DELFT, DE STAD VAN VERMEER ÉN FABRITIUS

97 Zoals Leiden en Amsterdam bij Rembrandt horen,

hoort Delft bij Vermeer (1632-1675). Wie Delft be- zoekt, kan niet om de wereldberoemde schilder heen.

Overal in de binnenstad staan ‘kubussen’ en hangen plaquettes met uitgebreide informatie over zijn leven en werk. Maar Delft, en zelfs de Delftse 17e-eeuwse schilderkunst, is groter dan Vermeer. Er was in de 17e eeuw een groot aantal buitengewoon getalenteerde kunstenaars in de stad werkzaam. Onder hen bevond zich ook Carel Fabritius (1622-1654), Rembrandts briljantste leerling. Was hij niet zo vroeg gestorven, dan zou Delft nu waarschijnlijk in het teken hebben gestaan van twéé 17e-eeuwse schilders.

DELFT,

DE STAD VAN VERMEER ÉN FABRITI US

Wandelroute, duur ca. 3 uur - 4 km inclusief bezoek aan Museum Prinsenhof

CAREL FABRITIUS [

B

Gezicht in Delft 1652

olieverf op doek 15,5 x 31,7 cm

The National Gallery, Londen Aangekocht met steun van het Art Fund in 1922

Als je voor de winkel Lopers Company staat en je blik naar het koor van de Nieuwe Kerk wendt, heb je hetzelfde uitzicht dat Fabritius vastlegde in een van zijn meest bijzondere schilderijen.

DELFT

96

52.4106502 // 4.5971853 07

DELFT

RIETVELD

ZUIDERSTRAAT VOLDERSGRACHT

EZELSVELDLAAN KOLK

ACHTERO M LAN

GE G EER WAT

ERIN GSEW

EG

MARKT NOORDEIN

DE WATERINGSEVEST

ZUIDWAL OU

DE D ELFT

RAAM

TWEEMOLENTJESKADE

OOSTPLANTSOEN VAN M

IEREV ELTLA

AN

GASTHUISLAAN

TROMPETSTRAAT BIESLANDSEKADE

DOELENSTRAAT

NIEUWELAAN

ULEVARD

YPERSTRAAT BURGWAL

DONKERSTRAAT KANTOORGRACHT

NIEUWE PLANTAGE

PHOE NIXSTRA

AT

MOLSLAAN KOOR

NMARKT

BUITENWATERSLOOT

OOSTSINGEL

BAGIJNHOF

SPOO RSIN

GEL

KANA ALWEG

MIJNBOUWSTRAAT ROTTER

DAM SEW VRIJENBANSEKADE

OOSTS INGEL

WESTVE ST

JULIANALAAN

HOUT TUIN

EN

ORANJE PLANTAGE

HUGO DE GROOTSTRAAT

OOSTEINDE

JULIANALAAN GEERWEG

STALPA ERT V

AN D ER W

IELEW EG

WES

TPLAN

TSOEN

OUDE D ELFT

Delft

4

2 3

7

1

8 5

6

A13 A13

START

07

DE ROUTE

1

.

2

.

3

.

4

.

5

.

6

.

7

.

8

.

van Delft’

Tijdens deze route kom je meer te weten over Fabri- tius en zijn ongelukkige dood bij de Delftse Donder- slag. Je loopt langs de wereldberoemde grachten naar de twee grootste kerken van de stad, waar je bijzonde- re grafmonumenten gaat zien. In Museum Prinsenhof ontdek je dat Delft in de 17e eeuw een artistiek cen- trum van grote betekenis was.

DELFT IN DE 17E EEUW

Delft was in de 17e eeuw een relatief grote stad. In de eerste helft van de eeuw waren de textiel- en bier- industrie de belangrijkste economische motors, maar na het midden van de eeuw kwijnden die industrieën weg. Tegenover deze terugval stond de grote bloei die de aardewerkindustrie doormaakte. In het midden van de 17e eeuw woedde er in China een burgeroorlog waardoor in Nederland de invoer van het uitermate populaire Chinees porselein stagneerde. Delftse pla- teelbakkerijen zagen hun kans schoon en gingen zich specialiseren in aardewerk dat Chinees porselein imi- teert. Dat werd een doorslaand succes. Delfts blauw is vandaag de dag wereldberoemd cultureel erfgoed.

In Delft werkten al voor de tijd van Fabritius en Vermeer enkele goede schilders, met voorop de por- tretschilder Michiel van Mierevelt (1566-1641). Maar het was pas rond de periode dat de Delftse aardewer- kindustrie zich begon te ontplooien dat de lokale schilderkunst een grote ontwikkeling doormaakte.

Omdat zich toen getalenteerde schilders, onder wie Fabritius, in de stad vestigden, kwamen in de Delftse schilderkunst nieuwe genres als het interieurstuk, het stadsgezicht en het kerkinterieur tot ontwikkeling.

100

DELFT

07

DE ROUTE

FABRITIUS IN DE LEER BIJ REMBRANDT

Fabritius is geboren en groeide op in Middenbeemster. Hier kreeg hij, samen met zijn twee schilde- rende broers Barent en Jan, van zijn vader zijn eerste schilderles- sen. Carel vertrok in 1641 naar Amsterdam om in de leer te gaan bij Rembrandt. De kennismaking met de toen al beroemde schilder, die op dat moment werkte aan de Nachtwacht (zie blz. 42) moet een overweldigende indruk op hem hebben gemaakt. Het was waar- schijnlijk nog in de periode dat Fabritius in de leer was bij Rem- brandt dat hij het zeer rembrand- tieke schilderij De opwekking van Lazarus maakte. Alles in dit schil- derij herinnert aan Rembrandt:

het onderwerp, de dicht opeen-

gedrongen figuren, de verschillen- de emoties, het licht en het bruine palet. Tijdens zijn leertijd bij Rem- brandt overleed diens vrouw Saskia.

Het jaar daarop zou zijn eigen vrouw Aeltje overlijden. Kort na die tragische gebeurtenis keerde hij met zijn dochtertje terug naar zijn geboortedorp Middenbeemster.

Daar schilderde hij in 1645 een meesterlijk zelfportret, dat later voor lange tijd aan Rembrandt werd toegeschreven. Het was een van de favoriete schilderijen van Van Gogh, die over het portret zei dat de mens daarin ‘iets onzegbaar stralends en troostends krijgt’. Hij zou hier blijven totdat hij in 1650 opnieuw in het huwelijk trad. Hij verhuisde toen naar Delft, vermoe- delijk omdat zijn schoonfamilie uit die stad afkomstig was.

CAREL FABRITIUS [

C

Zelfportret ca. 1645 olieverf op doek 65 x 49 cm

Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam.

Gelegateerd door de heer F.J.O. Boijmans in 1847

Vanuit Delft CS ga je links de West- vest op. Vervolgens ga je rechtsaf de Binnnenwatersloot in die overgaat in de Peperstraat. Aan het eind van deze straat ga je linksaf. Ga daarna de eerste rechts, over de brug, de Oude Langendijk in en meteen weer links de Markt op.

1 . MARKT

De Markt is maar liefst 120 meter lang en 50 meter breed. Het standbeeld van Hugo Grotius stond er nog niet toen Fabritius in 1650 naar Delft verhuisde. Deze beroemde Delftse jurist, die vijf jaar eerder was overleden, is bij het grote publiek vooral bekend om zijn spectaculaire ontsnapping in een boekenkist uit Slot Loevestein.

Aan de markt staan twee van de markantste gebouwen in Delft:

het stadhuis en de Nieuwe Kerk.

Het stadhuis is ontworpen door Hendrick de Keyser en is een fraai voorbeeld van Hollandse renaissance-architectuur (zie blz.

50). De Keyser bouwde het nieuwe stadhuis om de laatgotische toren uit de 13e eeuw, wat goed is te zien aan de achterkant. De huidige spits van deze kerk is erop gezet na de blikseminslag in 1872.

