In dagen van terreur heeft iedereen weer de mond vol van de nauwe relatie tussen religie en geweld. De Britse auteur en godsdienstexpert Karen Armstrong ziet niet meteen een verband. 'Jongeren plegen geen aanslagen omdat ze gelovig zijn, wel omdat ze zich bedreigd en overbodig voelen.'
Terrorisme is altijd fundamenteel politiek", zegt Karen Armstrong (70) met veel overtuiging. "Het draait om het status quo bee?indigen, de macht grijpen en de loop van de geschiedenis veranderen. Natuurlijk had de aanslag op de redactie van Charlie Hebdo iets met religie te maken, maar hem er volledig tot reduceren getuigt van onwetendheid of kwade wil."
In naam van God luidt de titel van Armstrongs nieuwe boek. Zoals we van de auteur van bestsellers als Een geschiedenis van God en Islam gewoon zijn is het een imposant werk geworden, waarin de relatie tussen religie en geweld onderzocht wordt, van het prille begin van onze beschaving, toen de jager-verzamelaars zich vestigden om landbouw te bedrijven, tot vandaag.
Rode draad door het boek is dat religie een niet weg te denken onderdeel vormt van het leven van de mens, en dat dat altijd zo is geweest. Uitzondering daarop is West-Europa, waar religie na de scheiding van kerk en staat iets persoonlijks is geworden, maar voor de rest van de wereld geldt dat niet. Alle geweld in de schoenen schuiven van de religie is daarom niet slim, want meestal spelen
sociaaleconomische redenen een veel grotere rol. Meer zelfs, het is net zo dom als het mes uitbannen omdat je er iemand mee kunt vermoorden.
Karen Armstrong: "Natuurlijk roepen die terroristen dat ze wraak nemen voor hun profeet, maar veel belangrijker is de symbolische waarde van de aanslag. Net zoals op 9/11 de symbolen van de Amerikaanse staat getroffen werden, het leger en de economie, werd hier het symbool van de westerse ideologie getroffen:
vrijheid van meningsuiting. En het verontrustende is dat de terroristen er ook nog eens garen bij zullen spinnen door de knullige reactie van het Westen op de aanslag.
"De hele wereld heeft gezien welke dubieuze figuren vooraan arm in arm liepen ter verdediging van de vrijheid van meningsuiting: politici uit Rusland, Egypte en Turkije. Dat zijn dus de vriendjes van Parijs. Fundamentalistische moslims beschouwen het ook niet als een mars voor meningsvrijheid, maar wel als één tegen de islam.
"Voor terroristische organisaties is dit het moment om langs de kassa te passeren en nieuwe rekruten aan te trekken. De cover van de nieuwe Charlie Hebdo heeft hetzelfde effect, net zoals de aanslag op de Joodse supermarkt. Die krijgt trouwens verbazend weinig aandacht, vind ik, en dat is ook te begrijpen: die gaat over
Palestina en de manier waarop IS daar voet aan de grond wil krijgen. Onze rol in het Israe?lisch-Palestijnse conflict is niet zo koosjer, terwijl we ons wel allemaal achter Charlie kunnen scharen.
Wo. 21 Jan. 2015, Pagina 22 De Morgen,
'De oorzaak is niet de islam, wel de
ontstellende onwetendheid erover'
"Een aantal jaren geleden zat ik in een werkgroep van de VN die de oorzaken van het hedendaagse extremisme wou nagaan. We vonden er uiteindelijk een stuk of twintig, verspreid over de hele wereld, maar wat ons vooral opviel, was dat e?e?n conflict alle andere bepaalde: dat tussen Israe?l en de Palestijnen. Voor moslims is dit het symbool van alles wat is misgegaan in hun wereld."
Is de harde reactie van het Westen wel verstandig?
Armstrong: "Ik vrees van niet. Ik heb heel wat moslims onder mijn vrienden en hun reactie is vernietigend. Waarom moet je je recht op een vrije mening uiten door mensen te beledigen, vragen zij zich af. Bovendien is er een groot verschil tussen het ter discussie stellen van een stereotype en het bevestigen ervan.
"Dat laatste is wat de nazi's deden in de jaren dertig, ter voorbereiding van de Holocaust. De nazikrant Der Stu?rmer bracht in ieder nummer bijtende cartoons over Joden die de stereotypen bevestigden: ze waren samenzweerders en achterbakse lui die op de kap van de brave Duitsers massa's geld vergaarden. Ik zeg niet dat Charlie Hebdo een hedendaagse Stu?rmer is - het blad valt iedereen aan en niet alleen moslims - maar toch vraag ik me af waarom zulke cartoons nodig zijn. Vrijheid van meningsuiting staat voor verzet tegen onrechtvaardigheid, voor iets positiefs, en dat is mensen beledigen volgens mij niet.
"De Zwitserse filosoof Tariq Ramadan, zelf een moslim en de kleinzoon van de stichter van de Moslimbroederschap, zei me ooit na een van de voorbije
cartoonrellen dat hij iedere keer weer kwaad werd door de reactie van de moslims daarop. Waarom reageren we zo?, vroeg hij zich af, want dat is precies wat die cartoonisten willen. En dat is waar. We zien hier een ongezond opbod, waarbij niemand voor de ander wil onderdoen maar de inzet steeds hoger wordt."
Vindt u de ontplooiing van het leger in onze steden in dat opzicht een goed idee?
Karen Armstrong: "Natuurlijk niet. Dat is provocatie voor extremisten. Na de aanslagen in Londen in 2005 hebben wij dat niet gedaan. We wisten wat ons te wachten stond omdat Tony Blair ons in een uitzichtloos Irak-avontuur had gestort.
Er vielen 56 doden, maar overal hoorde je hetzelfde: het is verschrikkelijk, maar het had nog veel erger kunnen zijn. Er heerste een gelaten sfeer van verslagenheid.
"Wat je in Frankrijk ziet, is de arrogante reactie van het grote gelijk. Je mag ook niet vergeten dat die befaamde liberte? waar men het altijd over heeft een
verlichtingsidee is dat alleen van toepassing was op blanke Europeanen. Zwarten en native Americans konden er geen aanspraak op maken. De filosoof John Locke zei dat in gekoloniseerde landen de autochtone bevolking geen recht had op bezit en dat een meester absolute zeggenschap had over zijn slaaf, inclusief het recht hem te doden wanneer hem dat goed uitkwam.
"De moderne wereld werd het Midden-Oosten opgedrongen en kwam dus niet door middel van liberte? binnen. Wanneer wij het in moslimlanden over liberte? hebben, worden we ook steeds op hoongelach onthaald. Ook die mensen willen meer vrijheid, maar die krijgen ze niet omdat het Westen extremistische regimes steunt zoals dat van Saoedi-Arabie?. Wij hebben dus alweer boter op het hoofd."
Waarom lijkt de islam zo gewelddadig?
"Na de aanslagen van 9/11 voerde Gallup een opiniepeiling uit in 35 landen waar de islam de belangrijkste religie is. Het was het grootste onderzoek dat ze ooit deden en het duurde uiteindelijk zes jaar om het af te ronden.
"Een van de vragen die ze stelden, was of die aanslagen gerechtvaardigd waren.
93 procent zei nee. De redenen die ze gaven, waren allemaal van religieuze aard.
De 7 procent die de aanslagen wel degelijk gerechtvaardigd vond, deed dat op basis van louter politieke redenen, zoals Palestina.
"De CIA heeft ongeveer vijfhonderd mensen gei?nterviewd die betrokken waren bij de aanslagen van 9/11. Ze ontdekte dat slechts een vijfde van hen een reguliere moslimachtergrond had. De anderen waren bekeerlingen, niet-praktiserenden of mensen die de islam op hun eentje waren gaan verkennen. Zo bestelde een van de vele Britse jongeren die naar Syrie? trokken voor zijn afreis nog snel Islam for Dummies bij Amazon. Voor mij zegt dat genoeg.
"De grote oorzaak van het zogenaamde islamterrorisme is dus niet die islam, maar wel de ontstellende onwetendheid erover. De echte oorzaken zijn eerder het verlies van betekenis dat die jongeren ervaren en frustratie. De Parijse banlieues zitten vol jongeren die bereid zijn aanslagen te plegen, en ze zitten daar al decennia lang.
Hoeveel rellen zijn er in het verleden niet geweest? En wat is er veranderd? Niets.
"Daar komt nog bij dat jonge mannen altijd al van oorlogen hebben gehouden. Ik sprak onlangs met een oorlogshistoricus, en die zei me dat de voornaamste oorzaak waarom jonge mannen gaan vechten verveling is. Dat kan toch niet, merkte iemand op, want sommigen onder hen hebben een vrouw, kinderen en een vaste job. Waarop ik repliceerde: precies daarom. (lacht luid) Oorlog geeft een kick.
Het leven is opeens simpel: wij tegen hen, en het burgerleven lijkt triviaal. Veel IS- strijders zijn vertrokken met een romantisch beeld in hun hoofd. Eens ter plekke bleek de realiteit een hel, en dan heb je twee reacties: zij die teleurgesteld en vol afschuw de oorlog de rug toekeren en zij die nog verder radicaliseren."
Roept de Koran niet op tot de jihad, wat toch een gewelddadige strijd tegen ongelovigen is?
"Het woord jihad komt 41 keer voor in de Koran en slechts tien keer daarvan heeft het een gewelddadige connotatie. Het woord betekent strijd of inzet, iemand geven wat hem toekomt, en zo de gemeenschap dienen. In het grootste deel van de Koran gaat het over 'zorgen voor elkaar'.
"Er steekt trouwens veel meer geweld in de Bijbel dan in de Koran. Zelfs in de zwaardverzen blijkt dat het geweld bijkomstig is. Geen enkele generaal zal zijn soldaten oproepen de wapens neer te gooien uit vredelievende motieven. Zo zit de wereld niet in elkaar. Soldaten moeten vechten. Maar toch staat er in de Koran ook telkens dat praten beter is dan vechten en dat je de wapens moet neerleggen zodra de vijand dat doet. Maar dat verzwijgen de extremisten natuurlijk."
Het lijkt alsof religieus gei?nspireerd geweld alsmaar toeneemt. Ziet u daar een reden voor?
"Tot 1967 draaide in het Midden-Oosten alles rond nationalisme en socialisme, en dat in staten die de Britten en de Fransen wars van iedere lokale kennis vorm hadden gegegeven. De grenzen liepen door gemeenschappen heen en rivaliserende volkeren werden vaak bij elkaar opgesloten in een staat.
"Nationalisme en socialisme hadden echter geen breed draagvlak in het Midden- Oosten. Daardoor kwam er een slingerbeweging naar religie op gang, die mentaal gesteund werd door de Iraanse revolutie. Jarenlang waren er marxistisch gei?
nspireerde opstanden tegen de sjah, die stuk voor stuk mislukten omdat ze geen steun hadden bij het volk. Imam Hoessein daarentegen, een vrijheidsstrijder, kwam op voor rechtvaardigheid voor iedereen, en dat sloeg aan.
"Dat de islam daarna een paar nare trekjes heeft gekregen, heeft volgens mij veel
te maken met de tegenstand die die religie daarna mocht ondervinden. De islam is altijd een succesverhaal geweest. Dertig jaar na de dood van de profeet bestond er een islamitisch rijk dat groter was dan enig rijk voordien. Jezus was in vergelijking daarmee een sukkelaar. Hij stierf aan het kruis. Zelfs wanneer ze een oorlog verloren, tegen de Mongolen bijvoorbeeld, wisten de moslims hun religie toch te exporteren.
"Nu krijgen ze voor het eerst klappen en dat zorgt voor een crisis, een crisis die vergelijkbaar is met degene die Darwin in het christendom veroorzaakte."
Ja, maar waarom is het islamfundamentalisme gewelddadig en het christelijk fundamentalisme niet?
"Omdat de moslims meer geleden hebben. Christelijk fundamentalisme is iets typisch Amerikaans. Die fundamentalisten leven binnen de Amerikaanse
democratische samenleving. Zij voelen zich niet uitgesloten. Bovendien zitten zij niet in de verdrukking. Niemand heeft hun priesters vermoord, hun bezittingen geconfisqueerd en hun gebouwen vernield. Als je vreest uitgeroeid te zullen worden, word je extremer en agressiever, en dat heeft het christelijk
fundamentalisme nooit gekend."
Hoe kunnen we aanslagen als die in Parijs in de toekomst voorkomen?
"Belangrijk bij de radicalisering van jongeren zijn beelden van moslims die
mishandeld worden, in Palestina of Tsjetsjenie? bijvoorbeeld, en de vaststelling dat de wereld daar niets aan doet. Als we het terrorisme in de toekomst willen
tegengaan, moeten we dat soort beelden vermijden.
"Bovendien zouden de media niet alleen oog mogen hebben voor westerse slachtoffers van het terrorisme, maar zouden ze net zoveel aandacht moeten besteden aan moslimslachtoffers. Vorige maand: 165 Pakistaanse kinderen die omkomen door de terreur.
"Dat wordt hier vluchtig vermeld en daarna gaan we over op onze eigen
trivialiteiten. Dat geeft de indruk dat sommige levens meer waard zijn dan andere.
Wanneer kwam IS hier in het nieuws? Nadat ze een paar westerlingen hadden onthoofd, terwijl ze toen al massa's moslims hadden afgeslacht."
Ian McEwan zei onlangs dat het onderwijs een grote rol kan spelen in het tegengaan van
radicalisering.
"Dan had hij het wellicht alleen over het inlepelen van westerse waarden in
moslimkinderen, want zo ken ik hem. Maar voor mij is dat onvoldoende. Ook onze eigen kinderen moeten een ander onderwijs krijgen. Bijvoorbeeld over het verleden.
Tegenwoordig weten kinderen niets meer over het Britse koloniale rijk. De Britse geschiedenis is intens vervlochten met die van India, Pakistan en het Midden- Oosten. Het is belangrijk te laten zien welke mentale aardschokken we daar
veroorzaakt hebben, want je kunt mensen niet begrijpen als je niets afweet van hun verleden.
"Ook het onderwijs in het Midden-Oosten zelf moet veranderen. De Saoedische handboeken staan bijvoorbeeld vol historische onwaarheden over joden. Vorig jaar heb ik een tekst geschreven voor de catalogus van een tentoonstelling over de hadj, de verplichte bedevaart van moslims, in het British Museum. De Saoedi's waren belangrijke partners omdat nogal wat tentoongestelde objecten uit of via dat land kwamen. Ze vroegen of ze de tekst op voorhand mochten lezen en wilden dat iedere verwijzing naar soefisme, sjiisme en boeddhisme verwijderd werd. Als ze echt hun zin hadden mogen doen, dan hadden ze daar waarschijnlijk ook nog het
jodendom en het christendom aan toegevoegd. Ik heb dat natuurlijk geweigerd, maar het toont wel aan hoe bekrompen de Saoedi's denken. En het ergste van al is dat dit het regime is waar het Westen de nauwste banden mee heeft."
Karen Armstrong, In naam van God, De Bezige Bij, 640 p., 29,90 euro.
MARNIX VERPLANCKE ■
