jonge kinderen gemeen. d’ Eerste maken door haar gekriewel en gewoel in de gedarmten ofte Maag, dat de menschen nog groeijen nog bloeijen konnen, van haar zelven vallen, en werden zoo qualijk en bleik in het aangezigt, met flauwe oogen, als iemand die sterft: voornamelijk zoo zy in de Maag logeeren.
Deze quaade toevallen zijn in d’ eene zwaarder dan in d’ andere: de Vrouwen schijnen daar door, gelijk als een soort van opstijgingen te krijgen, dat haar in de nagt wel gebeurd, en dus heb ik mede verscheide mannen gezien: dit komt alleen door haar gewoel, zeg ik, om dat dan de zenuwen zoo der Maag als der gedarmtens gekitteld werden; en, alzoo die zenuwen welke door d’ Ingewanden zig verspreiden, van de hersenen afkomstig zijn, zoo komt daar een groote onordentlijke beweeginge in de hersenen, en by gevolg in de geesten, die uit de zelvige door alle de zenuwen der Ingewanden loopen: dit is mede d’ oorzaak van een toetrekking des harts, waar door den omloop van het Bloed, die door de Longen en het hert moet passeeren, geheelelijk of ten deele belet werd. Dit gewoel port haar veeltijds aan tot braken, en daarom bra-
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
ken zy veeltijds Wormen door de keel en mond; zoo dat zy d’ eene ommezien schijnen en zelfs meinen te sterven, en d’ andere zijn zy na het braken weder fris en gezond.
De kleine Maijen vind men in den Endeldarm, welke zelden andere moeijelijkheid baren, dan een geduurig gekriewel: maar men heeft wel bevonden dat zy na een lang verblijf, den darm door-boorden en allengskens door de liessen ofte lassen
door-braken.
De derde ofte lange Windel-worm, is zeer zeldzaam, alhoewel my die veele reizen is voorgekomen; deze maakt het gantsche lighaam zeer ontsteld, de menschen zijn als vergeven, zien geel in het aangezigt; hebben flauwten en hert-kloppingen. En al is 't dat deze Worm al gebroken is, zoo speelen de stukken ofte overblijfzels evenwel haare tragedie: deze stukken gelijkenen dikwijls na het zaad van de Kawoerden, en daarom Kawoerde-wormen ofte Cucurbitini genaamt.
Daar zijn voorbeelden genoeg van andere soorten van Wormen, maar alzoo die zelden voorkomen, meenen wy die alle niet te beschrijven; ziet eenige verbeeldzels by Paraeus en veele andere Schrijvers. Ik kan van deze Kawoerde-worm nog een toonen, welke is meer dan agt spannen lang, zijnde van een Soldaat in 't Leger afgegaan, maar zoo breed niet als wel sommige figuuren ons vertoonen.
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
Sommige Wormen hangen mede wel met heele klonters aan malkanderen, vertoonende door de opspanninge der darmen, gelijk als een hardigheid, en werd van 't gemeene volk Rijf-koek genoemt.
d’ Oorzaken van het groeijen op te halen zoude wel noodig zijn, maar alzoo zulks genoegzaam in mijn andere Werken bewezen is, en ik een groot Werk te schrijven, ontzie, zal ik tot de teikenen alleenig overtreden.
Zoo oude als jonge hebben veeltijds blauwe ringen om de oogen; om dat het Bloed door een Scheurbuikig zuur, het Bloed te dik en bygevolg te swart maakt, het welke door die vaatjes niet dan tragelijk konde passeren, zoo werden die deelen
blauw-koleurig vertoont; en alzoo daar veel slijm by vervoegt is, hebben zy veeltijds als zakken, gelijk men zegt, onder d’ oogen.