2 . NIEUWE KERK Markt 80

oudeennieuwekerkdelft.nl

In het koor van deze indrukwek- kende gotische kerk staat een van de belangrijkste monumenten in Nederland: het grafmonument van Willem van Oranje, die op 10 juli 1584 werd vermoord op de trappen

101 CAREL FABRITIUS [

C

De opwekking van Lazarus ca. 1643

olieverf op doek 210,5 x 140 cm

Muzeum Narodowe, Warschau Wijze van verwerving onbekend

DELFT

REMBRANDT [

C

Slapend hondje ets en droge naald 3,9 x 8,1 cm ca. 1638-1642

Rijksmuseum, Amsterdam Overdracht van beheer in 1816 Eén specifiek detail van het praalgraf mag niet worden gemist: het hondje aan Willems voeteneinde. Het zal echte Rembrandtfanaten doen denken aan een van zijn meest aandoenlijke etsen.

GERARD HOUCKGEEST [

C

De graftombe van Willem de Zwijger in de Nieuwe Kerk te Delft olieverf op paneel

56 x 38 cm 1651

Mauritshuis, Den Haag

Aangekocht door prins Willem V in 1764 en overgebracht naar het Mauritshuis in 1822

07

DE ROUTE

van het Prinsenhof in Delft. De bouw van het praalgraf begon in 1614 en kostte maar liefst zeven jaar. Het grafmonument is te zien op een groot aantal 17e-eeuwse schilderijen van het interieur van de Nieuwe Kerk. Het was voor de kunstenaars een grote uitdaging het monument in correct perspec- tief weer te geven. En perspectief en licht lijken de eigenlijke onder- werpen te zijn van deze schilde- rijen. Gerard Houckgeest was de eerste kunstenaar die bij het schil- deren van kerkinterieurs voor een diagonale blikrichting koos. Dat geeft een toevalliger, natuurlijker effeect. Van de memorietafel op de eerst linker pijler van het koor zie je in Museum Prinsenhof een geschilderde versie (zie blz. 109).

Ga de kerk uit en naar links. Steek de Oude Langendijk over. Op nr. 25 bevond zich vroeger de schuilkerk van de jezu- ietenorde. Direct ernaast stond het huis waar Vermeer van 1660 tot aan zijn dood in 1675 woonde en werkte en waar hij met zijn katholieke vrouw vijftien kinderen kreeg, waarvan er vier op jonge leeftijd stierven.

Loop iets verder over de Oude Langen- dijk totdat je aankomt bij de kruising met het Oosteinde.

3 . FABRITIUS’ GEZICHT IN DELFT

Dit schilderij (zie blz. 96) is het enig bewaard gebleven voorbeeld van de illusionistische perspectief- kunst waar Fabritius in de 17e eeuw om werd geroemd. Vanwege

het bijzondere breedbeeldeffect wordt vermoed dat het werk oor- spronkelijk in een kijkdoos was bevestigd. Toen Fabritius dit werk maakte, vonden er in de Delftse schilderkunst op het gebied van het perspectief veel vernieuwin- gen plaats.

Het schilderij toont een gezicht op het koor van de Nieuwe Kerk.

Op de voorgrond zit onder een afdakje een in gepeins verzonken man aan een tafel waarop een luit en een viola da gamba staan uit- gestald. De gracht langs de Oude Langendijk is inmiddels gedempt en de brug op de voorgrond ziet er nu heel anders uit, maar verder geeft het Gezicht in Delft nog een vrij natuurgetrouw beeld van de topografie ter plekke. Twee gevels

aan de huizenrij waar de brug in het schilderijtje naar leidt, staan er nog steeds. Herken je ze?

Loop het Vrouwenregt op, de straat met de huizen op Fabritius’ schilderij. Ga de eerste rechts, de Vlamingstraat op.

Via de Brandbrug, ter hoogte van nr. 51, ga je linksaf weer terug. Stop even bij nummer 40 en 42.

4 . HET STRAATJE VAN VERMEER

De exacte locatie van Vermeers Straatje is pas in 2015 ontdekt na raadpleging van het 17e-eeuwse register van kadegeld. Dit register bevat een uiterst nauwkeurige inventarisatie van alle huizen en tussenliggende gangen en poorten in de Delftse binnenstad. Het rech-

104

DELFT

07

DE ROUTE

terhuis op het schilderij werd be- woond door een tante van Vermeer en hier schuin tegenover woonden zijn moeder en zus. Tussen de woningen is een steegje, genaamd de Penspoort, waar Vermeers tante pens verkocht.

Loop verder de Vlamingstraat af en neem de eerste rechts. Je loopt nu op de Verwersdijk. Blijf deze straat volgen totdat je bij het Doelenplein bent. In het gebied hierachter bevonden zich in de tijd van Fabritius de gebouwen en de schietba- nen (de ‘doelen’) van de Delftse schutterij.

Ga hier naar rechts en dan de Schutter- straat in, waar links de doelentuin is te zien en rechts huizen die in 1993 zijn ontworpen in overleg met de opdrachtge- vers. Deze straat komt uit op het Raam.

Ga hier naar links. Na de voormalige bibliotheek van de TU kruist het Raam

de Doelenstraat. Ga hier links. Aan deze straat woonde en werkte Fabritius. Loop door tot de Paardenmarkt.

5 . PAARDENMARKT

Volgens een 17e-eeuwse bron was Fabritius in de ochtend van 12 okto- ber 1654 bezig met een portret toen het kruitmagazijn op de huidige Paardenmarkt ontplofte. Het legde een groot deel van de stad in puin en er veilen honderden dodelijke slachtoffers. Fabritius was een van hen. Stadsbiograaf Dirck van Bleyswijck schreef in 1667 over de dood van ‘dese grooten Konstenaer’.

Dat hij na ongeveer zeven uren on- der het puin vandaan werd gehaald

‘met noch een weynig leven in hem’.

Hij overleed kort daarna, op een leeftijd van slechts 32 jaar.

Loop over het parkeerterrein naar Paar- denmarkt 54-62, waar je het Hofje van Pauw vindt. Dit in 1707 gestichte hofje is een fijne plek om even uit te rusten.

Ga bij het verlaten van het hofje naar rechts en dan de Van der Mastenstraat in, waar je aan je rechterhand een rij huisjes van een ander hofje ziet staan, het Hofje van Gratie. Loop de straat uit en ga naar links, de Verwersdijk op.

Steek de brug over, ga de Visstraat in en steek vervolgens de Visbrug over.

Ga hier naar links de Voorstraat op.

Ga bij de Oude Kerkstraat naar rechts.

ETEN EN DRINKEN

Bij Boulangerie Michel op nr. 4 maken ze heerlijk Frans brood.

Hier kun je uitstekend lunchen.

JOHANNES VERMEER [

C

Gezicht op huizen in Delft, bekend als ‘Het straatje’

ca. 1658 olieverf op doek 54,3 x 44 cm

Rijksmuseum, Amsterdam Geschonken door de heer H.W.A. Deterding in 1921

105 EGBERT VAN DER POEL [

C

Delft na de ontploffing van het kruitmagazijn

1654

olieverf op paneel 36,2 x 49,5 cm

The National Gallery, Londen

Legaat van de heer J. Henderson in 1879

Van der Poel woonde net als Fabritius in de Doelenstraat, vlakbij het kruitmagazijn. Hij maakte meerdere schilderijen van de ravage na de ontploffing.

A

DELFT

07

DE ROUTE

HET PUTTERTJE

Van Fabritius’ periode in Delft zijn niet meer dan vier schilderijen bekend. Het zijn deze werken die hem zijn plaats onder de grote schilders van de Gouden Eeuw hebben opgeleverd. Met afstand het beroemdste uit deze groep is Het puttertje, dat zich in de collectie van het Mauritshuis bevindt. Het is geschilderd in Fabritius’ laatste levensjaar.

Het schilderij toont een distelvink aan een kettinkje voor een geha- vende muur. Meer is het niet. Het is die eenvoud, samen met de ma- gistrale wijze waarop het vogeltje en zijn huisje zijn geschilderd, met vlotte, zichtbare penseelstre- ken, waardoor het schilderij nu over de hele wereld geliefd is.

A

A

Het puttertje 1654

olieverf op paneel 33,5 x 22,8 cm.

Mauritshuis, Den Haag.

Aangekocht in 1896 Distelvinken waren in de 17e eeuw populaire huisdieren, omdat je ze kon leren zelf met een miniatuuremmertje water uit een bakje te putten.

Vandaar dat ze puttertjes worden genoemd. Meer weten over dit schilderij? Ga naar de uitstekende website:

puttertje.mauritshuis.nl

6 . OUDE KERK Heilige Geestkerkhof 25 oudeennieuwekerkdelft.nl

De oorsprong van deze kerk ligt rond 1200, toen hier de eerste pa- rochiekerk van Delft werd gesticht.

Daarna werd de kerk voortdurend uitgebouwd. De 14e-eeuwse toren valt op door de gemetselde spits en de vier hoektorentjes, karakteristiek voor kerktorens in Vlaanderen uit die tijd. In deze kerk werd Fabritius op 14 oktober 1654 begraven. In de kerk bevinden zich ook de graven van bekende 17e-eeuwse Nederlan- ders, waaronder Johannes Vermeer en Antoni van Leeuwenhoek, de uitvinder van de microscoop. Ook staan hier de praalgraven van be- roemde zeevaarders als Piet Hein en Maarten Harpertsz Tromp.

Tegenover de Oude Kerk aan de Oude Delft ligt Museum Prinsenhof. Ga hier naar binnen.

7 . MUSEUM PRINSENHOF Sint Agathaplein 1

prinsenhof-delft.nl

dag. 11-17 uur, sep.-feb. ma. gesloten

Museum Prinsenhof is gevestigd in een voormalig klooster. Na de reformatie werd een deel van het gebouwencomplex ingericht als hof voor Willem van Oranje, die vanaf 1572 regelmatig in Delft verbleef. Hij werd in 1584 op de trappen in het Prinsenhof ver- moord. Op de plaats delict kun je nog precies zien waar de dodelijke kogels insloegen. Sinds het einde van de 19e eeuw heeft het gebouw een museale functie.

Het museum heeft een mooie kunstcollectie, vooral bestaande uit 16e- en 17e-eeuwse schilde- rijen, waaronder werken die zijn gered van de beeldenstorm en in- drukwekkende schuttersstukken.

Werken van Vermeer en Fabritius heeft het museum helaas niet – die waren na de herontdekking van deze kunstenaars rond het midden van de 19e eeuw voor een museum van dit formaat al snel financieel onbereikbaar. Mede met steun van particuliere kunstliefheb- bers slaagt Museum Prinsenhof er steeds beter in werken aan te schaffen die helpen het verhaal van de Delftse schilderkunst op aantrekkelijke wijze te vertellen.

109 In 2014 kocht Museum Prinsenhof

een perspectiefstuk van Hendrick Cornelisz van Vliet (1611-1675), de neef van de maker van de hu- welijksportretten hiernaast. Het toont het interieur van de Nieuwe Kerk. De opdrachtgever was de Delftse raadsheer Paulus Teding van Berkhout, die een schilderij wilde als eerbetoon aan zijn veer- tig jaar eerder overleden vader.

Diens grafsteen is duidelijk in beeld gebracht, net als de memorie- tafel die ter zijner nagedachtenis is opgericht. Deze wordt bestudeerd door de man in de opvallende rode mantel op de voorgrond.

Bijzonder is dat deze memorietafel nog altijd op dezelfde plaats in de Nieuwe Kerk te zien is.

3

DELFT

108

07

MUSEUM PRINSENHOF

1

Aangekocht in 2009 met steun van de Vereniging Rembrandt, de Mondriaan Stichting, het SNS REAAL Fonds en het VSBfonds WILLEM VAN DER VLIET [

D

Portretten van Willem Reyersz de Langue en Maria Jorisdr Pijnaecker 1626

olieverf op paneel beide 113,2 x 87,5 cm

2

HENDRICK CORNELISZ VAN VLIET [

D

Gezicht in de Nieuwe Kerk te Delft met de memorietafel van Adriaen Teding van Berkhout

1661 Deze portretten tonen een welge-

steld echtpaar uit Delft, de echte- lieden zijn achter in de twintig.

Het zijn mooie jonge mensen, die pas net waren getrouwd. Notaris Willem de Langue onderhield per- soonlijke en zakelijke relaties met kunstenaars en kunsthandelaren.

Hij heeft nog de handen geschud met Vermeer en waarschijnlijk ook met Fabritius. In zijn kunstcollec- tie bevond zich ook werk van Rem- brandt. Deze huwelijksportretten zijn nergens beter op hun plek dan in Delft. De vreugde was daarom groot toen het museum deze wer- ken in 2009 mede met steun van de leden van de Vereniging Rem- brandt kon verwerven.

1 2 3

olieverf op doek 110 x 112 cm

Aangekocht met steun van de Vereniging Rembrandt (mede dankzij haar BankGiro Loterij Aankoopfonds), het Mondriaan Fonds en het VSBfonds

DELFT

07

DE ROUTE

Ga bij het verlaten van het museum rechts de Oude Delft op. Op nr. 171 woonde in de 18e eeuw de verzamelaar Valerius Röver, een telg uit een rijke Amsterdamse koopmansfamilie. In zijn collectie bevonden zich maar liefst acht schilderijen die op naam stonden van Rembrandt.

Nu woont er ook een verzamelaar, maar de spullen die hij vanuit zijn garage te koop aanbiedt behoren eerder tot de categorie hebbedingetjes.

Vrijwel direct naast dit huis, op nr.

167, staat het Gemeenlandshuis van Delfland met zijn rijk gedecoreerde natuurstenen gevel. Het werd rond 1505 gebouwd als huis voor de schout van Delft, die ook hoogheemraad en baljuw-dijkgraaf van Delfland was.

Het pand is een zeer zeldzaam voorbeeld

van een particulier laatgotisch stadspa- leis. In 1645 werd het huis gekocht door het Hoogheemraadschap van Delfland, die het bestemde tot Gemeenlandshuis.

Loop verder over de Oude Delft.

8 . DE ‘BURGEMEESTER VAN DELFT’

Ter hoogte van nr. 107 stond in de 17e eeuw het huis van de graan- handelaar Adolf Croeser. Deze man is vermoedelijk samen met zijn dochter Catharina geportret- teerd op een bekend schilderij van Jan Steen, die tussen 1654 en 1658 hier schuin tegenover woonde en een brouwerij had.

Tot de identificatie van de man en het meisje in 2006 stond het schil- derij bekend als De Burgemeester van

Delft en zijn dochter. Als het inder- daad gaat om een portret en niet een genrestuk, dan voegde Steen een verhaal toe: arme mensen die de rijke handelaar om een aalmoes vragen. Op de achtergrond van dit schilderij is nog duidelijk de to- renspits van de Oude Kerk te zien.

Ga hierna rechtsaf de Binnenwatersloot op. Over die straat liep je toen je vanaf het station naar de Markt ging.

JAN STEEN [

B

Adolf en Catharina Croeser, bekend als ‘De burgemeester van Delft en zijn dochter’

1655

olieverf op doek 106 x 96 cm

Rijksmuseum, Amsterdam Aangekocht met steun van de Vereniging Rembrandt (mede dankzij het Prins Bernhard Cultuurfonds), de Stichting Nationaal Fonds Kunst- bezit, de Mondriaan Stichting samen met het Nationaal Aankoopfonds van het Ministerie van OCW, de BankGiro Loterij, het VSBfonds en het Rijksmuseum Fonds in 2004