Wanneer haar nu de neus jeukt, zoo peuteren en vrijven zy met de vingeren in de neus: want het snot heeft mede te veel scherpigheden; welke, wanneer de neus-vliezen somtijds droog werden, de zelvige door de ziltige deeltjes, die daar met een gedroogde snot blijven hangen, geprikkelt, en dat maakt deze jeukinge. Vorders werden door dit peuteren, eenige Bloed-vaatjes geopent, waar door dit neus-bloeden ontstaat. In het aangezigt is veeltijds een bolligheid, met een ongedane
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
koleur; zomtijds als gezond, maar by wijlen zoo werden zy schielijk bleek en ingetrokken, met fletse oogen en groote benauwdheid, even als of iemand aanstonds zoude sterven: want door dien de wormen woelen, zoo doen zy de gedarmten, die vol zenuwen der hersenen zijn, een groote moeijelijkheid aan: de geesten nu door deze zenuwen, loopen niet alleen door den onderbuik, maar ook door het Hert en Longen, waar door het herte toegeknepen werd, zoo dat, bygevolg den omloop des Bloed schijnd op te houden, en dit veroorzaakt de benauwdheid ontrent het hert. Het aanzigt nu, werd bleek: om dat het aanzigt mede zenuwen van de hersenen ontfangt, zoo dat de slag-aderen toegeknepen werden; en de rest loopt door d’ aderen weg, zoo dat de huid en Spieren des aangezigts van Bloed ontbloot werden, en by gevolg bleek en gelijk als een doode. Deze zenuw-beweging, welke de Darmen uitstaan, gaan mede over, door de gemeenschap met elkander, tot de Maag, welke daar door, tot een braken werd aangelokt, en hierom werden de Wormen welke zig in de Maag ofte bovenste Darmen onthouden, ligtelijk uitgebraakt, en dit zijn de ontwijfelbaarste teikenen; en op die wijze worden zy zomwijlen wel van onderen uitgeloost,
voornamelijk indien zy door de veelheid van eeten; ofte door spijzen die zy niet ver-
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
dragen konnen, na onderen werden voortgeperst en aldus afgedreven.
Zy zijn veeltijds met een stinkenden adem behebt, want uit een quaad gestelde gijl, kan geen bequaam speeksel afscheiden, het welke in de Speeksel-klieren vertoevende, of ten minsten moeijelijker van het Bloed afgescheiden werdende, vertraagd, en werd als eenig verrot vogt in de mond uitgesijperd: en de stank werd men des ogtens best gewaar; want dan is de mond, tong, &c. zonder beweeginge, zoo dat dit speeksel langer in de mond vertraagd, en bygevolg meer bederfd, en des ogtens meerder stinkt.
Dat de gijl in het Bloed door een opgevuld zuur vergoord en schift, is gemeenlijk blijkbaar genoeg uit de witte Pis, welke veel van deze geschifte deeltjes door de Nieren tot in de Blaas toe sleept. Ik wil niet zeggen, dat dit altijd wormen beduid, want in verkoude luiden en andere, welke door te veel spijze overladen zijn, &c.
geschied zulks mede wel. Ik wil daar maar alleen by te kennen geven, dat deze witte Pis gemeenlijk by de Worm-ziekten vervoegd is.
Om het menigvuldige zuur zijn deze lijders ook graag om veel te eeten; want alzoo dit zuure vogt geduurig in de Maag lekt, werd de zelve geprikkeld, welke prikkeling ons een denk-beeld van honger, en vervolgens
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
om te eeten, geeft: dit overvloedige zuur geeft een geschifte gijl, welke in de Melk-vaten gevrongen en geperst werd; en deze loopen door het Darm-scheil na de klieren van het Darm-scheil, alwaar een groot gedeelte dezer geschifte gijl-deeltjes blijven vertoeven, en een verstoppinge baren, die dan oorzaak zijn dat deze klieren verdikken en grootelijks uitgezet werden, waar door gelegendheid gegeven werd, dat de buik hard werd; en zoo men daar nog by rekend d’ opspanninge en verstoppinge der gedarmten, werd de Buik opgespannen en uitgezet als een blaas. Zoo men nu vorders overweegd, dat de verstoppinge in de Scheil-klieren is, kan men ligtelijk bevatten, dat’er weinig gijls, ten minsten maar dunne weyagtige door de Gijl-buis tot in het Bloed gebragt werd; waar uit blijkbaar is dat sommige lighamen vermageren en als uit-teeren, alleen zeg ik, door gebrek van voedzel; en deze zijn de hongerigste, veel eetende, zonder voedzel te genieten, en dat om deze dunne vergoorde gijl, die dan in de Maag sijpeld, prikkeld en honger verwekt, als boven gezegt is.
Hier by komen veeltijds Koorsen, zoo af- en aan-komende, als sluip-Koorsen, en dat voornamelijk na den eeten. Men moet weten, dat de lighamen, die te veel zuur hebben, met tragen afgang en weinig water-loo-
Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten
